میدان پرنقش و نگار نقش جهان اولین مجموعه ایرانی است که وارد فهرست آثار جهانی شده
نیم ساعتی بود که مهمانان سلطنتی با آن قیافه های عجیب و غریبشان پا به تونل کم نور و خنک بازار گذاشته بودند و در طول مسیر کم کم به شلوغی و تاریک روشنی عادت کرده بودند که بالاخره بعد از پشت سر گذاشتن یکی از پیچ ها، انتهای نورانی بازار به چشم آمد. آنچه در انتهای بازار انتظارشان را می کشید بیشتر به یک رویا می مانست. وقتی مهمان ها از دل تاریکی بازار پا به روشنایی روز گذاشتند، ابتدا چشم هایشان پر از نور خورشید شد؛ اما کم کم تصویری روبرویشان شکل گرفت که به داستان های هزارویک شب شبیه بود. بازار به چنان میدان فراخی ختم شده بود که تا به حال ندیده بودند. در انتهای کشیدگی میدان مستطیل شکل،گنبد فیروزه ای و ایوان کبودی قرارداشت. در سمت راست، مسجدی با گنبد نخودی رنگ و درست روبرویش آسمانخراشی 36متری مسلط بر میدان. میدان پر بود از چادرهای رنگارنگ و دستفروشانی که اجناسشان را تبلیغ می کردند. نهری به عرض سه متر میدان را دور می زد، درختان چنار رعنا، به خط شده کنار جوی، حجره های دور میدان را زیر سایه گرفته بودند و فواره ها میان حوض های هشت ضلعی بازیگوشی می کردند. پیترودلاواله كه در اوج رونق اصفهان چنین صحنه ای را ندیده بود در سفرنامه اش این تصویررا زیباترین منظره عالم توصیف کرده بود؛ میدانی پر از نقش و نگار به نام «نقش جهان.»
آسمانخراش صفوی
عالی قاپو ورودی کاخ های سلطنتی به حساب می آمد پس باید آن قدر عالی و چشمگیر ساخته می شد تا در خور دیوانخوانه امپراتوری صفویان باشد. این شد که سازندگان آن شش طبقه را روی هم چیدند تا به ارتفاع 36 متری برسند. (عالی قاپو از روبرو دو طبقه به نظر می آید، از پهلو سه طبقه و از پشت پنج طبقه اما در اصل شش طبقه دارد.) مهمانان رسمی شاه در همین بنا به حضور شاه شرفیاب! می شدند و معمولا در یکی از 53 اتاق همین کاخ ساکن می شدند. شاه عباس دوست داشت کاخی که باعث و بانی اش بوده، سر پا بماند و کسی به آن تعرض نکند، پس سعی کرد به آن تقدس بدهد، یکی از درهای مرقد امیرالمومنین(ع) را از نجف به اصفهان آورد و در مدخل عالی قاپو کار گذاشت
گلدسته های چوبی مسجد
مسجد جامع عباسی قرار بود جای مسجد عتیق پر رونق شهر را بگیرد به همین خاطر باید آن قدر کامل و چشمگیر از آب در می آمد تا نظر مردم را خوب جلب کند. این شد که گنبد فیروزه ای مسجد 52 متر در کف میدان ارتفاع گرفت و مناره های ایوان جنوبی آن قدر بالا رفتند که به حرمسرای شاهی مسلط شدند و اذان گفتن بر بالای آنها قدغن شد. موذنان هام به ناچار از بالای گلدسته های چوبی برای مردم اذان گفتند
یک رسم پر سر و صدا
با سر و صداهایی که هر صبح از این عمارت بلند می شد مردم از شروع روز نو و دمیدن آفتاب مطلع می شدند. نوازندگان طبق یک رسم کهن، هنگام طلوع و غروب خورشید به نقاره خانه ای که در طبقه فوقانی سردر قیصریه قرار داشت می رفتند تا سر و صدای طبل، دهل، بوق و کرناهایشان را در بیاورند. سردر قیصریه در واقع ورودی بازاری بود که شهر قدیم اصفهان (حوالی میدان عتیق) را به شهر جدیدی که شاه عباس به مرکزیت میدان نقش جهان سر و سامان داده بود به هم وصل می کرد
مسجد بی صحن و منار
با توجه به انتظاراتی که بانی این بنا از آن داشت، دیگر مسجد جمع و جور صفوی احتیاجی به صحن و مناره نداشت. مسجد شیخ لطف الله مجموعه ای خصوصی بود که شاه عباس به افتخار پدرزنش ساخته بود. شیخ لطف الله جبل عاملی خانه و زندگی اش را در لبنان گذاشته بود و به پایتخت صفویان آمده بود تا شاه عباس را در ایجاد یک حکومت شیعه کمک کند و البته در کنار دخترش باشد. نمازگزاران این مسجد زنان شاه بودند، پس مسجد احتیاجی به مناره برای دعوت عموم به نماز نداشت
اولین اثر جهانی ایران
سابقه وجود میدان در محل فعلی نقش جهان به عهد سلجوقیان می رسد؛ یعنی زمانی که در محل میدان باغی بزرگ به نام نقش جهان بود و اصفهانی ها به قسمتی از آن میدان کوشک می گفتند. اما کلنگ میدان فعلی نقش جهان را شاه عباس به زمین زد و سال 1011 عملیات اجرایی آن به پایان رسید؛ میدانی که 400 سال بعد به عنوان اولین مجموعه ایرانی وارد فهرست آثار جهانی شد
تفریحات شاهانه
آتش بازی :
شاه عباس چنان عاشق چراغانی بود که به هر بهانه ای دستور برپایی آن را می داد. شاه هنگام رفتن یا برگشتن از سفرهای طولانی، جشن ها و اعیاد یا استقبال از مهمانان فرنگی اش چراغانی به راه می انداخت. با فرمان چراغانی دکل ها و داربست ها در میدان نقش جهان برپا می شدند تا جا به جای آنها مشعل و چراغ های روشن سوار شود. آتش بازی و چراغانی که هنگام مراجعت شاه از شیراز به اصفهان در سال 998 به راه افتاد، یک ماه طول کشید. شاردن سیاح می نویسد:«هیچ کجای دنیا چنین چراغانی ای دیده نمی شود. زیرا تعداد این چراغ ها 50 هزار عدد است.»
قپق اندازی:
از دیگر مسابقات و سرگرمی های آن روزگار بود. قپق میله ای بلند به ارتفاع 40 متر بود که معمولا وسط میدان نقش جهان سرپا می شد و سر آن خربزه، سیب، جام زرین یا ظرفی پر از سکه های طلا می کردند تا نشانه ای باشد برای قپق اندازان، قپق انداز باید در هنگام حرکت هدف را نشانه می رفت و با تیر و کمان یا نیزه آن را می انداخت. برنده جایزه بزرگ این افتخار را داشت که در منزلش از شاه و درباریان پذیرایی کند. تاورنیه، سفرنامه نویس فرانسوی می نویسد: «من خودم دیدم که شاه صفی در پنج تاخت، سه جام را با تیر فرود آورد.»
چوگان:
از دیگر تفریحات شاه عباس در مراسم و اعیاد بود.میدان بزرگ نقش جهان در واقع محلی برای انجام و تماشای بازی چوگان بود. بعد از فراغت شاه از جنگ ها و لشکرکشی هایش به قصد سرگرمی او، 12-10 چوگان باز سوار بر اسب به دنبال گوی چوبی می افتادند.
آنچه که بود
میدان نقش جهان در عهد سروری صفویان پر و پیمان تر از آنچه حالا می بینیم، بود. اگر حاکمان بعدی امانتداران خوبی بودند حالا ما در میدان نقش جهان عمارت های زیر را می دیدیم؛
عمارت ساعت:
که به قول شاردن، سیاح فرانسوی به بازیچه کودکان می مانست و برای سرگرمی شاه عباس دوم ساخته شده بود. این عمارت را ایرانیان شاهکار قوای محرکه می دانستند. در عمارت ساعت، تعدادی عروسک، پا، سر و بازوهای نقاشی شده موجود بود که با حرکت پاندول های ساعت حرکت می کردند و صداهایی از آنها بلند می شد. عمارت ساعت در همسایگی مسجد شیخ لطف الله ساخته شده بود.
نقاره خانه:
به ادعای محمد ابراهیم خان، تحویلدار اصفهان، طول تالارهای نقاره خانه در دو طرف سر در قیصریه به 75 متر می رسید. نقاره خانه طبقه سوم عمارت سر در به حساب می آمد و تا عهد قاجار از آن استفاده می شد. نقاره خانه صفوی را در عهد ناصر الدین شاه قاجار تخریب کردند.
مدرسه خواجه ملک:
جنب مسجد شیخ لطف الله جبل عاملی قرار داشت و بعدها به نام شیخ لطف الله معروف شد. مدرسه خواجه ملک را هم حاکمان قاجاری اصفهان خراب کردند.
منبع: نشريه همشهري جوان شماره 312
