پایان عصر طلایی مصر

نگاهی به زندگی و سبک تلاوت استاد ابوالعینین شعیشع

صبح شنبه، چهارم تیرماه 1390 خبری ناگهانی جامعه قرآنی کشورمان را در سوگ از دست دادن آخرین قاری از قراء عصر طلایی تلاوت مصر نشاند. خبر، کوتاه و برنده بود: استاد ابوالعینین شعیشع شامگاه پنجشنبه فوت کرد، خبری که یک روز بعد از فوت استاد، روزنامه مصری الیوم السابع درج می کند و به گوش رسانه های جمعی ایران هم می رسد. در این نوشتار نگاهی خواهیم داشت به زندگانی پربرکت استاد ابوالعینین شعیشع که بارها به ایران اسلامی سفر کرد و به عنوان یک مقام قرآنی تأثیر بسزایی بر تلاوت قاریان ایرانی گذاشت. استاد شعیشع کسی است که چهار دوره قاریان مصری یعنی از استاد رفعت تا همین قاریان جوان مصری را درک کرده است.
کودک چهار ساله با مادر خود خداحافظی کرد و به سمت خیمه بزرگی که در روستا به مناسبت درگذشت یکی از بزرگان برپا شده بود، به راه افتاد. آن روزها که همسالان این کودک در کوی و برزن به بازی های کودکانه مشغول بودند، او به دنبال مجالس تلاوت بزرگان قرائت قرآن کریم بود تا ساعاتی را به شنیدن قرآن بگذراند. با جثه کوچکش وارد مجالس تلاوت می شد و مکانی را در نزدیکی جایگاه قاری می یافت و گاهی هم از ترس اینکه به او اجازه حضور در مجلس را ندهند، مخفی می شد و با اشتیاق به قرائت قرآن گوش می داد. حضور او در مجلس گاهی آن قدر طول می کشید که کودک خوابش می برد. چه کسی در آن روزها فکر می کرد که این کودک چهار ساله روزی شیخ القراء مصر شود.
خانواده شعیشع روز 12 آگوست 1922 میلادی مطابق با سال 1343 قمری، صاحب پسری شد. در گوش او اذان گفتند و او را ابوالعینین نام نهادند. ابوالعینین شعیشع در روستای بیلا از توابع استان کفر شیخ مصر در خانواده ای که 11 فرزند دختر و پسر داشت، رشد و پرورش یافت.
با وجود اینکه مادر ابوالعینین دوست داشت که پسر کوچکش را در لباس یک افسر نظامی ببیند اما مشیت الهی بر این بود که او در راه قرآن قدم بگذارد و روزی هم به عنوان شیخ القراء مصر شناخته شود.
شاید هیچ یک از اعضای خانواده او به اندازه برادرش احمد شعیشع برای آموختن قرآن به وی نکوشید. برادر بزرگ تر ابوالعینین با مشاهده اشتیاق او به تلاوت قرآن مراحل ابتدایی قرائت قرآن را به او آموخت. حس فزون طلبی این کودک هم مزید بر علت شد تا علاوه بر آموزش های ابتدایی برادر، به بزرگان علم قرائت قرآن مراجعه کرده و به تکمیل آموخته های خود بپردازد. او در شش سالگی رهسپار مکتبخانه شد و در 12 سالگی هم موفق به حفظ کل قرآن شد.

جوان ترین قاری رادیو

در سال 1939 میلادی شعیشع جوان برای تلاوت قرآن در محفل یادبودی که برای یکی از نزدیکانش به نام « طه سلطان » برپا شده بود، به قاهره دعوت شد و در همان مجلس یکی از دست اندرکاران رادیوی مصر به نام « عبدالله عفیفی » به تلاوت زیبایش گوش داد و مبهوت هنرنمایی این قاری جوان شد. عفیفی شعیشع را به نزد «سعید لطفی باشا » رئیس وقت رادیو فرستاد و او را برای امتحان ورودی قاریان برای تلاوت در رادیو معرفی کرد.
وقت اختصاص داده شده به هر قاری برای تلاوت در امتحان ورودی به رادیو، فقط 15 دقیقه بود. نوبت که به ابوالعینین جوان رسید، شروع به تلاوت کرد اما داوران رادیو که به احتمال زیاد استاد رفعت و استاد شعشاعی بودند، از او درخواست کردند تا تلاوتش یک ساعت ادامه پیدا کند. شعیشع با کسب بیشترین امتیاز، جواز تلاوت در رادیو مصر را به دست آورد و به این ترتیب در حالی که فقط 17 سال داشت، به عنوان جوان ترین قاری رادیو شناخته شد.
قاری جوان صبح های هر یکشنبه و بعد از ظهرهای هر سه شنبه در رادیو مصر به تلاوت قرآن می پرداخت. در این راه استاد طه الفشنی هم به او کمک می کرد تا بتواند در قاهره محلی را برای اقامت پیدا کند. شعیشع در سال 1940 میلادی همراه با استاد عبدالفتاح شعشاعی در شب های ماه مبارک رمضان در قصر عابدین مصر به تلاوت قرآن پرداخت و تلاوت هایش هم به صورت زنده از رادیو پخش شد. حالا دیگر شعیشع فقط در مصر مطرح نبود بلکه شهرت صدای زیبا و ملکوتی اش به سرتاسر جهان اسلام هم رسیده بود.

قاری جهانی

استاد شعیشع به بسیاری از کشورها سفر کرد تا صدای حقانیت قرآن را به گوش جهانیان برساند. از جمله آن کشورها می توان به فرانسه، انگلیس، ترکیه، یوگسلاوی، سومالی، اردن، سوریه، کویت و ایران اشاره کرد. استاد درباره دستاورد سفرهایش به کشورهای مختلف می گوید، « در این مسافرت ها به این نتیجه دست یافته ام که آداب، سنت ها و رسم های اسلامی در میان همه مسلمانان جهان همانند و یکسان هستند. »
وی به دلیل تلاوت های زیبا و منحصر به فردش نشان افتخار الرافدین از عراق به عنوان بالاترین نشان افتخار این کشور، نشان الارز (برنج ) از لبنان، نشان های استحقاق ( شایستگی ) از سوریه و فلسطین و نشان های افتخار دیگری از ترکیه، سومالی، پاکستان، امارات و برخی کشورهای اسلامی را دریافت کرد.

سفر به ایران

جمهوری اسلامی ایران از جمله معدود کشورها و شاید تنها کشوری است که شعیشع علاقه زیادی برای سفر به آن و حضور در جمع مردم و قاریان قرآن آن از خود نشان داده است. علاقه فراوانی که او به مقام معظم رهبری داشت، باعث شد تا در بدو ورودش در سفر به ایران، اولین سوالش این باشد که « حال آقا چطور است؟» و « آیا من می توانم در این سفر ایشان را ببینم؟»
وی در پانزدهمین دوره مسابقات بین المللی قرآن کریم که در ایران برگزار شد، به عنوان رئیس هیأت داوران حضور داشت.
از آنجا که مصریان به شدت به ائمه معصومین (ع) و به خصوص امام حسین (ع) علاقه دارند، استاد شعیشع معتقد است ایران و مصر در دو موضوع با هم رقابت می کنند؛ اول عشق به اهل بیت (ع) و دوم تلاوت قرآن کریم. او معتقد است که این نهضت بزرگ قرآنی که در ایران به وجود آمده، مرهون انقلاب اسلامی است و می گوید: « من این شور و اشتیاق را پیش از انقلاب ندیدم و این به خاطر رهبران بزرگ ایران است که پرچم قرآنی را برافراشته اند.»

صوت شعیشع در سینما

در سال 1942 میلادی اتفاقی جالب در زندگی قرآنی ابوالعینین شعیشع رخ داد. چند شرکت سینمایی مشهور مصر از او خواستند تا برای تلاوت قرآن در فیلم هایشان با آنها قرارداد همکاری امضا کند. پس از آن بود که شعیشع به عنوان اولین کسی که در فیلم های سینمایی قرآن تلاوت می کند، در دو فیلم « نائب العام » و « ابن عنتر » به تلاوت قرآن پرداخت. البته این کار وی مورد تأیید و تشویق مقامات الازهر هم قرار گرفت.

پر مسؤولیت ترین قاری مصر

استاد شعیشع در طول عمرش در سمت های مختلفی به فعالیت های قرآنی و دینی مشغول بود که «ریاست اتحادیه قراء مصر »، « عضو مجلس اعلای امور اسلامی »، « عضو کمیته عالی قرآن در وزارت اوقاف مصر »، « رئیس مرکز بین المللی قرآن کریم »، « عضو کمیته ساختمان مساجد در قاهره »، « ریاست کانون بین المللی حفظ قرآن کریم » و « قاری مسجد سیده زینب» از جمله مهم ترین مسوولیت های اجرایی او به حساب می آیند.

قاری با بصیرت

روزنامه روزالیوسف در مصاحبه ای با شعیشع درباره رهبران مصر که وی آنها را دیده بود از جمله ملک فاروق، محمد نجیب ، جمال عبدالناصر، انور سادات و حسنی مبارک از او می پرسد و شیخ پاسخ می دهد: « ملک فاروق در رمضان سالی که به خاطر نمی آورم، از من و شیخ عبدالفتاح الشعشاعی برای قرائت دعوت می کرد و هر شب اکثراً در کنار ما و یا پایین تر از ما می نشست و به قرائت قرآن گوش می داد اما سال دومی که ما را به اسکندریه دعوت کرد، دیدیم که انحرافش شروع شده و من نیز قرائت قرآن برای او را رها کرده و به رادیو الشرق الادنی فلسطین رفتم و برای اولین بار در مسجد الاقصی قرائت کردم. »

ابعاد فنی تلاوت های استاد شعیشع

تلاوت های استاد شعیشع از حزن و طراوت خاصی برخوردار است، به طوری که مستمع را به شنیدن ادامه تلاوت تشویق می کند. تا جایی که اگر کسی ابتدای تلاوت این استاد را گوش کند، تا پایان تلاوت با نغمات ملکوتی استاد شعیشع همراه خواهد شد.
تطابق آهنگ با معنای آیات از دیگر خصوصیات تلاوت های استاد شعیشع است و این استاد همواره سعی می کرد شنونده را در حین استماع آیات روح بخش قرآن کریم با معنا و مفهوم آیه همراه سازد تا معارف ناب الهی تا عمق وجود مخاطب رسوخ کند. به گفته خود استاد شعیشع، وی در اوان جوانی از سبک و شیوه استاد محمد رفعت تقلید می کرده است اما صدای رسا و مرتفع و پر طنین به مرور وی را به سمت ابداع و خلق سبکی نو و بی سابقه در تلاوت پیش می برد. سبکی خاص که با ظهور وی در دهه چهلم میلادی موجی از بحث و جدل میان علما در مورد جواز و عدم جواز آن از نظر شرعی درگرفت.
برخی شیوه جدید وی در تلاوت قرآن کریم را آواز گونه می دانستند و برخی دیگر رعایت اصول تلاوت از جمله تجوید را از سوی وی، دال بر جواز آن می پنداشتند. با تمام این حرف و حدیث ها، شعیشع جای خود را در فضایی باز نمود که پیش از وی دو تن از نوابغ تلاوت، یعنی اساتید رفعت و شعشاعی به شدت عرصه را برای دیگر قاریان تنگ کرده بودند و در تحلیل تلاوت های استاد شعیشع باید گفت که اولاً وی صدایی باطنین ویژه و کم نظیر همراه با قوت خوب و وسعت تقریبی بیش از دواکتاو یعنی 14 درجه صوتی دارد که از قدرت تحریر و انعطاف پذیری خوبی نیز برخوردار است. اما صدای وی جزو محدوده اصوات زیر یا تنور (tenor) که قدرت فوق العاده ای در ایجاد طبقات و پرده های اوج دارد. ثانیاً باید گفت وی از میراث گذشتگان در تلاوت خود استفاده کرده و آن را به سلیقه و روحیه معاصر و تجددطلب زمان خود پیوند می زند و این بارزترین ویژگی سبک اوست.
استفاده از تمامی مقامات اصلی عربی و وارد کردن نغمات جدیدی در تلاوت همچون صبا زمزم، راحه الارواح و زنکران که تا آن زمان مرسوم نبوده است، جزو شاخصه های لحنی شعیشع است. همچنین تأکید بیشتر بر مقام کُرد در تلاوت که در مواضع مختلف به ویژه در شروع از آن بهره می جوید و استفاده از ترکیب نغمات در تلاوت که از مشهورترین آنها می توان به ترکیب کُرد و رَست با نهاوند اشاره کرد.
استاد شعیشع از توانایی قابل توجهی در انتقال مقامات و نغمات برخوردار بود که بیانگر دانش والای او در این زمینه بوده است. همچنین استفاده از پرده های اوج با فرکانس بالا همراه با نفس طولانی که موجب تأثیر هر چه بیشتر تلاوت وی در جان شنوندگان آیات الهی می شود را می توان جزو خصوصیات فنی تلاوت های وی به حساب آورد که سبکی خاص را به نام این استاد بزرگ رقم زده است. مکث های نسبتاً طولانی در بین مواضع وقف که دعوتی برای تدبر مستمعین در آیات قرآن به حساب می آید نیز جزو مواردی است که باعث لذت بردن هر چه تمام تر مردم از شنیدن تلاوت های استاد است.

قاری باید حافظ باشد

سفارش استاد شعیشع به قاریان قرآن کریم:
قاریان نخست باید سلامتی خود را حفظ کنند. من به جوانان ایرانی نصیحت می کنم در سن بلوغ به مدت یک سال از قرائت خودداری کنند. در این دوره حنجره باید استراحت کند. همچنین قاری باید از غذای خوب استفاده کند، به خواب خود اهمیت دهد و ورزش کند تا نفس او تقویت شود. قاری باید به علم تجوید آگاهی همه جانبه داشته باشد. مطلب دیگر که برای قاریان ایرانی اهمیت دارد، حفظ قرآن است به گونه ای که هنگام قرائت قرآن را از حفظ تلاوت کنند که اینها از اصول قرائت است. یادگیری تواشیح دینی نیز برای قاری مهم است. قاری باید دستگاه های موسیقی را آموزش ببیند تا هنگام قرائت با آهنگ موزون به تلاوت بپردازد و دستگاه ها را در آن رعایت کند.

با نگاهی به:

1- پژوهشی در جلوه های موسیقایی هنر تلاوت – غلامرضا شاه میوه
2- الزمن الجمیل – سید امین میرزایی
3- ایکنا، خبرگزاری قرآنی جمهوری اسلامی ایرانی
4- ایکا، وب سایت مرکز فعالیت های قرآنی جوانان کشور
5- تلاوت، وب سایت سازمان دارالقرآن کریم
6- سرویس آیین و اندیشه خبرگزاری فارس
7- همراه با ابوالعینین شعیشع – سید جاسم موسوی
منبع: نشریه همشهری آیه شماره 3