نویسنده: دکتر حسین خوشدل مفرد(1)
رابطه ی مفهومی عمل صالح با واژه های مرتبط
در این بخش با الهام از روش ایزوتسو به رابطه مفهومی عمل صالح با واژه های مرتبط با آن می پردازیم تا حوزه ی مفهومی عمل صالح در قرآن بهتر مشخص شود، زیرا همان طور که قبلاً نیز گفیتم واژگان قرآن یک شبکه به هم پیچیده مفهومی دارد که برای درک بهتر هر واژه، باید به رابطه ی آن واژه با مفاهیم مرتبط با آن پرداخت.عمل صالح و عمل خیر
خیر، واژه ای است جامع و فراگیر و معنای آن تقریباً هر چیزی را که به لحاظی ارزشمند، مطلوب و سودرسان باشد، شامل می شود و حتی در محدوده ی متن قرآن، دامنه ی معنایی آن، هم زمینه ی امور دنیوی و هم زمینه ی معتقدات دینی را در بر می گیرد. نمایان ترین کاربرد خیر در زمینه های مادی و دنیوی، مواد معدودی است که این واژه به عنوان مترادف مال به کار رفته است:«کتب علیکم اذا حضر احدکم الموت ان ترک خیراً الوصیه للوالدین و الاقربین بالمعروف حقاً علی المتقین» (بقره، 180)
خیر در این آیه به معنای مال و در امور دنیوی به کار رفته است. با این وجود مشخص می سود که حوزه ی معنایی خیر، بسیار فراگیرتر از حوزه ی معنایی عمل صالح است؛ زیرا عمل صالح در مورد امور دنیوی به کار نمی رود و در حوزه ی معنوی نیز مخصوص به اعمال خاصی است که قبلاً بیان کردیم. در نتیجه از آن جا که خیر واژه ای است که می تواند عمل صالح را نیز در برگیرد، جای تعجب نیست که در بعضی از کاربردها، جای گزین عمل صالح شود. ایزوتسو به آیه ای اشاره می کند که در آن دو مرتبه خیر به کار رفته است، که یک بار به معنای مال و ثروت است و بار دیگر به معنای عمل صالح. وی می گوید: «در آیه ی زیر، واژه خیر نقش دو گانه ای دارد: در جمله ی اول معنای مال و ثروت می دهد و در جمله ی دوم عمل صالح . ملاحظه خواهید کرد که واژه ی خیر در این معنا، چنان که خواهیم گفت، تقریباً مترادف صالح است:
«یسالونک ماذا ینفقون ما انفقتم من الخیر فللوالدین والاقربین و الیتامی و المساکین و ابن السبیل و ما تفعلوا من خیرٍ فان الله به علیم» (بقره، 215). (همان، 446)
پس همان طور که ایزوتسو بیان کرده، خیر در بخش دوم به معنای عمل صالح است. البته ایزوتسو معتقد است که حتی در زمینه ی امور دینی و ایمانی، واژه ی خیر معنای فوق العاده وسیع دارد و به هر ارزش دینی و هر سود و منفعت انسانی می تواند اطلاق شود. شاید آیاتی مانند «وانزلنا الیک الکتاب بالحق مصدقاً لما بین یدیه من الکتاب و مهیمناً علیه فاحکم بینهم به ما انزل الله و لا تتبع اهواءهم عما جاءک من الحق لکل جعلنا منکم شرعهً و منهاجاً ولو شاء الله لجعلکم امهًٌ واحدهً و لکم لیبلوکم فی ما آتاکم فاستبقوا الخیرات الی الله مرجعکم جمیعاً و فینبئکم بما کنتم فیه تختلفون» (مائده، 48) در همین زمینه ی دینی و ایمانی و البته با گستردگی معنایی به کار رفته باشد و هر ارزش دینی، سود و منفعت انسانی را در بر گیرد. در نتیجه باید بگوییم که اعمال صالح زیر مجموعه ای از اعمال خیر است و چنین رابطه ی مفهومی میان آن دو حاکم است.
عمل صالح و عمل حسن
واژه ی حسن مانند خیر، دارای کاربردی بسیار وسیع است که می توان آن را درباره ی هر چیزی که احساس خوشی، رضایت و زیبایی در ما برانگیزد، به کار برده و دامنه ی کاربرد آن مانند خیر، هم امور دینی و هم دنیوی را شامل می شود. به عنوان مثال در آیه ی زیر واژهی «حسن» به معنای «لذیذ» به کار رفته است: «و من ثمرات النخیل و الاعناب تتخذون منه سکراً و رزقاً حسناً ان فی ذالک لآیه لقومٍ یعقلون» (نحل، 67) و در آیه ی 36 سوره ی آل عمران به معنای تن درست و زیبا به کار رفته است: «فتقبلها ربها بقبولٍ حسنٍ و انبتها نباتا حسناً کفلها ذکریا کلما بخل علیها ذکریا المحراب وجد عندها رزقاً قال یا مریم انی لک هذا قالت هو من عند الله ان الله یرزق من یشاء بغیر حسابٍ». (آل عمران، 37).در هر صورت، این آیات نشان می دهد واژه ی حسن، مفهوم گسترده تری نسبت به صالح داد. البته واژه ی حسن همان طور که ایزوتسو بیان نموده، می تواند بر عمل صالح نیز اطلاق شود. ایزوتسو می گوید: «دلالت کار نیک (حسن) بر عمل صالح در محدوده ی معنایی ریشه ی حسن کاری است که عمدتاً به صیغه ی مونث این واژه واگذاشته شده است ... همانطور که واژه ی خیر به تنهایی واژه ای است فوق العاده جامع که می توان آن را در معنای دقیق و کاملاً مذهبی عمل صالح به کاربرد، واژه ی حسنه را نیز عیناً به همان معنا می توان استعمال نمود: «ان الله لا یظلم مثقال ذره یٍ و ان تک حسنه یضاعفها و یوت من لدنه اجراً عظیماً» (نساء، 40). (همان، 458) طبق بیان ایزوتسو و آن چه در بخش های قبل بیان کردیم، عمل صالح یک معنای کاملا مذهبی و اخص از مفاهیمی مانند خیر و حسن یا حسنه می باشد. کاربرد حسنات، به جای صالحات در تفاسیر و روایات نیز آمده و بیان گر آن است که در برخی از کاربردها، عمل حسن، به جای عمل صالح به کار رفته و از آن گسترده تر است. به عنوان مثال ابن عباس «ویدرءون بالحسنه ی السیئه» را «یدفعون بالعمل الصالح السییء» تفسیر نموده است. (طبرسی، 6/444). شیخ طوسی نیز در تبیان، اعمال صالح را به نوعی از حسنات (که همان طاعات الهی است) تفسیر نموده است و او ذیل آیه ی 57 نساء می گوید: «الاعمال الصالحات و هی الحسنات التی هی طاعات الله» (طوسی، ج 232/3). پس حسنه مفهومی دارد که می تواند عمل صالح را که بافت کاملا مذهبی دارد، در برگیرد.
عمل صالح و عمل سییء
عمل صالح در آیات زیادی از قرآن در تضاد با سیئه آمده است، مانند:«ام حسب الذین اجترحوا السئات ان نجعلهم کالذین امنوا و عملوا الصالحات سواءً محیاهم و مماتهم ساء ما یحکمون» (جاثیه، 21).
اما همان طور که قبلاً اشاره شد، دلیل این تقابل این نیست که این دو واژه ضد یکدیگر هستند، بلکه واژه ی متضاد با سیئه، حسنه است. در نتیجه، سیئه، متضاد دقیقی برای عمل صالح نیست و متضاد دقیق عمل صالح با توجه به آیات قرآن و با توجه به مفهوم قرآنی آن، فسق (خروج از طاعات) است. مسلم این است که در قرآن، دو معنای متفاوت برای سیئه ارائه شده که نشان از گستردگی این مفهوم دارد؛ یکی به معنای بدبختی و بلیه و دیگری به معنای معصیت و عمل بد.
به عنوان مثال آیه ی: «فاذا جاءتهم الحسنه قالوا لنا هذه و ان تصبهم سیئه یطیروا بموسی ومن معه الا انما طائرهم عندالله ولکن اکثرهم لا یعلمون» (اعراف، 131) مربوط به معنای اول است و آیه ی: «و الذین کسبوا السیئات جزاء سیئه بمثلها و ترهقهم ذله مالهم من الله من عاصم کانما اغشیت وجوههم قطعاً من اللیل مظلماً اولئک اصحاب النار هم فی ها خالدون» (یونس، 27) مربوط به معنای دوماست. در نتیجه سیئه نمی تواند متقابل با صالح باشد که واژه ای کاملا مذهبی است و اگر در قرآن در برابر صالحات به کار رفته، به خاطر آن است که مفهوم وسیع آن می تواند در تقابل با عمل صالح قرار گیرد و هنگامی که این تقابل روی می دهد، منظور قسمتی از مفهوم سیئه است که به معنای معصیت و فسق باشد.نتیجه
دراین تحقیق، سعی بر آن بود که حوزه ی مفهومی عمل صالح مشخص شود و از حوزه های مشابه مانند خیر، حسنه و... کاملاً متمایز شود. نتایج زیر حاصل این پژوهش است:1- عمل صالح یک عمل کاملاً شرعی و دینی است که به وسیله ادیان به مردم معرفی و واجب شده است و هر دینی، عمل صالح مخصوص به خود داشته است. (عمل صالح= واجبات شرعی)
2- حوزه ی مفهومی عمل صالح از حوزه های مشابه خود محدود تر است و حوزه ی مفهومی عمل خیر یا عمل حسن فراتر از عمل صالح است و به اعمال نیکی که عیناً توسط پیامبر(ع) معرفی و واجب نگردیده اند، می توان اطلاق عمل خیر کرد. (عمل خیر= محسنات امری)
3- متقابل معنایی واژه ی «صالح» در قرآن واژه ی «فسق» است که به معنای خروج از اطلاعت الهی و معصیت به کار رفته است (در ادیان در برابر واجبات (عمل صالح)، معاصی (فسق) وجود دارد).
4- ارتباط ایمان و عمل صالح که در قرآن مطرح شده، با مفهوم به دست آمده ارتباط مستقیم دارد و در غیر این صورت نمی توان توجیه دقیقی از ارتباط ایمان و عمل صالح ارائه کرد و یا این که مثلاً چرا ایمان به همراه عمل خیر یا حسن و ... به کار نرفته است. (اصولاً کسانی عامل به صالحات (واجبات) خواهند بود که ابتدا به ادیان ایمان آورده باشند).
5- از نتایج مهم این تحقیق آن است که این تفکر را که واجبات شرعی چندان مهم نیست (که متاسفانه در برخی عرفان های نوظهور دیده می شود)، به چالش می کشد. هیچ عملی در قرآن به اندازه ی اعمال صالح مورد تایید قرار نگرفته و در صورتی که مفهوم قرآنی این عمل استخراج شود. اهمیت واجبات شرعی مشخص خواهد شد.
منابع و مآخذ:
1. قرآن کریم
2. ابن کثیر، ابو الفداء، تفسیر القرآن العظیم، بیروت دارالفکر، 1401
3. ابن منظور، محمد، لسان العرب، قم، نشر ادب الحوزه، 1405
4. اسفراینی، شاهفور بن طاهر، تاج التراجم فی تفسیر القرآن للاعاجم، تصحیح نجیب مایل هروی، دفتر میراث مکتوب، 1375
5. اصفهانی، راغب، المفردات فی غریب القرآن، بیروت دار المعرفه، 1998
6. آلوسی، ابوالفضل محمود، روح المعانی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی تا
7. الهی قمشه ای، مهدی، ترجمه ی قرآن، قم، انتشارات فاطمه ی الزهرا، 1380
8. ایزوتسو، توشی هیکو، خدا و انسان در قرآن، ترجمه ی احمد آرام، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1373
9. ایزوتسو، توشی هیکو، مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن مجید، ترجمه ی دکتر فریدون بدره ای، تهران، نشر فروزان، 1378
10. بیضاوی، تفسیر بیضاوی، بیروت، دارالفکر، 1416
11. پور جوادی، کاظم، ترجمه ی قرآن، تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی، 1414
12. ترجمه ی تفسیر طبری، به تصحیح یغمایی، تهران، 1339
13. جویباری، یعسوب الدین، تفسیر سوره ی مبارکه ی والعصر، قم، چاپ اول، 1377
14. رجبی، محمود، روش شناسی تفسیر قرآن، سمت، 1385
15. شرباصی، احمد، موسوعه اخلاق القرآن، بیروت، دارالرئد العربی، چاپ سوم، 1407
16. طباطبایی ، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر نشر اسلامی، چاپ پنجم، 1374
17. طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن، مجمع البیان، دارالمعرفه
18. طوسی، محمد بن حسن، التبیان، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول، 1409
19. طیار، مساعدبن سلیمان، فصول فی اصول التفسیر، دار النشر الدولی، ریاض، 1413
20. عبد الباقی، محمود فواد، المعجم المفهرس الالفاظ القران الکریم دار الفکر، چاپ چهارم، 1418
21. فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر صافی، مشهد، دارلمرتضی للنشر، چاپ اول
22. قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالمکتب الاسلامیه، 1361
23. قرطبی، محمد بن احمد ابی بکر، تفسیر قرطبی، قاهره، دارالشعب، 1372
24. قریب، محمد، فرهنگ لغات قرآن، انتشارات بنیاد، چاپ اول، 1366
25. کاشفی، کمال الدین حسین، تفسیر حسینی، چاپ اقبال، 1369
26.کوفی، تفسیر فرات کوفی، موسسه ی چاپ و نشر، چاپ اول، 1410
27. مدرسی، محمد تقی، من هدی القرآن، بیروت، دارالهدی، چاپ اول، 1406
28. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب، الاسلامیه، 1374
29. معرفت، محمد هادی «گفتگو با آیت الله معرفت»، پژوهش های قرآنی شماره 9-10
پی نوشت ها :
1- دکترای علوم قرآن و حدیث و عضو هیات علمی گروه معارف اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کاشان
Mail: khoshdel75@yahoo.com
*تاریخ دریافت مقاله: 88/7/11
*تاریخ پذیرش مقاله: 88/8/20
