شیخ محمود شلتوت در طول حیات با برکت خود، توانست بیش از بیست کتاب و مقاله علمی در مجامع مختلف، ارائه کند و به این ترتیب میراثی ماندگار از خود به یادگار گذارد تا تشنگان معرفت از آن استفاده کنند. برخی از کتابهای او عبارتند از:
1. تفسیر القرآن الکریم، مجمع التقریب بین المذاهب الاسلامیة، تهران، 1379ه.ش.
این کتاب در واقع، سلسله مقالاتی بود که در مجله «رساله الاسلام» طی چهارده سال به چاپ رسید. بعدها همه آنها جمع آوری و به صورت کتاب منتشر شد. روش این تفسیر بر خلاف تفسیر محمد عبده که گرایش علمی- عقلی دارد، گرایش سنتی- نقلی دارد.(1) دکتر محمد البهی در مقدمه ای که بر تفسیر علامه شلتوت نگاشته، می نویسد:« این تفسیری که آن را امروز به مسلمانان تقدیم می داریم، تفسیری است برای همه مسلمین؛ نه برای مذاهب معین از مذاهب فقهی و نه برای رنگی از رنگهای عقیده کلامی و نه برای توجیه خاص از توجیهات اهل ظاهر یا اهل باطن.»
و درباره روش استاد در تفسیر قرآن می نویسد:« روش او قراردادن هر سوره به صورت یک واحد به هم پیوسته است که مرامها و اهداف و عبرتها و اصول انسانیت آن را توضیح می دهد. وی در تفسیرش از خارج از قرآن نظریه یا اصطلاحی که از مصدری دیگر گرفته شده وارد قرآن نمی کند. در نتیجه، کلمات قرآن خود یکدیگر را تفسیر می کنند و قرآن را آزاد می گذارند تا بر آنچه می خواهد دلالت کند؛ نه اینکه آنچه را که ما می خواهیم بر آن تحمیل کنیم.»(2)
به طور خلاصه، مهمترین ویژگی های تفسیر شلتوت عبارتند از:
الف. در اول هر سوره، موضوع اصلی بحث ها را مطرح و تشریح می کند.
ب. از هرگونه اسرائیلیات، جعلیات و روایت های ضعیف خالی است.
ج. دربردارنده آرای مذاهب و فرق گوناگون است.
د. به نظریات علمی روز براساس قرآن می پردازد.
هـ. از هرگونه تعصب فرقه ای و مذهبی دور است.
و. از ادبیات عربی در سطح عالی برخوردار می باشد.
اینها ویژگی های منحصر به فرد تفسیر شلتوت است. خودوی در این باره می گوید:« ما در مشی تفسیری خود غیر از روشی که مردم تاکنون بدان عادت کرده اند و خو گرفته اند، راه رفته ایم.»(3)
هنگامی که تفسیر قرآن نوشته شلتوت به پایان رسید و وارد بازار شد، مورد توجه و تحسین متفکرین و دانشمندان اسلامی قرار گرفت. آیت الله شیخ مرتضی آل یاسین،(4) یکی از علمای بزرگ نجف اشرف، طیّ نامه ای این تفسیر را مورد تقدیر قرار داد. در این نامه آمده است:
اگر بتوانم چیزی را از شما پنهان کنم، نمی توانم اعجاب و تحسینم را از بحثهای تفسیری که نتیجه زحمات علامه شلتوت است، کتمان کنم. من فرصت را غنیمت شمرده، بخشی از اوقاتم را به مطالعه و مراجعه این تفسیر اختصاص داده ام و آرزومندم که استاد با فضیلت توفیق یابد این بحثهای باارزش را با این اسلوب نوین ادامه دهد. اگر مجله « رسالة الاسلام» هیچ مطلبی جز این تفسیر ممتاز نداشت، برای افتخار آن کافی و مایه عزت و سربلندی آن بود. و کاملاً بجاست که در صدر مقالات این مجله قرار گرفته است.(5)
2. مقارنة المذاهب فی الفقه
شلتوت در این کتاب درباره فقه مقارن بحث کرده و دیدگاه فقهی همه مذاهب اسلامی راجع به مسئله ای فقهی را آورده است. وی سپس رأی و نظر مذهبی را پذیرفته که متناسب با زمان و مکان و همراه با دلائل و براهین بوده است.(6)
3. من توجیهات الاسلام، مطبوعات الادارة العامة للثقافه الاسلامیة،1959م.
مؤلف در این کتاب به تصحیح و توضیح برخی مفاهیم دینی، و بیان موضعگیری های اسلام درباره پاره ای از مشکلات اخلاقی جامعه می پردازد. بخشهایی از این کتاب با عناوین «مردم و دین»، «اخلاق»، « در کشتزار اجتماع»، « اسلام و یادبودها» توسط سید خلیل خلیلیان به فارسی ترجمه شده و توسط انتشارات شرکت سهامی انتشار در تهران در سال 1344 ه. ش به چاپ رسیده است.
4. الفتاوی، چاپ هجدهم، دارالشروق، قاهره، 1421ه.ق.
این کتاب، مجموعه ای از سؤالات فقهی است که در طول حیات شیخ محمود شلتوت از او پرسیده شده و او به آن ها جواب داده است. موضوعاتی که در این کتاب آمده، از مهمترین سؤالات و مشکلاتی است که در حیات اجتماعی مسلمانان وجود دارد. مؤلف سعی کرده جواب را با استدلال به قرآن، حدیث صحیح و سنت نبوی همراه کند. این اثر یکی از مهمترین آثار شیخ محمود است و در کشورهای مختلف اسلامی بسیار مورد توجه برادران اهل سنت می باشد.
5.من هدی القرآن، دارالکتاب العربی لطباعة و النشر، قاهره، 360 صفحه.
این کتاب در پنج فصل به نام های « الی القرآن الکریم»، « منهج القرآن فی بناء المجتمع»، « القرآن و المرأة»، « الاسلام و العلاقات الدولیة»، و « فی السلم والحرب» تنظیم شده است.
6. الاسلام عقیدة و الشریعة، دارالقلم، قاهره.
این کتاب یکی از مهمترین کتابهای شلتوت و دارای سه فصل به نامهای «عقیده»، « شریعت» و «مصادر شریعت» می باشد.
شلتوت در فصل اول این کتاب به بررسی موضوعاتی از قبیل: بیان و تبیین اساسی اسلام( توحید، نبوت، معاد، قضا و قدر) و در فصل دوم به تشریح عبادات، احکام اجتماعی خانواده، میراث و غیره در پایان، مصادر شریعت( قرآن، سنت و رأی و نظر) را مورد بررسی قرار می دهد.
7. الی القرآن الکریم، دارالهلال، قاهره.
شلتوت در این کتاب، هدف قرآن را سه موضوع می داند: 1- دانستن عقاید برای زدودن دل از شرک و بت پرستی، 2- اخلاق برای تزکیه نفس و بالا بردن جایگاه انسان و 3- دانستن احکام برای سپری کردن زندگی سالم. وی این سه موضوع را مورد بحث قرار می دهد.(7)
8. یسألونک( و هی اجابات عن اسئلة فی شتی الموضوعات)
9. منهج القرآن فی بناء المجتمع
10. المسئولیة المدنیة و الجنائیة فی الشریعة الاسلامیة
11. القرآن و القال
12. القرآن و المرأة
13. تنظیم العلاقات الدولیة الاسلام
14. الاسلام و الوجود الدولی للمسلمین
15. تنظیم النسل
16. رسالة الازهر
17. فقه القرآن و السنة
18. القتال فی الاسلام.
1. تفسیر القرآن الکریم، مجمع التقریب بین المذاهب الاسلامیة، تهران، 1379ه.ش.
این کتاب در واقع، سلسله مقالاتی بود که در مجله «رساله الاسلام» طی چهارده سال به چاپ رسید. بعدها همه آنها جمع آوری و به صورت کتاب منتشر شد. روش این تفسیر بر خلاف تفسیر محمد عبده که گرایش علمی- عقلی دارد، گرایش سنتی- نقلی دارد.(1) دکتر محمد البهی در مقدمه ای که بر تفسیر علامه شلتوت نگاشته، می نویسد:« این تفسیری که آن را امروز به مسلمانان تقدیم می داریم، تفسیری است برای همه مسلمین؛ نه برای مذاهب معین از مذاهب فقهی و نه برای رنگی از رنگهای عقیده کلامی و نه برای توجیه خاص از توجیهات اهل ظاهر یا اهل باطن.»
و درباره روش استاد در تفسیر قرآن می نویسد:« روش او قراردادن هر سوره به صورت یک واحد به هم پیوسته است که مرامها و اهداف و عبرتها و اصول انسانیت آن را توضیح می دهد. وی در تفسیرش از خارج از قرآن نظریه یا اصطلاحی که از مصدری دیگر گرفته شده وارد قرآن نمی کند. در نتیجه، کلمات قرآن خود یکدیگر را تفسیر می کنند و قرآن را آزاد می گذارند تا بر آنچه می خواهد دلالت کند؛ نه اینکه آنچه را که ما می خواهیم بر آن تحمیل کنیم.»(2)
به طور خلاصه، مهمترین ویژگی های تفسیر شلتوت عبارتند از:
الف. در اول هر سوره، موضوع اصلی بحث ها را مطرح و تشریح می کند.
ب. از هرگونه اسرائیلیات، جعلیات و روایت های ضعیف خالی است.
ج. دربردارنده آرای مذاهب و فرق گوناگون است.
د. به نظریات علمی روز براساس قرآن می پردازد.
هـ. از هرگونه تعصب فرقه ای و مذهبی دور است.
و. از ادبیات عربی در سطح عالی برخوردار می باشد.
اینها ویژگی های منحصر به فرد تفسیر شلتوت است. خودوی در این باره می گوید:« ما در مشی تفسیری خود غیر از روشی که مردم تاکنون بدان عادت کرده اند و خو گرفته اند، راه رفته ایم.»(3)
هنگامی که تفسیر قرآن نوشته شلتوت به پایان رسید و وارد بازار شد، مورد توجه و تحسین متفکرین و دانشمندان اسلامی قرار گرفت. آیت الله شیخ مرتضی آل یاسین،(4) یکی از علمای بزرگ نجف اشرف، طیّ نامه ای این تفسیر را مورد تقدیر قرار داد. در این نامه آمده است:
اگر بتوانم چیزی را از شما پنهان کنم، نمی توانم اعجاب و تحسینم را از بحثهای تفسیری که نتیجه زحمات علامه شلتوت است، کتمان کنم. من فرصت را غنیمت شمرده، بخشی از اوقاتم را به مطالعه و مراجعه این تفسیر اختصاص داده ام و آرزومندم که استاد با فضیلت توفیق یابد این بحثهای باارزش را با این اسلوب نوین ادامه دهد. اگر مجله « رسالة الاسلام» هیچ مطلبی جز این تفسیر ممتاز نداشت، برای افتخار آن کافی و مایه عزت و سربلندی آن بود. و کاملاً بجاست که در صدر مقالات این مجله قرار گرفته است.(5)
2. مقارنة المذاهب فی الفقه
شلتوت در این کتاب درباره فقه مقارن بحث کرده و دیدگاه فقهی همه مذاهب اسلامی راجع به مسئله ای فقهی را آورده است. وی سپس رأی و نظر مذهبی را پذیرفته که متناسب با زمان و مکان و همراه با دلائل و براهین بوده است.(6)
3. من توجیهات الاسلام، مطبوعات الادارة العامة للثقافه الاسلامیة،1959م.
مؤلف در این کتاب به تصحیح و توضیح برخی مفاهیم دینی، و بیان موضعگیری های اسلام درباره پاره ای از مشکلات اخلاقی جامعه می پردازد. بخشهایی از این کتاب با عناوین «مردم و دین»، «اخلاق»، « در کشتزار اجتماع»، « اسلام و یادبودها» توسط سید خلیل خلیلیان به فارسی ترجمه شده و توسط انتشارات شرکت سهامی انتشار در تهران در سال 1344 ه. ش به چاپ رسیده است.
4. الفتاوی، چاپ هجدهم، دارالشروق، قاهره، 1421ه.ق.
این کتاب، مجموعه ای از سؤالات فقهی است که در طول حیات شیخ محمود شلتوت از او پرسیده شده و او به آن ها جواب داده است. موضوعاتی که در این کتاب آمده، از مهمترین سؤالات و مشکلاتی است که در حیات اجتماعی مسلمانان وجود دارد. مؤلف سعی کرده جواب را با استدلال به قرآن، حدیث صحیح و سنت نبوی همراه کند. این اثر یکی از مهمترین آثار شیخ محمود است و در کشورهای مختلف اسلامی بسیار مورد توجه برادران اهل سنت می باشد.
5.من هدی القرآن، دارالکتاب العربی لطباعة و النشر، قاهره، 360 صفحه.
این کتاب در پنج فصل به نام های « الی القرآن الکریم»، « منهج القرآن فی بناء المجتمع»، « القرآن و المرأة»، « الاسلام و العلاقات الدولیة»، و « فی السلم والحرب» تنظیم شده است.
6. الاسلام عقیدة و الشریعة، دارالقلم، قاهره.
این کتاب یکی از مهمترین کتابهای شلتوت و دارای سه فصل به نامهای «عقیده»، « شریعت» و «مصادر شریعت» می باشد.
شلتوت در فصل اول این کتاب به بررسی موضوعاتی از قبیل: بیان و تبیین اساسی اسلام( توحید، نبوت، معاد، قضا و قدر) و در فصل دوم به تشریح عبادات، احکام اجتماعی خانواده، میراث و غیره در پایان، مصادر شریعت( قرآن، سنت و رأی و نظر) را مورد بررسی قرار می دهد.
7. الی القرآن الکریم، دارالهلال، قاهره.
شلتوت در این کتاب، هدف قرآن را سه موضوع می داند: 1- دانستن عقاید برای زدودن دل از شرک و بت پرستی، 2- اخلاق برای تزکیه نفس و بالا بردن جایگاه انسان و 3- دانستن احکام برای سپری کردن زندگی سالم. وی این سه موضوع را مورد بحث قرار می دهد.(7)
8. یسألونک( و هی اجابات عن اسئلة فی شتی الموضوعات)
9. منهج القرآن فی بناء المجتمع
10. المسئولیة المدنیة و الجنائیة فی الشریعة الاسلامیة
11. القرآن و القال
12. القرآن و المرأة
13. تنظیم العلاقات الدولیة الاسلام
14. الاسلام و الوجود الدولی للمسلمین
15. تنظیم النسل
16. رسالة الازهر
17. فقه القرآن و السنة
18. القتال فی الاسلام.
پی نوشت ها :
1.دانشنامه قرآن، ج2، ص 1331.
2.شیخ محمود شلتوت: طلایه دار تقریب، ص 9.
3. اخبار تقریب، ش 49 و 50، ص 33.
4. آیت الله شیخ مرتضی آل یاسین یکی از علمای بزرگ خاندان « آل یاسین»، در 25/ ذی الحجه/ 1311 در کاظمین متولد شد. پدرش آیت الله شیخ عبدالحسین آل یاسین از علمای بزرگ نجف و از شاگردان مجدد بزرگ، میرزای شیرازی و سید اسماعیل صدر بود.
شیخ مرتضی پس از گذراندن دوره مقدمات در کاظمین، به نجف اشرف هجرت و از محضر علمای بزرگی چون سید ابوالحسن اصفهانی و محقق نائینی کسب فیض کرد و پس از مدتی به درجه اجتهاد رسید و بر کرسی درس خارج تکیه زد. وی در سال 1379ق. در نجف اشرف فوت نمود و در مقبره خانوادگی آل یاسین به خاک سپرده شد.
مع علماء النجف الاشرف، ج2، ص 477.
5. شیخ محمود شلتوت: طلایه دار تقریب، ص 53.
6. اخبار تقریب، ش 45 و 46، ص 30.
7. الی القرآن الکریم، مقدمه، ص 6.
