نویسنده: حجت الاسلام و المسلمین علی اکبر ذاکری *
غوری در جایگاه کار در روایات اسلامی
این نوشتار به بررسی ابعاد مختلف کار در روایات پرداخته است، در این میان، به ویژه، به سیره حضرت علی (ع) و سفارش های ایشان به مالک اشتر توجه گردیده است. هم چنین به ابعاد مختلف کاردر اندیشه اسلامی، نظیر لزوم انجام کار صحیح و ارتباط کارفرما با فرهنگ، در فرازهایی اشاره شده است.موضوعی که در این نوشتار به آن پرداخته می شود بررسی دیدگاه ائمه معصومین (ع) درباره کار، تلاش و فرهنگ کار است.
بدون تردید مباحثی از این دست در اندیشه و آرای پیشوایان دینی نیاز به بررسی دارد تا به شکل شایسته ای مشخص شود که معصومین (ع) به چه شکل به مقوله کار و تولید ثروت می نگریستند.
در میراث بازمانده در منابع اسلامی درباره کار وتلاش روایات فراوانی وارد شده است. طبعاً امکان پراختن به مجموعه این میراث در یک نوشتار محدود وجود ندارد. با این حال خواهیم کوشید تا در این نوشتار نمونه هایی عینی را دررابطه با بحث کار و تولید در سیره معصومین (ع) ارائه دهیم.
مراجعه به میراث به جای مانده از معصومین (ع) نشان دهنده اهمیت موضوع کار، از یک سوی، ونیز مخالفت با بیکاری، از سوی دیگر، است. در واقع در نگرش اسلامی ایجاد سرمایه از اهمیت به سزایی برخوردار است و هم از این روی اسلام به کار، تلاش و تولید ثروت از طرق صحیح اهمیت بسیارداده است.
بنابر روایات می توان گفت تلاش پیشوایان دینی بر آن بوده است که جامعه اسلامی به جامعه ای توانا، پویا و سازنده تبدیل گردد؛ جامعه ای که بر روی پای خود می ایستد و به صورت خودکفا و مستقل عمل می نماید. در چنین جامعه ای افراد باید بتوانند به بهترین وجه توانایی های خود را بروز دهند و در مسیرتولید ثروت مشروع مشارکت نمایند. سخنان وروش های کاربردی معصومین (ع) در زمانه کنونی نیزراهگشا است. طبعاً این راهگشایی هنگامی محقق می شود که ما به مفاد این احادیث توجه نماییم و همت خود را مصروف کاربست آن در زندگی خود کنیم. ذیلاًبه برخی از این احادیث اشاره می کنیم:
توصیه به انجام کار به صورت صحیح در روایات
در ارتباط با دقت در کار از رسول خدا (ص) نقل شده است:خدا رحمت کند کسی را که کاری را درست انجام دهد و آن را محکم و پایدار به پایان برساند.(1)
نکات بسیاری در سیره معصومین (ع) وجود دارد که مطمئناً راهگشای بسیاری از مسائل مبتلا به جامعه مااست. پرداختن به کار و تولید در کنار زندگی ساده موضوعی است که در سیره امیرالمؤمنین (ع) حائز توجه است. در اندیشه اسلامی کار و تلاشی که نتیجه و حاصل آن برای خوشبختی و سعادت محرومین به کارخواهد رفت اهمیت بسیاری دارد.
گفت تلاش پیشوایان دینی بر آن بوده است که جامعه اسلامی به جامعه ای توانا، پویا و سازنده تبدیل گردد؛ جامعه ای که بر روی پای خود می ایستد و به صورت خودکفا و مستقل عمل می نماید. در چنین جامعه ای افراد باید بتوانند به بهترین وجه توانایی های خود را بروز دهند و در مسیرتولید ثروت مشروع مشارکت نمایند.
کار موجب عزت نفس
کار در عین حال که موجب رفاه و تولید می شود به حفظ عزت نفس افراد نیز می انجامد. تدقیق برخی از روایات بیانگر این واقعیت است. به عنوان نمونه در زمان امام صادق (ع) شخصی حضرت را دید که در اوج گرمای مدینه مشغول عزیمت به محل کار خود هستند. وی از حضرت سئوال کرد این فرزند رسول خدا (ص) شما در این گرما چرا دنبال کار و اموال هستید؟ حضرت در جواب فرمودند «لاستغنی عن مثلک».(2)من کار و تلاش می کنم تا از افرادی مانند شما بی نیاز باشم.
ادبیات اسلامی به کار به مثابه طاعت خدا نیز نگریسته شده است. در واقع، از منظر اسلام، رویکرد به کار جامعه را زنده می کند و به آن، در سطوح مختلف، حیات می بخشد.
رویکردها به کار در اندیشه اسلامی
در ادبیات اسلامی برای کار و تولید فواید فراوانی نقل شده است. این فواید در حوزه تأثیرگذاری کار بر زندگی فردی و نیز زندگی اجتماعی آدمی بیان شده است؛ هم چنین بخشی از رویکرد ادبیات اسلامی به مقوله کار به مبحث عدم منافات کار با توجه آدمی به آخرت پرداخته است.اما نکته جالب آنکه در کنار مباحثی از این دست در ادبیات اسلامی به کار به مثابه طاعت خدا نیز نگریسته شده است. در واقع، از منظر اسلام، رویکرد به کار جامعه را زنده می کند و به آن، در سطوح مختلف، حیات می بخشد: به مثابه اطاعت از حضرت حق ظاهرمی شود، روابط فردی و جمعی را اصلاح می کند و مانع زهد صحیح نمی گردد.
کار و تولید، به این ترتیب، به مثابه چرخه ای زایشی در اقتصاد اسلامی عمل می کند که به ایجاد جامعه مطلوب مدد می رساند.
وظایف حکومت اسلامی در ارتباط با کار
حمایت از تولید در عداد وظایف حکومت اسلامی قرار می گیرد. گسترش زمینه های کسب و کارحلال برای مردم و سپس حمایت صحیح از سرمایه های ایشان از جانب حکومت اسلامی زمینه ساز رشد و تعالی جامعه می گردد. نگاهی به حکومت امیرالمؤمنین (ع) و توصیه های ارزشمند ایشان این واقعیت را نشان می دهد.حضرت علی (ع) در نامه به مالک اشتر درباره اقشار و طبقات مختلف جامعه توضیحاتی داده اند. در این نامه حضرت راجع به تجار و صاحبان صناعات صبحت می کنند و از صنعت حمایت می نمایند.
حضرت در فرازی دیگر از این نامه شریفه خطاب به مالک می فرماید:
ثم استوص بالتجار و ذوی الصناعات، و اوض بهم خیرا، المقیم منهم و المضطرب بماله، و المترفق ببدنه فانهم مواد المنافع. (من توصیه می کنم با تاجران و کسانی که اهل صنعت هستند با نیکی رفتار کن چه کسانی که در شهر مصر مقیم هستند و چه کسانی که با ثروتی که دارند در رفت و آمد هستند و در جاهای مختلف با این سرمایه کار می کنند باید به اینها نیکی کرد زیرا مواد منافع هستند).(3)
بنابراین توصیه حضرت این است که باید از تاجران و صاحبان صنایع و سرمایه داران حمایت نمود و لازم است این افراد و اصناف مورد توجه دولت اسلامی قرار گیرند؛ چه آن که تردید حمایت دولت اسلامی از تولید کنندگان موجب پیشرفت، ترقی و همچنین استقلال اقتصادی جامعه خواهد انجامید.
هم چنین حضرت بیان می دارند که: واحفظ حرمتهم و آمن سبلهم و خذلهم بحقوقهم. (حرمت این افراد (تجار) را باید نگه داشت و راه هایی را که در آن در رفت و آمد هستند را برایشان باید امن نگه داشت و نیز باید به حق و حقوقشان رسیدگی کرد).(4)
در نمونه ای دیگر حضرت علی (ع) در نامه بیست و پنجم نهج البلاغه، که راجع به زکات است، به دقت در اخذ مالیات می پردازند و این که لازم است کارگزاران حکومت اسلامی در انجام این مهم مواظبت کافی را به خرج دهند تا مبادا حقی از کسی ضایع شود و اخذ مالیات سبب نارضایتی آنها شود.
حتی می توان گفت که حضرت در مقوله تأمین امنیت برای مباحث مالی مردم تا آنجا دقت می نمودند که هیچ کس، صرف نظر از دین و قوم خود، احساس ناامنی نکند. به عنوان نمونه در اخذ مالیات از اقلیت های مذهبی (که شامل دو بخش بود: یک بخش خراج که مانند دیگر اهالی بلاد اسلامی بود و بخش دیگر جزیه که منحصر در ایشان بود) تلاش می کردند که ایشان احساس عدم وجود امنیت ننمایند. در کنار این، حضرت مراعات افراد ضعیف و ناتوان ایشان را نیز می نمودند. مدارای حضرت (ع) نسبت به اقلیت ها شامل امورمالی، تولیدی و صنعت نیز می شد.
علاوه بر تأکیدی که در سیره ائمه معصومین (ع) به کار، تولید و کوشش دیده می شود در آیات قرآن نیز تلاش و کار از اهمیت بسزایی برخورداراست. در این کتاب مبین، به روشنی هر چه تمام تر، آمده است: لیس للانسان الاماسعی (انسان چیزی ندارد جز بر اساس سعی خود).(5) مطابق این آیه شریفه آدمی جز نتیجه سعی و کوشش خود را نمی بیند؛ پس انسان باید تلاش کند.
بر اساس ادبیات اسلامی در باب کار و تلاش تنها بعد از تلاش آدمی است که نوبت به نقش آفرینی دولت و حمایت های آن از جریان تولید می رسد. به این ترتیب بدون بذل تلاش و انجام کار در سطح فردی نمی توان انتظار داشت که تحولی در شرایط کشورحاصل شود. هر چند در صورت تلاش احاد جامعه نوبت به حمایت های دولتی از صاحبان کار و سرمایه می رسد. حمایتی که، طبق فرمایش امیرالمؤمنین (ع) در نامه مالک اشتر، وظیفه دولت اسلامی است.
توجه به کار و تلاش را نه تنها در فرمایش های امام علی (ع) در توصیف کارویژه های حکومت مطلوب بکله در سیره ایشان نیز می توان سراغ گرفت. دقت در سیره حضرت علی (ع) نشان گر آن است که ایشان همواره به مقوله تولید توجه داشته اند. حتی می توان گفت که توجه به کار و تولید از جمله ابعاد شخصیتی ایشان است. طبعاً توضیح این مطلب نیاز به بررسی و توجه بیشتری دارد. جالب آن که شناخت کنونی جامعه ما عمدتاً بر جنبه زاهدانه این امام متمرکز گردیده است؛ البته، بی گمان، حضرت مولای زاهدان جهان و پیشوای اهل زهد هستند. با این حال، نباید فراموش کرد که زهد حضرت به دوری گزینی از کار و تلاش و حضور در عرصه های حیات نمی انجامید. در واقع پرهیزگاری و زهد در نگرش اسلامی منافاتی با فرهنگ کار و تولید ندارد و در فضای نگرش اسلامی زهد، در معنای دقیق کلمه، به عدم تعلق و وابستگی به جهان مادی نظر دارد نه دوری از کار، تولید و تلاش. واقعیت آن است که امام علی (ع) در زمانه خود در عرصه کار و تولید در صدر قرارداشتند.
توجه به حقوق مصرف کنندگان در اندیشه اسلامی
توجه به حقوق مصرف کننده جنبه دیگری از منشور تولید، کار و سرمایه در اسلام است که نباید از آن غافل شد.حمایت از تولید داخلی در شرایطی امکان پذیراست که حقوق مصرف کننده در بهره مندی از کالای با کیفیت هنگام انتخاب محصولات داخلی تأمین شود؛ در غیر این صورت تضییع حقوق افراد مطرح می شودکه با اندیشه و نگرش اسلامی منافات دارد. در واقع پروسه تولید، در نگرش های مبتنی بر اقتصاد اسلامی، نظامی با ابعاد چند گانه را طراحی می کند که توجه به همه ابعاد آن ضروری است و رشد یک بعد به تنهایی غرض اندیشه اسلامی را در برجسته ساختن مقوله تولید پاسخ نمی گوید. عمل به دستورات انقلاب اسلامی در این زمینه با ایجاد نظامی در عرصه اقتصادی منجر می شود که حاصل و آن گسترش پویایی های جامعه و عزت و استقلال اقتصادی خواهد بود.
رابطه اقتصاد و فرهنگ
در جهان امروز شاهد وابستگی هر چه بیشتر اقتصاد و فرهنگ به یکدیگر هستیم. تاآنجا که بی راهه نیست اگر بگوییم برتری اقتصادی و برخورداری از تولید گسترده و، به تبع آن، صادرات وسیع موجب نفوذ فرهنگی و نیزحضور فرهنگی در دیگر جوامع خواهد شد.دقت در سیره حضرت علی (ع) نشان گرآن است که ایشان همواره به مقوله تولید توجه داشته اند. حتی می توان گفت که توجه به کار و تولید از جمله ابعاد شخصیتی ایشان است.
هم چنان که، در بعد داخلی نیز، برخورداری از اقتصاد خود کفا و در دست داشتن بازار داخلی محصولات نوعی حضور فرهنگی مؤثّر را در کشور سبب می شود که در فراغ چنین امکانی دستیابی به آن میسر نمی گردد. به عبارت دیگر توجه به تولید داخلی صرفاً در اقتصاد باقی نمانده است و زوایای دیگری از زندگی جامعه مسلمین را در نوردیده است.
در پایان یادآور باید شد که مطابق آموزه های اسلامی توجه به درست انجام دادن کاردر توجه به نتیجه و محصول خلاصه نمی شود؛ بلکه منوط به مناسب بودن و درستی محیط کار و شرایط کارگران و بهداشت و ایمنی در محیط کار در روایات متعددی مورد تأکید قرار گرفته است.
پی‌نوشت‌ها:
1- کنزالعمال، ج3، ص907، ح9128.
2- کافی، ج5، ص74.
3- نهج البلاغه، نامه 53.
4- السعاده و الاسعاد، ص 398.
5- 39سوره النجم قرآن کریم.
* عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
/ج
