کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران
خوش نویسی در ایران و سایر کشورهای اسلامی از دیرباز از هنرهای ممتاز و مورد علاقه بوده است چرا که با استفاده از این هنر، تصویری زیبا و قابل رؤیت از کلام وحی به دست داده اند. اما در کشور ما این هنر بیش از سایر جوامع مورد توجه و تکریم بوده است. چنان که از دوران قبل از اسلام بر الواح و سنگ نوشته ها و ظروف به کار رفته و بعد از اسلام برآثار دینی و فرهنگًی به ویژه کلام الله مجید نقش بسته و جلوه گری کرده است. هنرمندان مسلمان این مرز و بوم به دلیل عشق و دلبستگی معنوی به آیات الهی آن چه از ذوق و خلاقیت و نبوغ در توان داشتند در کتابت و کتاب آرایی آثار دینی و آیات وحی به کار برده اند. به این ترتیب هنر خوش نویسی و تذهیب به تدریج جنبه ی معنوی و متعالی یافته و در واقع حس زیبایی شناسی مسلمانان هنرمند در خوش نویسی متون مذهبی به ویژه در کتابت قرآن مجید متجلی گردیده است. از آن جا که هر یک از شیوه های خوش نویسی از زیبایی و شگفتی های شکوهمندی برخوردار هستند، هیچ یک از سبک های آن تا کنون منسوخ نشده و هم چنان در کتابت عبارات و متون مورد علاقه به کار می رود. در تحقیق حاضر برای تبیین مستند جایگاه اجتماعی خطاطان و ویژگی های اخلاقی آنان، موضوع از وجوه مختلف مورد غور و بررسی قرار گرفته است. نخست آن که به طور کلی خوش نویسی در ایران و فرهنگ اسلامی از چه موفقیت و اهمیتی برخوردار است؟ بزرگان فرهنگی و دینی ما در این زمینه چه دیدگاه و رهنمودهایی دارند؟ دوم این که در بررسی تذکره ها و شرح احوال خوش نویسان برجسته و صاحب نام تا پایان دوره ی صفویه، با چه جایگاه اجتماعی و ویژگی های اخلاقی مشترک و یا اختصاص روبرو هستیم؟ نوع متن و منابع منتخب از طرف هنرمندان برای خوش نویسی منظر سومی است که نتایج بررسی آن در شناخت خصوصیات اعتقادی و اخلاقی خوش نویسان بسیار مؤثر است و چهارم بررسی ترقیمه (1) متون کتابت شده، توسط خوش نویسان مورد نظر است. از آن جا که ترقیمه، حاصل تراوش فکری و بازتاب عقاید و خصوصیات اخلاقی کاتب است، بررسی آن در این تحقیق حایز اهمیت به سزایی است.فضیلت خوش نویسی
درکنار اشتیاق وافر مسلمانان به کتابت و کتاب آرایی مصحف شریف و متون دینی، در آیاتی که از سوی پروردگار بر پیامبر اکرم (ص) نازل شده بر جایگاه رفیع قلم و کتابت تأکید گردیده است، هم چون آیات «ن والقلم ومایسطرون» (القلم، 1) و «الذی علم بالقم» (العلق، 4).اما پیرامون خط خوش، فضیلت و محاسن آن و شرایط وارد شدن در وادی خوش نویسی در احادیث، اخبار و کلام معصومین، مطالب ارزنده ای آمده است که خلاصه ای از آن در این جا ذکر می گردد.
قلقشندی (2)، ادیب و محقق مصری در صبح الاعشی آورده است که حضرت امام علی (ع) فرمودند:
«الخط الحسن یزد الحق و ضوحا» (3) و در جای دیگر می فرمایند:«حسن الخط لسان الید و بهجه الضمیر» (4) هم چنین از آن حضرت نقل است که فرمود:«الخط الحسن للفقیر مال وللغنی جمال وللاکابر کمال» (5). در خصوص آداب خوش نویسی و تأکید بر ضرورت اجتناب هنرمند خوشنویس از ارتکاب اعمال ناپسند آن حضرت می فرمایند:«اعلم ان الحسن الخط مخفی فی تعلیم الاستاد و قوامه فی کثره المشق و ترکیب المرکبات، و بقایه علی المسلم فی ترک المنهیات و محافظه الصلاه، و الصله فی معرفه المفردات والمرکبات» (6).
علامه شمس الدین محمد بن محمود آملی از محققین و علمای بزرگ شیعه در قرن هفتم و هشتم هجری و مؤلف کتاب ارزشمند نفایس الفنون فی عرایس العیون که در حکم دایره المعارف جامع علوم قدیم است، 120 نوع علم و شماری فنون را در این کتاب تشریح نموده است. او در این کتاب فصل مستقلی را به فنون کتابت و خوش نویسی اختصاص داده و اندر فواید خط خوش مطالب جالب و قابل توجهی را ارائه می دهد. او می نویسد:[خوش نویسی] «صناعتی معتبر و فضیلتی جان پروراست. فایز بدو همواره با زیب و فرو پیش همگنان موقر، در هر مقام سرافراز و با هر گروه صاحب راز، همیشه با رفعت و جاه و دست تعدی از دامن او کوتاه، در هر دیاری از او یادگاری و بر هر دیواری از دست او نگاری».(7) این عالم نکته سنج در همان جا به نقل از جا حظ درباره ی کارکرد و پیام خط می گوید:«الخط لسان الید و سفیر الضمیر و مستوع الاسرار و مستنبط الاخبار و حافظ آلاثار» (8) و ازقول حکما نقل می کند که «الخط هندسه روحانیه ظهرت به اله جسمانیه» (9) البته استاد نجیب، مایل هروی این عبارت را به افلاطون نسبت می دهد. (10)
در بررسی آثار و احوال خوش نویسان معروف، نکته ای که موجب شعف و خرسندی می گردد، آن است که بسیاری از هنرمندان صاحب نام این عرصه علیرغم حضور در دستگاه حکومت و پذیرش منصب و مقام، خلق و خوی درباری نگرفته و استقلال و آزادگی خود را حفظ نموده اند تا آن جا که برخی از آن ها مانند ابن مقله فارسی و میرعماد دست و زبان و جان خود را در این راه داداند.
سلطانعلی مشهدی
یکی از خوش نویسان نامی و فرهیخته، سلطانعلی مشهدی (841-926 ه-ق) ملقب به قبله الکتاب و سلطان الخطاطین است.(11) او توسط سلطان حسین بایقرا (873-911 ق) به هرات دعوت و کاتب مخصوص با کاتب السلطانی لقب گرفت. سلطانعلی در کنار کتابت آثار سلطان نسخه های مردم عادی را هم کتابت می کرد. او در سال 920 ه ق تمام یافته و تجربه هایش را به نظم درآورد و با عنوان «رساله صراط السطور» آرایه نمود. سلطانعلی مشهدی در بیان منزلت کتابت و قلم در این کتاب اشعار نغزی دارد:
ای قلم تیز کن زبان بیان
بهر حمد خدای هر دو جهان
آن خدایی که آفریده قلم
زان قلم حرف صنع کرده رقم
هرچه بوده ست وهست و خواهد بود
ثبت فرمود در صحیفه جود
او در فضیلت خط نیکو با اشاره به کلام امیرالمؤمنین علی علیه السلام که فرمود:
«علیکم بحسن الخط فانه من مفاتیح الرزق» [قلقشندی، صبح الاعشی25/ 3] چنین سروده است:
غرض مرتضی علی از خط
نه همین لفظ بود و حرف و نقط
بل اصول وصفا و خوبی بود
زان اشارت به حسن خط فرمود
خط که فرموده است نصف العلم
سرور انبیا به علم و به حلم
آن خط مرتضی علی بوده ست
زان نبی نصف علم فرموده ست
دست در پاش او خزانه رزق
خامه او کلید خانه رزق
سلطانعلی در باب ملزومات کسب معرفت خوش نویسی از جمله سعی و تلاش و پرهیز کاری شعر زیر را گفته:
ای که خواهی که خوش نویس شوی
خلق را مونس و انیس شوی
خط خط مقام خود سازی
عالمی پر ز نام خود سازی
ترک آرام و خواب باید کرد
وین ز عهد شتاب باید کرد
سربه کاغذ چو خامه فرسودن
زین طلب روز شب نیاسودن
ز آرزوهای خویش بگذشتن
وز ره حرص و آز برگشتن
نیز با نفس بد جدل کردن
نفس بد کیش را زدن گردن (12)
آن چه در پی از نظر می گذرد معرفی برخی از آثار موجود به کتابت سلطانعلی مشهدی است. نگاهی گذرا به این آثار اولاً بیانگر عقاید و نگرش او در انتخاب متون و عناوین برای کتابت است. ثانیاً تأمل در ترقیمه ی این آثار که از جان و دل او بر خاسته و در قلم او جاری گشته، موجب تعمیق شناخت شخصیت و ویژگی های اخلاقی او خواهد شد.
1 رباعیات خیام، (حکیم ابوالفتح عمر بن ابراهیم نیشابوری)، مأخذ کتاب: کتابخانه ی کاخ گلستان، تاریخ کتابت: قرن نهم، شماره ی دستیابی: 306، کاتب: سلطانعلی مشهدی، ترقیمه:«تمت علی ید العبد الضعیف سلطان علی الکاتب المشهدی غفرذنوبه. تم»
2. مخزن الاسرار (نظامی)، مأخذ کتاب: کتابخانه ی کاخ گلستان، تاریخ کتابت: قرن نهم، شماره ی دستیابی: 2030، کاتب: سلطانعلی مشهدی، ترقیمه:«کتیبه سلطان علی المشهدی غفر ذنوبه وستر عیوبه»
3. تحفه الاحرار جامی، مأخذ کتاب: کتابخانه ی کاخ گلستان، تاریخ کتابت: 921 ه ق، شماره دستیابی: 225، کاتب: سلطانعلی مشهدی، ترقیمه:«کتیبه العبد الضعیف المحتاج الی رحمه الله تعالی سلطان علی المشهدی علی سبیل الاستعجال فی شهر جمادی الاول سنه 921»
4. گوی و چوگان (حالنامه)، مأخذ: کتابخانه ی کاخ گلستان، تاریخ کتابت:874ه، شماره ی دستیابی:486، کاتب: سلطانعلی مشهدی، ترقیمه:«وفق کتابه هذا النسخه المنظومه اقل الکاتبین سلطان علی بن محمد المشهدی فی رابع ذی القعده سنه اربع و سبعین و ثمانمایه، بدار السلطنه هرات حمیت عن الافات و البلیات».
بابا شاه تربتی (اصفهانی)
از خوش نویسان و هنرمندان شهیر دوره ی صفوی (قرن دهم) است. آن چه از آثار و تذکره ها بر می آید، بابا شاه هنرمندی عارف و وارسته بود و در جوانی به عتبات کوچیده و از محل فروش آثار خوش نویسی خود امرار معاش می کرد گفته اند او به جاه و مقام دلبستگی نداشت و به قرب سلاطین تن نداد. محمد مظفر حسین لکهنوی متخلص به صبا تذکره ای دارد به نام تذکره ی روز روشن. صبا در این تذکره دو هزار و چهار صد و یازده شاعر قدیم و جدید را به ترتیب حروف تهجی معرفی می کنند و درباره ی بابا شاه تربتی می نویسد:«بابا شاه تربتی از شاعران عهد شاه عباس ماضی حافظ مصحف مجید و در حسن خط نستعلیق وحید و به عود نوازی فرید بود. اسلافش از قهپایه و به کثرت قیامش در اصفهان بعضی اصفهانی نوشته اند. وفاتش سنه تسعه و تسعماته (990) در تبریز واقع شد.» (13) یکی از آثار ارزنده ی باباشاه تربتی رساله ی آداب المشق است. او در فصل اول این کتاب در باب لزوم احتراز کاتب و هنرمند خوش نویس از صفات ناپسند چنین می نویسد:«می باید که کاتب از صفات ذمیمه احتراز کند، زیرا که صفات ذمیمه (ناپسند و زشت] در نفس علامت بی اعتدالی است و حاشا که از نفس بی اعتدال کاری آید که در او اعتدال باشد... و (باید) کسب صفات حمیده کند تا آثار انوار این صفات مبارک از چهره شاهد خطش سرزند و مرغوب طبع ارباب هوش افتد» (14)برخی از آثار باباشاه
1. حدیقه الحقیقه (منتخب)، مأخذ: کتابخانه ی کاخ گلستان، تاریخ کتابت: قرن ده، شماره ی دستیابی: 10021، کاتب به احتمال قوی بابا شاه اصفهانی، ترقیمه:«باد بر مصطفی (ص) درود و سلام ابد الدهر صد هزاران عام».2. سبحه الابرارجامی، مأخذ: کتابخانه ی کاخ گلستان، تاریخ کتابت: آخر قرن ده، شماره ی دستیابی 2972، کاتب: از کتاب های ممتاز بابا شاه اصفهانی.
3. ترجمه ی منظوم چهل کلمه ی جامی، مأخذ: کتابخانه ی کاخ گلستان، تاریخ کتابت: 978 ق، شماره ی دستیابی: 2092، کاتب: باباشاه اصفهانی، ترقیمه:«به زیور اتمام رسید این نسخه شریف در تاریخ شهر رمضان المبارک سنه ثمان و سبعین و تسعمایه کتبه العبد المذنب باباشاه اصفهانی.
یاقوت مستعصمی
بی گمان یکی از متقدمات و سرآمدان هنر خطاطی و خوش نویسی جمال الدین یاقوت مستعصمی است. او پس از دوره ی ابن بواب از مشهورترین خوش نویسان قرن هفتم بوده و به سبب تحریر و شیوایی خطش به قبله الکتاب ملقب شد. یاقوت از غلامان المستعصمی می خواند. مرحوم دکتر بیانی درباره ی او می نویسد:«مردی ادیب و عالم و فاضل و شاعر بود و پایه خط را به جایی رسانید که قبل از وی کسی بدان نرسیده و بعدها نیز کمتر نظیر داشته است...او نزد خاندان جوینی منزلتی پیدا کرد. به ویژه اتابک علاء الدین جوینی وی را می نواخت و فرزندان خود و برادرش شمس الدین جوینی را برای تعلیم خط به وی سپرد و غالب اکابر بغداد فرزندان خود را برای تعلیم نزد او گذارده بودند».(15) یاقوت در سال 698 هجری در بغداد وفات یافت و در همان جا به خاک سپرده شد. او علاوه بر خوش نویسی در تندنویسی نیز مهارت شگفت انگیزی داشت. گفته اند که سیصد وشصت و چهار قرآن کتابت نموده است. هر روز دو جزء از قرآن را کتابت می کرد و هر ماه دو قرآن کامل را به پایان می رساند و در انتهای آن قید می کرد که چند قرآن کتابت شده است.معجم المطبوعات سه کتاب زیر را متعلق به یاقوت دانسته:
«...یاقوت المستعصمی البغدادی الخطاط الشهیر اشتهر یاقوت بخطه البدیع و لاسیما فی نسخ المصاحف الشریفه التی کتبها بیده منها نسخه محفوظه بدار الکتب المصریه فرغ منها فی شهور سنه 690- ولیاقوت بعض حکم و منتخبات منها:
1. اسرار الحکما، من قبیل النصیحه و التصوف طبع مع کتاب امثال العرب اللضبی (استانبول 1300)
2. رساله ی آداب و حکم اخبار و آثار وفقه و اشعار منتخبه، طبعت فی مجموعه ثلاث رسایل [در استانبول در سال 1298 هجری در 77 صفحه چاپ شده است].
3. نبذه من اقول الفضلا، جمعها یاقوت المستعصمی سنه 681 ه طبعت فی کتاب تنزیل الالباب (الموصل)1863 م» (16).
برخی دیگر از آثار موجود به خط یاقوت عبارتند از:
1. گلستان سعدی، مأخذ: کتابخانه ی کاخ گلستان، دیوان ها جلد1، تاریخ کتابت: 668 ه، شماره ی دستیابی: 642، کاتب: جمال الدین یاقوت بن عبدالله مستعصمی، ترقیمه:«کتیبه العبد الفقیر الی الله یاقوت مستعصمی فی اواخر شهر رمضان المبارک من سنه ثمان و ستین و ستمایه حامدا علی نعمه مصلیا علی نبیه محمد وآله مسلما کثیراً».
2. قرآن، مأخذ: فهرست میکروفیلم ها ونسخ خطی موزه ی ملی ایران، جلد1، صفحه ی 95، تاریخ کتابت: 668 ه، شماره ی دستیابی: شماره میکروفیلم 101 شماره بخش 4393، کاتب: یاقوت بن عبدالله مستعصمی.
3. وصیه علی علیه السلام [لولده الحسن (ع)]، مأخذ: کتابخانه ی ملی ملک، جلد1، تاریخ کتابت: 681 ه، شماره ی دستیابی: 5918، کاتب: منسوب به یاقوت مستعصمی، ترقیمه:«فی العاجله و الاجله و الدنیا و الاخره ان شاء الله ... محمدواله».
4. نثراللیالی (حدیث، عربی)، مأخذ: نسخه های عکسی کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی، قم، جلد2، از نسخه چستر بیتی به شماره 4174، تاریخ کتابت:691 ه، شماره ی دستیابی: 953، کاتب: یاقوت مستعصمی، ترقیمه:«اعجاب المرء بنفسه دلیل علی ضعف عقله».
مالک دیلمی
مالک دیلمی (924-969 ه. ق) از خوش نویسان و کاتبان زیردست و متبحر قزوینی دوره ی صفوی است که خطی جلی و خفی را با مهارت و استادی کتابت می کرد. او معلم نقاشی و سرپرست کتابخانه ی ابراهیم میرزا، حاکم مشهد بود تا این که توسط شاه تهماسب برای خوش نویسی بر روی عمارت جدید سلطنتی به قزوین فراخوانده شد. او در همین ایام کار کتابت هفت اورنگ جامی را آغاز کرد. این نسخه دارای 28 مینیاتور است و کار خطاطی و تذهیب آن نه سال به طول انجامیده و در نگارخانه ی فری یر در واشنگتن نگهداری می شود. مالک تا آخر عمر در کنار شاه صفوی در قزوین بود و در سال 969 هجری در همان جا درگذشت، دکتر بیانی در شرح حال او می نویسد:«مالک هنرمندی مهربان و پرهیزگار بود و بر شعر و معماری و موسیقی وقوف داشت و گاه اوقات را صرف مطالعه و مباحثه می کرده و از اکثر علوم متداول مانند صرف و نحو و معانی و بیان و منطق و ریاضیات و حکمت بهره مند بوده است و در نزد عالم شهیر خواجه جمال الدین محمود شیرازی تحصیل علوم عقلی می کرد» (17)از مالک آثار زیادی برثبت نرسیده است. دو نسخه به خط او به شرح زیر است:
النافع لیوم الحشر فی شرح باب الحادیعشر، تألیف: جمال الدین ابومنصور حسن بن یوسف حلی، مأخذ: کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، جلد13، تاریخ کتابت:956 ه، شماره ی دستیابی: 4635، کاتب: مالک دیلمی، ترقیمه:«تشریف بتحریر هذه النسخه...مالک دیلمی ختم الله له الحسنی فی شهور 956 من الهجره».
مرثیه، تألیف: امیرعلی شیرنوایی، مأخذ نشریه نسخه های خطی کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران، دفتر8، از کتابخانه ی شچدرین شهر سن پطرزبورگ، شماره ی دستیابی: ش450، کاتب: مالک دیلمی.
آقا ابراهیم قمی
یکی از استادان صاحب نام و معروف قرن یازدهم و اوایل قرن دوازدهم هجری محمد ابراهیم، فرزند محمد نصیر قمی است. او در خط نسخ شاگردان متعددی تعلیم داد که یکی از آن ها احمد نی ریزی است. مرحوم فضایلی درباره ی او می نویسد:«آقا ابراهیم...علاوه بر خطوط اصول، تعلیق و نستعلیق و شکسته را نیز بسیار خوش می نوشته به درجه ی عالی و ممتاز و از این جمله فقط در خط نسخ شهرت یافته است. گویند سالی سه قرآن کتابت می کرده و از دستمزد آن زندگی مرفهی داشته است و تمام عمر را مجرد و باسخاوت گذرانیده و تا سال 1117 ه در قید حیات بوده تاریخ وفات او معلوم نیست» (18). سه نسخه از آثار به خط او عبارتند از:زادالمعاد، مأخذ: کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، جلد6، تاریخ کتابت: قرن12، شماره ی دستیابی: 2024، کاتب: آقا ابراهیم قمی، ترقیمه:«ولعام تمامه لما ان کتب قل خیرزاد المعاد فقه کسب.»
قرآن، مأخذ: کتابخانه ی مدرسه عالی شهید مطهری، جلد1، تاریخ کتابت:1082 ه شماره ی دستیابی: 1008، کاتب: آقا ابراهیم قمی، ترقیمه:«و انا احمد الله المنان عل التوفیق لکتابه کلامه القرآن وذالک فی شهر جمادی الاخر وانا المذنب المحتاج الی شفاعه النبی الامی محمد ابراهیم القمی وصار تاریخ اتمامه (و کان هی فی جمادی الاخری) والصلوه والسلام علی نبیه المصطفی و آله مصابیح الدجی مادامت الارض والسماء والمحمدالله سنه 1082».
الکلم الطیب و الغیث العیب، مأخذ: نشریه ی نسخه های خطی کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران، دفتر 5، صفحه 7، از کتابخانه آستان قدس رضوی، شماره ی دستیابی 8972، کاتب آقا ابراهیم قمی».
علاء الدین تبریزی
از دیگر استادان معتبر خوش نویسی در دوره ی صفوی علاء الدین محمدبن شمس الدین محمد حافظ تبریزی است که شاگردان ممتاز و مشهوری همچون علیرضا عباسی و عبدالباقی تبریزی را تعلیم داده است. فضایلی برخی از آثار او را به ترتیب زیر معرفی کرده است:«کتیبه های عمارت تبریز و کتاب ها و قرآن ها و مرقعات و قطعات خط که هر کدام مقداری متفرق موجود است و همه، نماینده ی استادی اوست. آثار تاریخ داروی از سال 963 تا 1001 دیده شده است. از آن جمله دو نسخه ی قرآن به قلم ریحان و رقاع و ثلث و نسخ او در کتابخانه سلطنتی (سابق) و نیز قرآنی به خط ثلث و ریحان و رقاع از او در کتابخانه ی آستان قدس رضوی می باشد.» (19)
از آثار دیگر کتابت و خوش نویسی تبریزی موارد زیر قابل ذکر است:
مرقع، مأخذ: نشریه نسخه های خطی کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران، دفتر5، ص95، از مجموعه ی عبدالمجید مولوی، مشهد، تاریخ کتابت: قرن دهم، شماره ی دستیابی: 598، کاتب: علاء الدین تبریزی.»
مرقع خط، مأخذ: کتابخانه ی کاخ گلستان، ص 27، تاریخ کتابت: 1001 ه، شماره ی دستیابی: 1525، کاتب: علاء الدین تبریزی، ترقیمه:«کتبها العبد المذنب علاء الدین التبریزی فی 1001 بدارالسلطنه قزوین».
البرده (قصیده)، مأخذ: کتابخانه ی ملی ملک، ج1، ص91، تاریخ کتابت: 1008 ه، شماره ی دستیابی 103، کاتب: علاءالدین تبریزی، ترقیمه:«واطرب العیش حادی العیش بالنعم».
میرعماد
میرمحمدبن حسین حسنی سیفی قزوینی، ملقب به عمادالملک و معروف به میرعماد از خوش نویسان صاحب نام و استادان مسلم خوش نویسی دوره ی شاه عباس صفوی است و شرح حال پر ماجرایی دارد، چنان که هم مورد مهر و هم مورد خشم و غضب شاه واقع شد. در ابتدا به واسطه ی علاقه شاه عباس به خوش نویسی مورد توجه قرار گرفت و به دربار فرا خوانده شد. مرحوم میرزا محمد علی مدرس می نویسد:«در سال یک هزار و هشتم هجری به اصفهان که پایتخت صفویه و مجمع علما و فضلا و ادبا بوده رفت و در اثر حسن و شیوایی خط نستعلیق محل توجه درباریان و مشمول عنایات ملوکانه گردید».(20) اما بنا به دلایلی مورد سعایت رقبا و مخالفان قرار گرفت. «از طرف دیگر در اثر سیاحت بلاد عثمانی و استحضار از وضعیت آنان، تعصبات گوناگون دربار شاه ایران پسندش نشد و آرزومند رفع این اختلافات بین دو دولت و ملت اسلامی بود» (21). اعتراضات میرعماد او را مورد غضب شاه قرار داد و مکتوبات او به دربار مؤثر واقع نشد و سرانجام به اشاره ی شاه در سن شصت وسه سالگی به قتل رسید. دلایل متعددی در قتل او ذکر شده از جمله عقاید دینی او، رقابت علیرضا عباسی و دیگر رقبا با وی و اعتراض به سیاست های شاه. نصرالله فلسفی متعقد است:«میرعماد مردی متین و بلند همت و آزاده و درویش بود. مردی و آزادگی و فضل و مروت را بنده درم نمی کرد. به شخص شاه و اعیان و سران دولت بی اعتنا بود. به اتکای هنر، خویشتن را از تملق گویی و چاپلوسی بی نیاز می دانست. به همین سبب شاه عباس همکاران و اقران وی را که شاید در این صفات بی مایه تر بودند بیشتر می پسندید».(22)آثار متعددی در کتابخانه های ایران و خارج از ایران به خط عماد موجود است برخی از آن ها عبارتند از:
تحفه الملوک، مأخذ: کتابخانه ی کاخ گلستان، ادبی، ص 199، تاریخ کتابت 1019 ه. شماره ی دستیابی: دفتر 687، کاتب: میرعماد الحسنی، ترقیمه:«در آن که چهل چیز اصل سعادات دو جهانی و مرادات جاودانی است فرمان بردن خدای و رسول، خشنود بودن مادر و پدر، خدمت علما و حکما، شفقت بر خلق خدای تعالی جل جلاله و عم نواله و الصلاه و السلام علی رسوله محمد وآله، تمت الرساله بعون الله فی شهور سنه تسع عشر و الف کتبه العبد الفقیر عماد الحسنی غفرله»
شاهنامه فردوسی، مأخذ: کتابخانه ی کاخ گلستان، ص11 تا13 (ناتمام)، تاریخ کتابت:1021 ه. شماره ی دستیابی:11065، کاتب: میرعماد سیقی قزوینی، ترقیمه:«هزاران درود و هزاران سلام زما بر محمد علیه السلام» کتاب مستطاب بلاغت انتساب شاهنامه من کلام افضل الحکما و المتکلمین بلبل سخن پرور طوس حکیم فردوسی کتابخانه ی شریفه نواب معلی...تحریر یافت و کان ذالک فی 10 شهر رمضان المبارک سنه 1021».
علیرضا عباسی تبریزی
علیرضا تبریزی از خوش نویسان و هنرمندان بزرگ دوره ی صفوی است و چون مورد توجه و تفقد شاه قرار گرفت، به عنوان خوش نویس پادشاهی و کتابداری دربار انتخاب شد و خود را عباسی خواند. شاه عباس به رغم نظر میرعماد به علیرضا ابراز علاقه و توجه می کرد و البته گفته شده که در قتل او دست داشت اما این موضوع چندان صحیح و مسلم به نظر نمی رسد. علاقه و ملاطفت شاه به علیرضا عباسی چنان بود که بارها شب هنگام شاه عباس شمعدان طلا به دست می گرفت تا علیرضا در روشنایی آن کتابت نماید. نصراله فلسفی می نویسد:«علیرضامنصب کتابداری را جبراً و قهراً از صادق بیگ افشار تبریزی، شاعر و نقاش زبردست، که از زمان شاه اسماعیل دوم مدیر کتابخانه سلطنتی بود، گرفت».(23)علیرضا عباسی بنا به دستور شاه عباس توفیق یافت آیاتی از قرآن و اشعاری متناسب بر الواح زرین کتابت نماید که در حرم حضرت امام رضا (ع) نصب کردند. هم چنین کتیبه هایی در قزوین و اصفهان و مشهد و مزار خواجه ربیع به خط علیرضا موجود است. مانند کتیبه های مسجد شیخ لطف الله و عمارت عالی قاپو و بازار اصفهان و مسجد شاه . کتاب هایی نیز به خط او در کتابخانه های لندن و نیویورک نگهداری می شود. هم چنین قرآن نفیسی به خط علیرضا در کتابخانه ی آستان قدس رضوی موجود است. «علیرضای عباسی تا پایان عمر در زمره ی مقربان و ندیمان مخصوص شاه بود... و به تفقدات و انعامات و نوازش های بیغایات سرافراز و مفتخر بود و به لقب شاه نواز ملقب شد...در شرح احوال او نوشته شده که در صد و بیست و پنج سالگی درگذشت و به همین سبب به شیخ الخطاطین ملقب شد» (24).
احمد نی ریزی
از بزرگترین خوش نویسان خط نسخ و کاتبان مصحف شریف در اواخر دوره ی صفویه احمدبن شمس الدین محمد نی ریزی (1087-1155 ه (ملقب به سلطانی است. او به دعوت شاه سلطان حسین صفوی به اصفهان مهاجرت کرد و به کتابت قرآن مجید و ادعیه پرداخت، مرحوم فضایلی درباره ی او می نویسد:«در مدت عمر شصت هزار تومان صفوی از نتیجه ی هنر خود در آمد یافته است. نیریزی به فضایل نانسانی مشهور بود. نقل کرده اند که از درآمد خود به مبلغ اندک اکتفا نموده و بقیه را انفاق می کرده است. در اواخر عمر به زیارت عتبات عالیات رفت و در آن جا نیز با وجود کبر سن از کتابت بازنشست چنان که یک نسخه دعای کمیل به خط او اکنون در کتابخانه ی سلطنتی هست که آن را به سال 1152 هـ در نجف کتابت کرده است» (25). ترقیمه حداقل 16 نسخه به خط نیریزی که محل کتابت آن اصفهان ذکر شده نشان می دهد او مدت طولانی در اصفهان می زیسته است. بیشتر آثار نی ریزی قرآن و کتب و آثار دینی است و این بیانگر عشق و ارادت او به کلام الله و معارف اسلامی است. چنان که گفته اند 99 مجلد قرآن کریم و 77 مجلد صحیفه سجادیه کتابت نموده است. این آثار در کتابخانه های متعددی از جمله کتابخانه ی چستر بینی دوبلین، کتابخانه ی مصر، کتابخانه ی ملک سعود و کتابخانه های داخل کشور نگهداری می شود. دکتر بیانی تعدادی از آثار او را در شرح احوال و آثار خوش نویسان معرفی کرده است. او در مورد ویژگی های اخلاقی و اعتقادی نی ریزی می نویسد:«بسیار پسندیده خصال بود و متورع و به مکه و مدینه وعتبات عالیات و مشهد مقدس به زیارت رفته و از یادگارهای این مسافرت او قطعه ای است در مدح حضرت رسول اکرم (ص) که به آب زر روی کاغذ خان بالغ به خط نسخ هنگام زیارت مدینه نوشت... و بیت اول آن این است:کفر و ایمان را هم اندر تیرگی هم در صفا نیست دار الملک جز رخسار و زلف مصطفی» (26)
برخی دیگر از آثار دارای ترقیمه ی نی ریزی:
1. دوازده امام (دعا)، مأخذ: کتابخانه ی مرکز احیاء میراث اسلامی، جلد5، ص354، تاریخ کتابت: 1104 ه، شماره ی دستیابی: 1926، کاتب: احمد نی ریزی، ترقیمه«وشفیع جمیع ذنوبنا محمد واله اجمعین الطیبین الطاهرین و سلم تسلیما کثیراً کثیرا»
2. انتشارات رموز فی آیات کلام رب العالمین، مأخذ: کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران، جلد2، ص541، تاریخ کتابت: 1115 ه، شماره ی دستیابی: 986 ف، کاتب: احمد نی ریزی، ترقیمه:«کتیبه العبد المذنب احمد النیریزی علی سبیل الاستعجال فی دار السلطنه اصفهان فی شهر ربیع الاخر من شهر سنه خمس عشره و مایه بعد الالف».
3. صحیفه ی سجادیه، مأخذ: کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران، جلد8، ص413، تاریخ کتابت: 1121 ه، شماره ی دستیابی 909/ ع، کاتب: احمد نی ریزی، ترقیمه:«بقی من عمری کما احسنت فیما مغنی منه یا ارحم الرحمین».
فخرالدین نصیری در گنجینه ی خطوط علما اثری از نیریزی را معرفی کرده و می نویسد:
«این نسخه را [نی ریزی] برای ابوتراب در نهایت جودت و پاکیزگی به رشته ی تحریر درآورده، با این که در انجام کتاب مرقوم داشته که در ایام ضعف و نقاهت به نگارش آن پرداخته از خطوط بسیار ممتاز آن استاد است. بعد از مطالعه ی آن معلوم می شود که ضعف و بیماری در نگارش خطاطان و هنرمندان تأثیر چندانی ندارد.» (27)
به راستی مطالعه احوال و آثار خوش نویسان بیانگر آن است که تلاش و پشتکار در تمام مراحل عمر ویژگی مشترک همه ی آن ها بوده همان طور که بیشتر خوش نویسان صاحب نام دارای صفات پسندیده تواضع و فروتنی بوده و در اغلب مکتوبات آن ها طلب آمرزش و استغفار مشاهده می شود. بسیاری از هنرمندان خطه ی خط علاوه بر خوش نویسی، عارف، ادیب وشاعر نیز بوده اند. هم چون یاقوت مستعصمی، بابا شاه تربتی، مالک دیلمی و سلطانعلی مشهدی، در آثار خوش نویسان صاحب نام آن چه بیش از سایر متون مشاهده می شود، کتابت کلام آسمانی قرآن و ادعیه و متون مذهبی بسیار نفیس و ماندگار است. بعضی از القاب ممتاز خوش نویسی مانند قبله الکتاب به برخی از کاتبان برجسته مانند یاقوت مستعصمی، ابن بواب و سلطانعلی مشهدی داده شده است.
هم چنین این بررسی نمایانگر آن است که بسیاری از استادان خوش نویسی به دلیل زیبایی آثار و حسن خطشان به منظور کتابت متون مورد نظر و نیز علاقه ی برخی از خلفا، شاهزادگان و سلاطین به هنر خوش نویسی به دستگاه حکومت فرا خوانده شده اند. مانند یاقوت مستعصمی، ابن مقله، میرعماد، علیرضا عباسی و مالک دیلمی. این وابستگی و انتساب حتی در القاب برخی از آنان هم چون مستعصمی و علیرضا عباسی دیده می شود.
پی نوشت ها :
1. ترقیمه: در اصطلاح نسخه نویسان و نیز عرف نسخه شناسی به مجموعه کلمات و عبارات کوتاه یا بلندی گفته می شود که کاتب پس از آن که متن کتاب را تماماً مکتوب کرده، به دعا و صلوات پرداخته و از نام و نشان خود و هم از زمان ومکان کتابش در آن یاد نموده است.[مایل هروی، نجیب، کتاب و کتاب آرایی در تمدن اسلامی، مؤسسه ی چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد، 1372، ص595].
2. قلقشندی: احمد بن علی بن احمد قاهری، مورخ و محقق و ادیب. وی در قلقشنده سه فرسنگی قاهره به دنیا آمد و درقاهره پرورش یافت و درهمان جا وفات یافت. او از خاندان علم ودانش بود و در میان پدران و نیاکان وی دانشمندان بزرگی بوده اند. مهم ترین تألیف وی کتاب «صبح الاعشی فی قوانین الانشاء» است .این کتاب چهارده مجلد است و در فنون بسیاری از تاریخ و ادب و توصیف از شهرها و کشورها بحث می کند.[لغت نامه دهخدا، جلد11، مؤسسه ی انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1377، ص17722]
3. قلقشندی، احمدبن علی، صبح الاعشی، جزء الثالث، طبع بالمطبعه الامیریه بالقاهره، 1914/1332، ص24.
4. مایل هروی، همان، ص 15 به نقل از عقد الفرید 4/128.
5. خرمشاهی، قوام الدین، مقاله خط و خطاطی، دایره المعارف تشیع، جلد هفتم، ص177.
6. مایل هروی، همان، ص 22 به نقل از آداب خط عبدالله صیرفی. صیرفی از خوش نویسان دوره ی محمد خدابنده بوده که کتابه های عمارت دارالسلطنه تبریز و هم چنین کتابه طاقی مدرسه دمشقیه تبریز به خط اوست علاوه بر خوش نویسی اهل فضل و ادب بوده است.
7. [نسخه ی خطی]، الاملی، محمدبن محمود، نسخه خطی نفایس الفنون فی عرایس العیون، خط نستعلیق، کاغذاصفهانی، شماره بازیابی: 1704ف، کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران، ص 11.
8. همان
9. همان.
10. مایل هروی، همان، ص 16.
11. مدرس، میرزا محمد علی، ریحانه الادب ، جلد6-5، کتابفروشی خیام، تهران، 1374 ص320.
12. مایل هروی، همان، ص 71، به نقل از صراط السطور
13. [چاپ سنگی]، صبا، محمد مظفر حسین بن محمد یوسفعلی، قرون 13 ه، رساله روز روشن، بهوپال مولوی: مطبع شاهجهانی، بهوپال، 1297 ق، کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران، شماره ی بازیابی 5782 ن.ا ث. 6548، ص 86.
14. مایل هروی، همان، ص 148، به نقل از رساله ی آداب المشق باباشاه تربتی.
15. بیانی، مهدی، احوال و آثار خوشنویسان با نمونه هایی از خطوط خوش، جلد سوم و چهارم، انتشارات علمی، تهران، 1363، ص1227.
16. الموسوعه الشامله، معجم المطبوعات، جلد دوم، ص 1943.[islamport.com/db]
17. بیانی، همان، ص 600.
18. فضایلی، حبیب الله، اطلس خط، تحقیق در خطوط اسلامی، چاپ دوم، انتشارات مشعل، اصفهان، 1362، صص 352-3.
19. فضایلی، همان، ص347، مرحوم بیانی نیز برخی از آثار او را در صفحه1113 احوال و آثار خوش نویسان معرفی کرده است.
20. مدرسی، همان، ص72.
21. همان، ص74.
22. فلسفی، نصرالله، زندگانی شاه عباس اول- جلد 1و -2 چ3، انتشارات محمد علی علمی، تهران، 1364، صص 383-4.
23. همان، ص 374.
24. همان، ص 375.
25.فضایلی، همان، صص353-5.
26. بیانی، همان، ج4-3، ص 1029.
27. نصیری امینی فخری، فخرالدین، گنجینه خطوط علماء اعلام و دانشمندان، ج3، چاپخانه حیدری تهران، 1409 هجری قمری، ص2016.
