نام ایران و پارس در اوستای کهن
نویسنده: رضا مرادی غیاث آبادی
کتاب «اوستا» کهن ترین مجموعه نوشتارهای ایرانیان، از نظر قدمت زمانی به سه بخش متفاوت تقسیم می شود:
بخش یکم شامل «اوستای کهن» است که مضامین آن از نظر زمانی متعلق به روزگار پیش از زرتشت (پیش از سده هفتم قبل از میلاد) اما نگارش آن متعلق به عصرهای جدیدتر است. در این نگارش و بازنویسی، تا اندازه ای مضامین و باورهای جدیدتر را به متن های کهن اضافه کرده اند.
بخش دوم اوستا از نظر زمانی، پاره های پراکنده ای با عنوان «گاتها» است که سروده های تازه شناسایی شده زرتشت، دانسته می شود. این بخش، از نظر مضمون پس از اوستای کهن سروده شده، اما از نگاه زبان و نگارش، کهن تر از دیگر بخش های اوستای موجود است.
بخش سوم اوستا از نظر زمانی شامل یسنا، یشت های جدید، ویسپرد، وندیداد و خرده اوستا است که همگی جزو اوستای نو به حساب می آیند. اما نباید از این نکته غافل بود که بسیاری از مضامین همین بخش های جدیدتر نیز برگرفته و اقتباس شده از باورها و نوشتارهای کهن است؛ اما این آمیختگی به حدی است که امکان تفکیک را امکان پذیر نمی سازد. به عنوان نمونه می توان از داستان جمشید در وندیداد نام برد که یکی از کهن ترین داستان ها و باورها و نوشتارهای ایرانیان است، اما شکل نگارشی کهن آن کاملاً دگرگون شده و تغییر اساسی یافت است.
نام ایران/آریا و پارس و هیچکدام از واژه های هم خانواده با آنها در آن مقدار از گاتهای زرتشت که تا به امروز از لابه لای بخش های پراکنده اوستا شناسایی شده، دیده نشده است. اما در بیشتر بخش های کهن اوستا که به ترتیب قدمت شامل: فروردین یشت، مهریشت، زامیادیشت، آبان یشت، تِشتَریشت، اَرت یشت، بهرام یشت، رام یشت و هوم یشت می شود؛ نام ایران چندین بار تکرار شده است. در این متون، نام پارس و دیگر نام های هم خانواده با آن نیامده است.
بند 43 فروردین یشت ظاهراً کهن ترین یادکرد از نام ایران در کتاب اوستا است: «آنان در میان زمین و آسمان سَتَویس را به گردش درمی آورند تا باران بباراند، بانگ یاری خواهان را می شنود تا باران بریزاند و گیاهان برویاند؛ برای نگاهداری چارپایان و مردمان، برای نگاهداری سرزمین های ایرانی، برای نگاهداری جانوران پنجگانه، برای یاری رساندن به مردان پیرو راستی». (1)
در این بند از «سَتَویس» (ستاره سهیل) درخواست باران برای «سرزمین های ایرانی» شده و در بند 44 همان یشت، ستویس این درخواست را برآورده می سازد. در بندهای 142 و 143 فروردین یشت، فروهرهای مردان و زنان سرزمین های ایرانی در کنار فروهرهای مردان و زنان سرزمین های «تورانی»، «سَئیریَم»، «سائینی»، «داهی»، و سپس همه سرزمین ها ستوده می شود.
عبارت سرزمین های ایرانی در بند چهارم مهریشت نیز آمده است: «می ستاییم مهر دارنده دشت های پهناور را، او که به همه سرزمین های ایرانی، خانمانی پُر از آشتی، پُر از آرامی و پُر از شادی می بخشد».
این عبارت در بند 13 همین یشت تبدیل به «خانمان های ایرانی» می شود که «مهر» از فرازگاه خود به آنان می نگرد؛ آنچنانکه در بند 15 چشم نگران کشورهای «اَرزَهی»، «سَوَهی»، «فْرَدَه ذَفْشو»، «ویدَه ذَفْشو»، وُئوروبِرَشْتی»، «وُئورو جَرِشْتَی» و «خْونَیرث» نیز هست.(2)
در بند 17 آبان یشت، مفهوم کهن «ایران ویج» به معنای پهنه ایرانیان آمده است: «آفریدگار اهورامزدا او را بستود در ایران ویج و در کرانه رود وَنْگوهی دائیتیا».
اشاره های جغرافیایی موجود در آبان یشت نشان می دهد که محل سرایش آن (احتمالاً محل سرایش مهریشت)، سرزمین های جنوبی آسیای میانه و شمال افغانستان امروزی و بویژه نواحی پیرامون رود «آمو» (آمودریا) بوده است. اشاره های جغرافیایی موجود در زامیادیشت نیز نشان می دهد که محل سرایش آن، سرزمین های شرقی ایران و به ویژه نواحی پیرامون دریاچه «هامون»، (زابلستان/سیستان/نیمروز) و رود هیرمند/هلمند و جنوب افغانستان امروزی بوده است.
نام ایران ویج علاوه بر آبان یشت، درفرگرد یکم وندیداد که برخلاف بیشتر فرگردهای آن، تا اندازه ای اصالت و دیرینگی دارد، نیز آمده است: «نخستین سرزمین و کشور نیکی که من ــ اَهورَه مزدا ــ آفریدم، ایران ویج بود بر کرانه رود دایتیای نیک».(3)
یادکرد دیگری از نام ایران در اوستا متعلق است به بند ششم تِشتَریشت که اشاره کوتاهی به آرش تیرانداز شده است: «می ستاییم ستاره درخشان و شکوهمند تِشْتَر را؛ آن تندتاز به سوی دریای فراخکرت را، به سان آن تیرِ در هوا پرّان، تیری که آرش تیرانداز ــ آن بهترین تیرانداز ایرانی ــ از کوه «اَئیرْیو خْشوثَه» به سوی کوه «خْوَنْونْت» پرتاب کرد».
بند نهم همین یشت دگرباره از سَتویس به عنوان بخشنده آب و باران به سرزمین های ایرانی یاد می شود: «آنگاه که «سَتَویس» برای بخشیدن پاداش، برمی آید؛ او این آب را به همه هفت کشور می رساند. آن زیبای آشتی بخش به سوی همه کشورها روان می گردد تا همه از سالی خوب بهره مند شوند؛ و ارمغان شود سالی خوب به همه سرزمین های ایرانی».
در بند 36 همین یشت و پس از ستایش ستاره تشتر/تیر/شباهنگ، پرسشی پیش کشیده شده که ظاهراً مخاطب آن همین ستاره باران آور است: «آیا سرزمین های ایرانی از سالی خوش بهره مند خواهند شد؟».
در بندهای 41 و 43 اَشی یشت، دوبار از کیخسرو با عنوان «پهلوان سرزمین های ایرانی و فراهم کننده همبستگی در کشور» و ستایش کننده اَشی یاد شده است. این تعبیر در بند 32 رام یشت به گونه ای دیگر تکرار شده و از عبارت استثنایی «جنگل های ایرانیان» نیز یاد شده است: «ای اَنْدَرْوای زَبَردست، مرا این کامیابی فراز ده که آن پهلوان سرزمین های ایرانی، کیخسرو پایدارکننده کشور، ما را نکُشد، که خود را از کیخسرو برهانم. کیخسرو در همه جنگل های ایرانیان او را فرو افکند».
چنانکه در بالا دیدیم، نام پارس در هیچیک از یشت های کهن اوستا بکار نرفته، اما نام ایران یا ایرانی چندین بار در یشت های کهن (بجز زامیادیشت و بهرام یشت) بکار رفته است.
یادکرد از نام ایران در بخش های کهن اوستا در مجموع به پنج شکل و ترکیب است که نخستین آنها دوبار، دومین آنها، پنج بار و بقیه هر کدام یک بار در متن آمده اند: «ایران ویج» (اَئیرینِه وَئِجَهی/اَئیریَنَه وَئِجَه)، «سرزمین های ایرانی» (اَئیریَنَم دَخْوْیُنْم)، «خانمان های ایرانی» (اَئیریو شَیَنِم)، «تیرانداز ایرانی» (خْشْویوی ایشوَتِمو اَئیریَنَم) و «جنگل ها/بیشه های ایرانیان» (اَئیره رزَورَیَه).
تلفظ های گوناگون نام ایران در بالا بدون احتساب واژه های همراه آن، عبارت است از: «ائیرینه»، «اَئیریَنَم»، «اَئیریو» و «اَئیره». همه این حالت ها، صورت های صرفیِ گوناگون این نام ها در جمله است و همگی دلالت بر نام «آریا/ایران» دارد.
با اینکه از هیچیک از این اشاره ها نمی توان با قطعیت مفهوم ایران را دانست، اما چنین می نماید که این نام دلالت بر یک پهنه جغرافیایی و مردمان ساکن در آن پهنه (و نه کشوری با هویت سیاسی) می کند. این پهنه با توجه به نام های جغرافیایی دیگری که همراه با آن بکار رفته، نشان می دهد که سرزمین های ایرانی یادشده در بخش های کهن اوستا، در نیمه ی شرقی ایران امروزی، تمامی افغانستان، غرب پاکستان و جنوب آسیای میانه بوده است.
نام های امروزی رودهای حوزه ی آبریز دریاچه هامون که همگی از کوهستان های هندوکش (در اوستا: «اوپائیری سَئِنَه»/آپورسن) سرچشمه می گیرند، به نحو شگفت انگیزی تاکنون برجای مانده اند. رودهایی همچون: هیرمند/هلمند (در اوستا: «هَئِتومَنتَه»)، خاش رود (در اوستا: «خْواسترا»)، فراه رود (در اوستا: «فُرَدثا») و هاروت رود (در اوستا: «خَوارنَنْگَهیتی»).
بخش یکم شامل «اوستای کهن» است که مضامین آن از نظر زمانی متعلق به روزگار پیش از زرتشت (پیش از سده هفتم قبل از میلاد) اما نگارش آن متعلق به عصرهای جدیدتر است. در این نگارش و بازنویسی، تا اندازه ای مضامین و باورهای جدیدتر را به متن های کهن اضافه کرده اند.
بخش دوم اوستا از نظر زمانی، پاره های پراکنده ای با عنوان «گاتها» است که سروده های تازه شناسایی شده زرتشت، دانسته می شود. این بخش، از نظر مضمون پس از اوستای کهن سروده شده، اما از نگاه زبان و نگارش، کهن تر از دیگر بخش های اوستای موجود است.
بخش سوم اوستا از نظر زمانی شامل یسنا، یشت های جدید، ویسپرد، وندیداد و خرده اوستا است که همگی جزو اوستای نو به حساب می آیند. اما نباید از این نکته غافل بود که بسیاری از مضامین همین بخش های جدیدتر نیز برگرفته و اقتباس شده از باورها و نوشتارهای کهن است؛ اما این آمیختگی به حدی است که امکان تفکیک را امکان پذیر نمی سازد. به عنوان نمونه می توان از داستان جمشید در وندیداد نام برد که یکی از کهن ترین داستان ها و باورها و نوشتارهای ایرانیان است، اما شکل نگارشی کهن آن کاملاً دگرگون شده و تغییر اساسی یافت است.
نام ایران/آریا و پارس و هیچکدام از واژه های هم خانواده با آنها در آن مقدار از گاتهای زرتشت که تا به امروز از لابه لای بخش های پراکنده اوستا شناسایی شده، دیده نشده است. اما در بیشتر بخش های کهن اوستا که به ترتیب قدمت شامل: فروردین یشت، مهریشت، زامیادیشت، آبان یشت، تِشتَریشت، اَرت یشت، بهرام یشت، رام یشت و هوم یشت می شود؛ نام ایران چندین بار تکرار شده است. در این متون، نام پارس و دیگر نام های هم خانواده با آن نیامده است.
بند 43 فروردین یشت ظاهراً کهن ترین یادکرد از نام ایران در کتاب اوستا است: «آنان در میان زمین و آسمان سَتَویس را به گردش درمی آورند تا باران بباراند، بانگ یاری خواهان را می شنود تا باران بریزاند و گیاهان برویاند؛ برای نگاهداری چارپایان و مردمان، برای نگاهداری سرزمین های ایرانی، برای نگاهداری جانوران پنجگانه، برای یاری رساندن به مردان پیرو راستی». (1)
در این بند از «سَتَویس» (ستاره سهیل) درخواست باران برای «سرزمین های ایرانی» شده و در بند 44 همان یشت، ستویس این درخواست را برآورده می سازد. در بندهای 142 و 143 فروردین یشت، فروهرهای مردان و زنان سرزمین های ایرانی در کنار فروهرهای مردان و زنان سرزمین های «تورانی»، «سَئیریَم»، «سائینی»، «داهی»، و سپس همه سرزمین ها ستوده می شود.
عبارت سرزمین های ایرانی در بند چهارم مهریشت نیز آمده است: «می ستاییم مهر دارنده دشت های پهناور را، او که به همه سرزمین های ایرانی، خانمانی پُر از آشتی، پُر از آرامی و پُر از شادی می بخشد».
این عبارت در بند 13 همین یشت تبدیل به «خانمان های ایرانی» می شود که «مهر» از فرازگاه خود به آنان می نگرد؛ آنچنانکه در بند 15 چشم نگران کشورهای «اَرزَهی»، «سَوَهی»، «فْرَدَه ذَفْشو»، «ویدَه ذَفْشو»، وُئوروبِرَشْتی»، «وُئورو جَرِشْتَی» و «خْونَیرث» نیز هست.(2)
در بند 17 آبان یشت، مفهوم کهن «ایران ویج» به معنای پهنه ایرانیان آمده است: «آفریدگار اهورامزدا او را بستود در ایران ویج و در کرانه رود وَنْگوهی دائیتیا».
اشاره های جغرافیایی موجود در آبان یشت نشان می دهد که محل سرایش آن (احتمالاً محل سرایش مهریشت)، سرزمین های جنوبی آسیای میانه و شمال افغانستان امروزی و بویژه نواحی پیرامون رود «آمو» (آمودریا) بوده است. اشاره های جغرافیایی موجود در زامیادیشت نیز نشان می دهد که محل سرایش آن، سرزمین های شرقی ایران و به ویژه نواحی پیرامون دریاچه «هامون»، (زابلستان/سیستان/نیمروز) و رود هیرمند/هلمند و جنوب افغانستان امروزی بوده است.
نام ایران ویج علاوه بر آبان یشت، درفرگرد یکم وندیداد که برخلاف بیشتر فرگردهای آن، تا اندازه ای اصالت و دیرینگی دارد، نیز آمده است: «نخستین سرزمین و کشور نیکی که من ــ اَهورَه مزدا ــ آفریدم، ایران ویج بود بر کرانه رود دایتیای نیک».(3)
یادکرد دیگری از نام ایران در اوستا متعلق است به بند ششم تِشتَریشت که اشاره کوتاهی به آرش تیرانداز شده است: «می ستاییم ستاره درخشان و شکوهمند تِشْتَر را؛ آن تندتاز به سوی دریای فراخکرت را، به سان آن تیرِ در هوا پرّان، تیری که آرش تیرانداز ــ آن بهترین تیرانداز ایرانی ــ از کوه «اَئیرْیو خْشوثَه» به سوی کوه «خْوَنْونْت» پرتاب کرد».
بند نهم همین یشت دگرباره از سَتویس به عنوان بخشنده آب و باران به سرزمین های ایرانی یاد می شود: «آنگاه که «سَتَویس» برای بخشیدن پاداش، برمی آید؛ او این آب را به همه هفت کشور می رساند. آن زیبای آشتی بخش به سوی همه کشورها روان می گردد تا همه از سالی خوب بهره مند شوند؛ و ارمغان شود سالی خوب به همه سرزمین های ایرانی».
در بند 36 همین یشت و پس از ستایش ستاره تشتر/تیر/شباهنگ، پرسشی پیش کشیده شده که ظاهراً مخاطب آن همین ستاره باران آور است: «آیا سرزمین های ایرانی از سالی خوش بهره مند خواهند شد؟».
در بندهای 41 و 43 اَشی یشت، دوبار از کیخسرو با عنوان «پهلوان سرزمین های ایرانی و فراهم کننده همبستگی در کشور» و ستایش کننده اَشی یاد شده است. این تعبیر در بند 32 رام یشت به گونه ای دیگر تکرار شده و از عبارت استثنایی «جنگل های ایرانیان» نیز یاد شده است: «ای اَنْدَرْوای زَبَردست، مرا این کامیابی فراز ده که آن پهلوان سرزمین های ایرانی، کیخسرو پایدارکننده کشور، ما را نکُشد، که خود را از کیخسرو برهانم. کیخسرو در همه جنگل های ایرانیان او را فرو افکند».
چنانکه در بالا دیدیم، نام پارس در هیچیک از یشت های کهن اوستا بکار نرفته، اما نام ایران یا ایرانی چندین بار در یشت های کهن (بجز زامیادیشت و بهرام یشت) بکار رفته است.
یادکرد از نام ایران در بخش های کهن اوستا در مجموع به پنج شکل و ترکیب است که نخستین آنها دوبار، دومین آنها، پنج بار و بقیه هر کدام یک بار در متن آمده اند: «ایران ویج» (اَئیرینِه وَئِجَهی/اَئیریَنَه وَئِجَه)، «سرزمین های ایرانی» (اَئیریَنَم دَخْوْیُنْم)، «خانمان های ایرانی» (اَئیریو شَیَنِم)، «تیرانداز ایرانی» (خْشْویوی ایشوَتِمو اَئیریَنَم) و «جنگل ها/بیشه های ایرانیان» (اَئیره رزَورَیَه).
تلفظ های گوناگون نام ایران در بالا بدون احتساب واژه های همراه آن، عبارت است از: «ائیرینه»، «اَئیریَنَم»، «اَئیریو» و «اَئیره». همه این حالت ها، صورت های صرفیِ گوناگون این نام ها در جمله است و همگی دلالت بر نام «آریا/ایران» دارد.
با اینکه از هیچیک از این اشاره ها نمی توان با قطعیت مفهوم ایران را دانست، اما چنین می نماید که این نام دلالت بر یک پهنه جغرافیایی و مردمان ساکن در آن پهنه (و نه کشوری با هویت سیاسی) می کند. این پهنه با توجه به نام های جغرافیایی دیگری که همراه با آن بکار رفته، نشان می دهد که سرزمین های ایرانی یادشده در بخش های کهن اوستا، در نیمه ی شرقی ایران امروزی، تمامی افغانستان، غرب پاکستان و جنوب آسیای میانه بوده است.
نام های امروزی رودهای حوزه ی آبریز دریاچه هامون که همگی از کوهستان های هندوکش (در اوستا: «اوپائیری سَئِنَه»/آپورسن) سرچشمه می گیرند، به نحو شگفت انگیزی تاکنون برجای مانده اند. رودهایی همچون: هیرمند/هلمند (در اوستا: «هَئِتومَنتَه»)، خاش رود (در اوستا: «خْواسترا»)، فراه رود (در اوستا: «فُرَدثا») و هاروت رود (در اوستا: «خَوارنَنْگَهیتی»).
پی نوشت ها :
1.برای آگاهی بیشتر پیرامون این بند و دیگر بخش های یاد شده از اوستای کهن بنگرید به: مرادی غیاث آبادی، رضا، اوستای کهن و فرضیاتی پیرامون نجوم شناسی بخش های کهن اوستا، تهران، 1382.
2.در جغرافیای ایران باستان، زمین به هفت بخش تقسیم می شده است که «خْوَنیرث» در میانه آن قرار داشت و شامل ایران نیز می شد. «اَرِزَهی» در سوی شرق. «سَوَهی» در سوی غرب، «فْرَدَه ذَفْشو» در سوی جنوب شرق، «ویدَه ذَفْشو» در سوی جنوب غرب، «وُئورو بَرِشْتی» در سوی شمال غرب، و وُئورو جَرِشْتی» در سوی شمال شرق واقع بوده اند.
3.دوستخواه، جلیل، اوستا ــ کهن ترین سروده های ایرانیان، جلد دوم، چاپ هفتم، تهران، 1382، صفحه 659.
