عاشورا، انقلاب اسلامی، عصر ظهور

چکیده

این مقاله به دنبال ارائه تحلیلی جدید از نحوه تکامل جامعه بشری و سهم تأثیر سه حادثه بزرگ «عاشورا، انقلاب اسلامی، ظهور» دراین تکامل می باشد.
لذا در فصل اول پس از ارائه فلسفه تاریخ و ضرورت دستیابی به آن براساس نگرش شیعی به روش شناسی و مبانی حاکم بر فلسفه تاریخ اشاره می کند. واقعی (نه اعتباری) بودن تاریخ، مسبوق به عوامل بودن حرکت تاریخ، تطور تاریخ و غایتمندی آن، مبانی هر فلسفه تاریخی می باشد. در فصل دوم براساس نگرش شیعی ابتدا نحوه جریان ربوبیت حضرت حق در «تکوین،تاریخ و جامعه» تحلیل می شود و سپس در باب عوامل محرک تاریخ مطرح میگردد که سه دسته اراده، «انسانی، اجتماعی،
تاریخی » درایجاد تاریخ حضور دارند که این اراده ها درعین متقوم بودن به یکدیگر به صورت نظام ند درایجاد جریان تاریخ مؤثر می باشند.
کیف پرستش انسانی در سه حوزه پرستش «فردی، اجتماعی، تاریخی» به عنوان عامل دیگر محرک تاریخ مطرح می شود و پرستش هم به تولی و تبری معنا می گردد و براساس کیف پرستش،دو جبهه تاریخی حق و باطل ایجاد می شود؛ که درگیری مدام این دو جبهه عامل دیگر حرکت تکاملی تاریخ است. پس از تبیین عوامل محرک تاریخ، انگاره فلسفه تاریخ شیعی در باب تکامل تاریخ تبیین شده است به اینکه اگر چه دو جبهه حق و باطل مطرح است، جبهه ولایت تاریخی مطلق ائمه نور (علیهم السلام) همواره در سایه نحوه ولایت و سرپرستی آنان، منتجه شیطنت های جبهه باطل به تکامل جبهه حق منجر می گردد. در قدم آخر گمانه ای درباب مراحل تکاملی حرکت جامعه بشری درطی تاریخ ارائه می شود. درفصل آخر هم تأثیر سه حادثه بزرگ تاریخی «عاشورا، انقلاب اسلامی، عصر ظهور»در تکامل جامعه شیعی تبیین می گردد. عاشورا به عنوان بزرگ ترین صحنه درگیری جبهه حق و باطل با ایجاد حرارت و جوششی مدام،نظام تمایلات و عاطفه جامعه شیعی را ایجاد می کند و در سایه آن فرهنگ سازی به دست ائمه بعدی صورت می گیرد و کم کم شیعه به بلوغ معرفتی نسبت به اصل ولایت می رسد و با ابتلا به امامت امامان خردسال زمینه ابتلاء سنگین تر یعنی غیبت فراهم می شود. در دوران غیبت شیعه گام به گام با گذار از سه دوره «مهجوریت، سلطنت شیعی، حکومت اسلامی »تحت ولایت نواب عام امام زمان (فقیهان شیعه) به قرب ظهور آخرین حجت حق نزدیک می گردد. با انقلاب اسلامی جامعه شیعی به بلوغی جدید دست پیدا می کند و به دنبال ساخت حکومت و تمدنی با تمام لوازم تمدنی اعم از «علوم، ساختارها و محصولات» می باشد و در این فضا رسالت جدیدی برای حوزه های علمیه و دانشگاه ها تعریف می گردد. پایان تاریخ بشری، با حادثه ظهور و رجعت رقم می خورد. در عصر ظهور تمامی مناسبات فردی و اجتماعی جریان نیاز و ارضاء و ایجاد ساختارهای اجتماعی عدالت محور بر مدار جریان ولایت ولی خدا ایجاد می شود.

مقدمه

عاشورا، انقلاب اسلامی و ظهور آخرین حجت حق سه حادثه سرنوشت ساز در تاریخ بشری است که هریک متناسب با ظرفیت اراده های تاریخ ساز ظهور و بروز و سهم تأثیری خاص در تکامل جامعه بشری داشته است و خواهد داشت. بررسی عمق تأثیر این حوادث در حیات بشری آنگاه امکان پذیر است که تمامی روابط آن حادثه ها (روابط تأثیرگذار و تأثیر پذیر) بررسی می گردد، مخصوصاً روابط حاکم بر جامعه زمان تحقق آن حادثه ها و روابط پیشین و روابط پسینی که در مجموع بستر پیدایش آن حادثه ها گردیده اند.
به دیگر سخن در تحلیل یک موضوع اجتماعی باید تمام ارتباط های آن موضوع اجتماعی با سایر موضوع ها ملاحظه گردد والا با ارائه تحلیل انتزاعی از موضوع قطعاً نمی توان تحلیلی جامع از آن ارائه داد. براین اساس یک موضوع یا حادثه اجتماعی علاوه بر اینکه با دیگر موضوع های اجتماعی در ارتباط می باشد،با حرکت جامعه در بستر تاریخ هم در ارتباط است و براین اساس هرگونه اعتقادی نسبت به نحوه حرکت جامعه در بستر تاریخ، خود منشأ تحلیلی خاص از موضوعات و حوادث اجتماعی می گردد.
اینکه حرکت جوامع در بستر تاریخ را معلول عوامل مادی بدانیم یا حرکت آن ها را معلول اختیار انسان ها(اختیار دنیا پرستی یا خداپرستی) بدانیم تأثیری اساسی در تحلیل موضوع های اجتماعی خواهد داشت.
بنابراین برای تحلیل حوادث بزرگ تاریخی همچون عاشورا، انقلاب اسلامی و ظهور منجی و نحوه ارتباط این حوادث یکدیگر نیازمند فلسفه تاریخ جامع و دقیقی می باشیم که بالطبع هر فلسفه تاریخی، خود مبتنی بر مبادی و مبانی هستی شناسانه خاصی است و دراین جهت تدوین فلسفه تاریخ شیعی ضرورتی اجتناب ناپذیر می باشد.
این مقاله در صدد آن است که ابتدا به صورت اجمالی نگاهی جامع به موضوعات و مسائل فلسفه تاریخ داشته باشد و سپس مبتنی بر فلسفه تاریخ شیعی، جایگاه، و سهم تأثیر این سه حادثه بزرگ تاریخی در حرکت تکاملی جامعه بشری در بستر
تاریخ را بررسی نماید.

فصل اول: فلسفه تاریخ

1-تعریف فلسفه تاریخ

درباب تاریخ و دانش های مرتبط با آن سه نوع علم و دانش مطرح است، تاریخ نقلی، فلسفه علم تاریخ و فلسفه نظری تاریخ که این سه از لحاظ موضوع، مسائل، روش و غایت تمایز دارند. (میر محمدی، بهار 84، ص 35) منظور از فلسفه تاریخ، همان فلسفه نظری تاریخ است که به دنبال شناخت علل تحولات و تطورات جامعه ها از مرحله ای به مرحله دیگر و شناخت قوانین حاکم برآن تطورات و تحولات است. به دیگر سخن «فلسفه تاریخ»، برخلاف تاریخ علمی،علم به «شدن» جامعه هاست نه علم به «بودن» آنها؛ و نیز برخلاف تاریخ علمی، مقوم تاریخی بودن فلسفه تاریخ،این نیست که به زمان گذشته تعلق دارد؛ بلکه این است که علم به جریانی است که از گذشته آغاز شده و ادامه دارد و تا آینده کشیده می شود، زمان ظرف این گونه مسائل نیست؛بلکه بعدی از ابعاد آنهاست(مطهری، 1378،صص 70-77). براین اساس فیلسوف تاریخ در فلسفه نظری تاریخ در صدد فهم معنا و هدف تاریخ، محرک و مکانیسم حرکت تاریخ و آغاز و انجام تاریخ است (نوذری، 1379،صص 24 -25)
در تعریف دقیق تر «فلسفه تاریخ علمی نظری است که به تحلیل و تعلیل تاریخ به مثابه کلیتی فراگیر و منسجم و مبتنی بر روابط قاعده مند می پردازد، به گونه ای که نتایج آن معطوف به کارکردهای عینی است و درآن سؤالاتی همانند علل پیدایش و تکامل تاریخ و مراحل آن، آغاز تاریخ و فرجام آن، نقش خالقیت و ربوبیت الهی و نیز اراده های انسانی در پیدایش و تحولات تاریخی، جبهه بندی و مرزبندی اصلی و فراگیر درون تاریخ و عوامل و ریشه های آن و... مورد بحث و بررسی قرار گرفته و پاسخ می یابند.» (میرباقری، 1382،ص 10).
مفهوم دیگر فلسفه تاریخ،فلسفه تحلیلی یا انتقالی تاریخ(فلسفه علم تاریخ) است که درآن علم تاریخ [نه خود تاریخ] همچون یک موضوع مورد بحث قرار می گیرد و
توانایی ها و ناتوانی هایش تشریح و تبیین می شود( نوذری، 1379،ص 24).

2-ضرورت فلسفه تاریخ

تاریخ از جهات گوناگون همواره مورد توجه افراد و جوامع بشری بوده است؛ چرا که بشر همواره با توشه پربار تاریخ، به حرکت خود ادامه می دهد و همین امر راز سفارش مولای متقیان امیر المؤمنین (ع) در وصیت خود به امام حسن (ع) است:
«پسرم درست است که من به اندازه پیشینیان عمر نکرده ام اما در کردار آن ها نظر کرده ام و در اخبارشان اندیشیدم و در آثارشان سیر کردم تا آنجا که گویا یکی از آنان شده ام، بلکه با مطالعه تاریخ آنان،گویا از اول عمر تا پایان عمرشان با آنان بوده ام،پس قسمت های روشن و شیرین زندگی آنان را از دوران تیرگی شناختم و زندگانی سودمند آنان را با دوران زیانبارش شناسایی کردم، پس از هر چیزی مهم و ارزشمند آنان را و از هر حادثه ای زیبا و شیرین آن را برای تو برگزیدم و ناشناخته های آنان را دور کردم.» (نهج البلاغه، نامه شماره 31)
پرواضح است که تنها نقل تاریخ به تنهایی نمی تواند به بسیاری از سؤال ها و نیازهای فردی واجتماعی یا نیازهای معرفتی پاسخگو باشد. به دیگر سخن اگرچه سطحی از عبرت آموزی از تاریخ در سایه تحلیل حوادث تاریخی و شناخت و تحلیل آن ها صورت می گیرد. تنها در سایه شناخت تبیین و قوانین حاکم بر تاریخ، کشف فرآیند حرکت تاریخ و شناخت اهداف و محرک های تاریخ، یک شخص یا یک جامعه می تواند به موقف تاریخی خود اشراف پیدا کرده و طرحی برای حرکت آینده خود داشته باشد. براین اساس در طراحی استراتژی و اهداف توسعه یک جامعه و در مهندسی ابعاد مختلف توسعه اجتماعی، داشتن فلسفه تاریخ خاص ضرورتی اجتناب ناپذیر است. البته علاوه بر این ضرورت اجتماعی، دستیابی به فلسفه تاریخ، ضرورتی معرفتی هم دارد یعنی در باب توسعه و تکامل دیگر معارف اعم از معارف دینی و علوم تخصصی همچون جامعه شناسی، علوم سیاسی و...فلسفه تاریخ سهم و تأثیر بالایی دارد و به طور قطع هرگونه نگاه به فلسفه تاریخ می تواند به عنوان یکی از مبادی علوم (پیش فرض) در فرضیه سازی علوم مختلف نقش آفرینی داشته باشد.
البته ذکر این نکته دراینجا لازم است که متأسفانه با همه اهمیتی که فلسفه تاریخ دارد دراین حوزه با فقر منابع شدیدی مواجه می شویم؛ مخصوصاً منابعی که به زبان فارسی انتشار یافته و بالخصوص منابعی که به تبیین فلسفه تاریخ براساس آموزه های غنی شیعی پرداخته باشند.

3-روش شناسی فلسفه تاریخ

تدوین فلسفه تاریخ با دو روش مختلف امکان پذیر است. یک روش، روش عقلی است که تکیه بر خرد و اندیشه دارد و تنها از منطق و استدلال عقلی در فرایند مطالعه و پژوهش بهره می گیرد که نوعاً در کتب فلسفه تاریخ تنها این روش به عنوان روش تحقیق در تدوین فلسفه تاریخ معرفی می شود اگرچه بعضی دیگر علاوه بر بهره برداری از روش نقلی، امکان استفاده از روش استقرایی و تطبیقی و مطالعه تجربی تمدن ها و پدیده های تاریخی را برای رسیدن به فلسفه تاریخ پیشنهاد می دهند (میرمحمدی،1384، ص 42) اما به نظر می رسد به دلیل ویژگی خاص موضوع ها و مسائل مطرح در فلسفه تاریخ و عدم احاطه ذهن و وجود انسانی نسبت به وجود گسترده تاریخ تنها کسانی می توانند نگاهی جامع به کل تاریخ، قوانین و سنن حاکم بر حرکت تاریخ را عرضه کنند که خود حاکم بر تاریخ باشند.
لذا تنها منبع راهگشا در تدوین فلسفه تاریخ،منابع جامع و کامل دینی می باشد و بالطبع روش تحقیق دراین منابع فروش فقاهتی است که در حوزه های علمیه مرسوم است.اگرچه درباب تکامل این فقاهت باید بررسی شود که آیا فقاهت موجود که در استنباط احکام تکلیفی به کارمی آید، همان را می توان در استنباط احکام توصیفی -که موضوعات و مسائل مطرح در فلسفه تاریخ از این سنخ می باشند- استفاده نمود یا باید این فقاهت، توسعه و تکامل پیدا کند و ظرفیت استنباط این گونه مسائل را داشته باشد؟
براساس این نگاه مشخص می گردد که مقید شدن فلسفه تاریخ به قید شیعی هم از نظر روش و هم از منظر مبانی و مبادی حاکم بر فلسفه تاریخ توجیه پذیر می باشد.

4-مبانی حاکم بر فلسفه تاریخ

منظور از مبانی، مهم ترین مسائل اساسی در تدوین فلسفه تاریخ می باشد که هرگونه دیدگاهی دراین مسائل اصلی، وجود چنین علمی یا نحوه جهت گیری و سامان دهی و تحلیل مسائل آن را تحت شعاع خود قرار می دهد.
1/ 4. واقعی (نه اعتباری) بودن تاریخ
سخن از فلسفه تاریخ آنگاه معنا پیدا می کند که برای تاریخ جدای از حقیقت افراد و حقیقت جامعه، حقیقتی مجزا و مورد بررسی قائل شویم. گروهی در اعتبار و اصالت تاریخ دچار تردید و برآن بدبین اند. لذا برای تاریخ نه قوانین و سنتی قائل هستند و نه آن را مورد سرپرستی و ولایت می دانند و طرح هرگونه هدف و غایتی را برای حرکت تاریخ بی معنا می دانند. به دیگر سخن براساس این اندیشه اگرچه حوادث تاریخی هریک مسبوق به عللی جزئیه هستند، اینکه بتوان قائل به یک ضابطه کلی برای حرکت آن شد،بی معنا می باشد و لذا تاریخ یک سلسله امور تصادفی و اتفاقی است که تحت قاعده و ضابطه ای کلی در نمی آید(مطهری، 1369،صص 13 -12)
اما در مقابل این نظر، نظریه اصالت تاریخ است که معتقد است همچنانکه جامعه مستقل از افراد،طبیعت و شخصیت دارد و به اقتضای طبیعت و شخصیت خود عمل می کند و شخصیت جامعه عین شخصیت افراد نیست بلکه از ترکیب و فعل و انفعال فرهنگی افراد، شخصیتی واقعی و حقیقی به وجود می آید و این شخصیت حقیقی ضابطه و قوانین خاص خود را دارد، تاریخ و تحولات جوامع در بستر تاریخ هم خود مشمول قوانین و سنن حاکم بر تاریخ می باشند.(مطهری،1378،ص9)
بررسی این دو دیدگاه مجال دیگری را می طلبد؛ ولی فی الجمله می توان با مرور آیات قرآن به راحتی پی برد که قرآن کریم در سایه ذکر حوادث تاریخی، در پی ارائه سنن حاکم بر حرکت جوامع در بستر تاریخ می باشد؛ سننی که ثابت و تغییرناپذیر است. «فهل ینظرون الاسنه الاولین فلن تجد لنسه تبدیلاً ولن تجد لسنه الله تحویلاً(فاطر، 43) و لازمه قانون و ضابطه داشتن، قائل شدن به وجود حقیقی تاریخ می باشد.
البته در کنار این مسئله حقیقی یا اعتباری بودن تاریخ، مسئله ارزش تاریخ هم مطرح است که گروهی با نگاهی بدبینانه معتقدند که اگر چه در مقام ثبوت بتوانیم قائل به حقیقی بودن تاریخ شویم، در مقام اثبات ما با تاریخی در ارتباط هستیم که به دلیل اغراض و اهداف شخصی، گروهی ؛نژادی، گرایشاهای مذهبی، ملی و وابستگی های اجتماعی و... اصلاً مورد بررسی نمی باشد.
در مقابل، دیدگاه غالب در مسئله این است که معتقد به ارزش داری تاریخ می باشد که بررسی این دودیدگاه خود مجال دیگری را می طلبد( رجوع شود به مطهری، 1369،صص 134- 124).
4/2. مسبوق به عوامل بودن حرکت تاریخ
مسئله مهم دیگر در فلسفه تاریخ «محرک تاریخ» است ؛به این معنا که حرکت تاریخ به کمک نیروی محرک و عوامل خاص صورت می گیرد؛ یعنی علل خاصی جامعه بشری را به پیش می راند و از مراحل گوناگون عبور می دهد.طرح نظریه هایی در زمینه معرفی محرک تاریخ همچون نظریه های نژادی، جغرافیایی، قهرمان، اقتصادی، مشیت الهی، فطرت و... دراین جهت می باشد.
4/3. تطور تاریخ و غایت مندی آن
مسئله فلسفه تطور تاریخ غیر از مسئله محرک تاریخ است (مطهری، 1369،ص 15). در مسئله تطور تاریخ، فیلسوف تاریخ به دنبال آن است که خط سیر خاصی را برای تحولات تاریخ بشری ترسیم کند. به عبارتی بعضی علاوه بر بررسی محرک تاریخ به دنبال کشف عامل تحول تاریخ می باشند؛ افرادی مثل مارکس دنبال این می گردند که کاری نظیر کاری که داروین انجام داده، انجام دهند. می دانیم فرق داروین به عنوان یک زیست شناس عادی دراین جهت بود که او دنبال تطور می گشت می خواست فلسفه تطور انواع را به دست بیاورد و اینکه براساس چه قانونی این تطور صورت می گیرد. (مطهری، 138، ص 17)
ارائه تئوری هایی همچون تئوری های خطی و تکاملی (تئوری اگوست کنت و تئوری تالکوت پارسونز، مارکس، فرانسیس فوکویاما)، تئوری های ادواری (تئوری ابن خلدون، تئوری توین بی، تئوری سوروکین) در جهت تبیین همین مسئله ارائه
شده است.
البته توجه به این نکته لازم است که هنگامی می توان سخن از فلسفه تطورتاریخ به میان آورد که اول،تاریخ به عنوان یک موجود واحد شخصی مورد نظر قرار می گیرد و نه تنها به عنوان ظرف تطورات اجزاء و افراد تشکیل دهنده تاریخ، که دراین صورت، سخن از عامل تطور کل تاریخ بی معناست. شاید توجه به همین معنا است که مرزی میان جامعه شناسی تاریخ کلان با فلسفه نظری تاریخ مورد ترسیم می گردد(کافی، 1384، ص 54)
دوم، قائل به «اصل غایت» و معنا داشتن تاریخ شویم. ارائه طرح و الگوی مشخص برای تاریخ و تبیین محرک ها و مراحل تطور تاریخ، آن را معنا دار یا «معقول» می گرداند و منظور از معناداری غایت داشتن است و در سایه همین غایت داری است که تاریخ، آینده معلومی پیدا می کند؛ برخلاف نظریه کسانی همچون کارل پوپر که اعتقاد به آینده معلوم تاریخ را باطل می داند. (کارل پوپر، 1350، صص 11-10)
4/4. تأثیر فلسفه خلقت بر فلسفه تاریخ
مسئله مهم و محوری دیگر در تدوین فلسفه تاریخ توجیه به تأثیر مبادی و پیش فرض های هستی شناسانه در تحلیل و بررسی موضوع ها و مسائل مطرح در فلسفه تاریخ می باشد.
«اینکه طبیعت تاریخ چه طبیعتی است، آیا طبیعت اصلی تاریخ، فرهنگی است یا سیاسی است یا اقتصادی است یا مذهبی است یا اخلاقی است و بالاخره آیا طبیعت اصلی تاریخ،مادی است یا معنوی و یا طبیعتی مزدوج است. از مهم ترین مسائل مربوط به تاریخ است. تا این مسئله حل نگردد شناخت ما از تاریخ، شناخت صحیح نخواهد بود» (مطهری، 1385،ص 84) و حل این مسئله در گرو تبیین هستی شناسانه ما ازاین عالم با اینکه آنچه دراین عالم واقعیت دارد فقط امور مادی می باشند، اصالت با ماده می باشد،یا اینکه در ماوراء این طبیعت خدا و عوالم دیگری وجود دارد که تدبیر این عالم هم از آن مجرا صورت می گیرد؟ نظریه مادیت تاریخی ریشه در مکتب ماتریالیسم دارد که ماده را اصل و اساس عالم می داند و در مقابل الهیون مبتنی بر مبانی توحیدی خود دیدگاهی دیگری در ارکان و نحوه تطور و تکامل
تاریخ دارند.

5- ارکان فلسفه تاریخ

هرگونه نظریه پردازی در باب فلسفه تاریخ، علاوه بر روشمندی و مبتنی بودن آن بر مبانی مطرح شده، می بایست مبتنی بر ارکان خاصی باشد. به دیگر سخن هر دیدگاهی درباب فلسفه تاریخ، می بایست مشتمل بر موضع گیری خاص در باب مسائل زیر باشد:
- عوامل حرکت تاریخ
- خطوط کلی تاریخ
- مراحل تطور یا تکامل تاریخ
- پایان حرکت تاریخ
- سنن و قوانین حاکم بر حرکت تاریخ
تبیین هریک از ارکان در ذیل بررسی دیدگاه فلسفه تاریخ شیعی خواهد آمد.

فصل دوم: فلسفه تاریخ شیعی

پرواضح است که ارائه یک نظریه جامع در باب فلسفه تاریخ شیعی خود تحقیقی بنیادی می باشد که بررسی ابعاد آن تنها در صورت یک برنامه پژوهشی مستمر و در سایه انجام تحقیق های ژرف و متعدد « نظری، کتابخانه ای و میدانی» همراه روش خاص امکان پذیر است ؛مخصوصاً که با نبود پیشینه تحقیقاتی دراین زمینه با فقر شدید منابع روبرو می باشیم. همچنین تحقق این امر مخصوصاً دراین مقطع از تاریخ ضرورتی اجتناب ناپذیر است. چرا که تبیین حرکت،برنامه های توسعه یا مهندسی تمدن اسلامی تنها در سایه داشتن نظریه ای جامع در باب فلسفه تاریخ شیعی امکان پذیر است.
لذا نگارنده با وقوف به عظمت کار، به صورت اجمالی به بعضی از ارکان این نظریه اشاره می کند و شاید این اجمال بتواند بستری مناسب در نظریه پردازی پیرامون
این مسئله ایجاد کند. (2)

1-جریان ربوبیت حضرت حق در تکوین، تاریخ، جامعه

مهم ترین اصل اساسی در تدوین فلسفه تاریخ شیعی توجه به جریان توحید ربوبی حضرت حق در تمامی هستی است. همانگونه که خدای متعال خالق و قیوم عالم تکوین است (توحید ذاتی) رب و پرورش دهنده عالم است، همه موجودات، موجودات فقری هستند: «انتم الفقراء الی الله » (فاطر، 15) ؛ و نیازمند به سرپرستی مدام حضرت حق می باشند و تکامل آن ها، تابع ربوبیت حضرت حق می باشد. «ربنا الذی اعطی کل شی ء خلقه ثم هدی»(طه، 50) ؛«براین اساس نمی توان عالم را مکتفی به ذات دانست و از درون جوشش مادی سخن گفت و تکامل عالم را براین اساس تحلیل نمود. اصولاً ماده نمی تواند برای خود کمالی خلق کند چرا که هم اصل ماده و هم کمال آن، مخلوق ذات باری تعالی است و علی الدوام به ربوبیت حضرت حق محتاج است و همین ربوبیت است که عالم را به سمت کمال خویش هدایت می کند» (میرباقری،1381، ص 11)
جریان ربوبیت حضرت تنها به تکوین عالم منحصر نیست ؛بلکه حرکت تاریخ و جامعه انسانی هم تابع ربوبیت اوست و این امداد الهی است که شامل حرکت تمامی جوامع کفر و ایمان می گردد؛ «کلاً نمد هولاء و هولاء و ما کان عطاء ربک محظورا» (اسراء/ 20)
به دیگر سخن براساس تفکر اسلامی و شیعی همانگونه که تمامی گستره هستی جلوه جریان اراده حضرت حق و ظهور اسماء جمال و جلال الهی است، آغاز و انسجام عالم و تمامی حوادث تاریخ سراسر آیات عظمت الهی و مسیر تحقق اراده الهی است.

2-عوامل حرکت تاریخ

در تحلیل عوامل تأثیرگذار بر حرکت تاریخ باید نگاهی جامع به این عوامل
داشت و نباید نگاه تک عاملی داشت ؛لذا نظریه های نژادی، جغرافیایی، قهرمانان اقتصادی، و حتی نظریه الهی (به معنای طرح اراده مقدس الهی به عنوان تنها عامل حرکت تاریخ) نظریه های صحیح نمی باشند. بلکه باید نگاه مدلی و سیستمی به عوامل و محرک های تاریخ داشت که بالطبع تنها براساس این نگاه امکان سخن از سنجش نسبت ها و تعیین سهم تأثیر هر عامل در حرکت تاریخ فراهم می گردد. در اینجا تنها به بعضی از عوامل اساسی اشاره می گردد و تنظیم مدل خاص دراین حوزه مجال دیگری را می طلبد.
2/1. نظام اراده ها
اگرچه اساس تکامل عالم به اراده الهی بازگشت می کند؛ ارده انسان هم دراین تکامل حضور دارد. به دیگر سخن جریان تکامل عالم یک جریان جبری مشخص و تنها متقوم به اراده حضرت حق نمی باشد. بلکه اراده حضرت حق به این تعلق گرفته است که جریان تکامل تاریخ محصول نظام اراده ها باشد و بالطبع دراین نظام اراده ها سطوحی از اراده مطرح است که هم عرض هم نیستند و هریک جایگاه و سهم تأثیر خاصی دارند. «هرچند اراده انسانی خود مخلوق خدای متعال است ولی تعیین تصمیم گیری و جریان اراده تابع فاعلیت انسان است و به همین جهت است که مسئولیت انسان معنی دار می شود. در نظام فاعلیت، سهم اراده به ولایت، تولی، تصرف تعریف می شود، یعنی ولایتی از طرف خدای متعال هست و ما تولی به آن ولایت پیدا می کنیم؛ آن گاه مناسب با این تولی قدرت تصرف پیدا می کنیم. به تعبیر دیگر،وقتی به اراده خدای متعال(اراده ربوبی) تولی پیدا می کنیم، ولایت الهی در ما جاری می شود و ما تصرف و نیابت و خلافت می کنیم.»(میرباقری،1385، ص 21)
در باب نظام اراده توجه به دو نکته اساسی لازم است:
اول،در ایجاد تاریخ، سه نوع اراده انسانی، اجتماعی و تاریخی» حضور دارند. اگرچه ظهور مستقیم و اصلی اراده انسانی در تکامل خود فرد مطرح است و براساس همین جریان اراده است که طاعت و عصیان ایجاد می شود؛ اما همین اراده های تک تک انسان ها، هم در تحقق طاعت و عصیان اجتماعی و هم در طاعت و عصیان تاریخی حضور دارند و دو مسیر بندگی و طغیان را ایجاد می کنند.
اراده اجتماعی، سطح دیگری از اراده های انسانی است که از تقوم اراده های انسانی در یک جامعه ایجاد می شود و اراده بزرگ اجتماعی را درست می کند. در سایه همین اراده اجتماعی است که دو جامعه کفر و ایمان ایجاد می شود.
علاوه بر اراده های فردی واجتماعی، سطح دیگر اراده، اراده تاریخی است که از تقوم اراده های اجتماعی در طی تاریخ ایجاد می شوند و در سایه این اراده های تاریخی است که دو جریان تاریخی طاعت و عصیان مطرح می شود. البته در این دو جریان تاریخی جریان طاعت بر محور اراده انبیاء و اولیاء الهی (علیهم السلام) ایجاد می شود و در مقابل محور معصیت و طغیان و هم اولیاء طاغوت و نار است. «الله ولی الذین آمنوا یخرجهم من الظلمات الی النور و الذین کفروا اولیائهم الطاغوت یخرجونهم من النور الی الظلمات اولئک اصحاب النار هم فیها خالدون» (بقره، 257)
دوم، درجریان هرسطح از اراده ها و در تقوم این سه سطح به یکدیگر باید توجه به نظام مندی آن ها داشت. در حوزه اراده انسانی، نظام اراده انسانی مطرح است؛ به این معنا که انسان در وجود خود و در مسیر حرکت خود ظهور و بروز متفاوتی پیدا می کند. اراده انسان هم در حالات روحی حضور دارد که اخلاقش حول اراده او ایجاد می شود و حساسیت های روحی و اوصافش به نسبت اراده اش بر می گردد و همچنین اراده اش در ایجاد نظام اندیشه و نظام فکری اش تبلور دیگر پیدا می کند و در آخر نظام رفتاری او ظهور دیگری از اراده انسانی است.
در حوزه جامعه هم نظام اراده های اجتماعی مطرح است؛ اراده های سیاسی، فرهنگی و اقتصادی، در سه سطح، «خرد ؛ کلان و توسعه» متقوم به یکدیگر منجر به پرستش اجتماعی خاصی می شوند.
اراده های تاریخی هم متقوم به یکدیگر و نظام مند می باشند؛ اراده های انبیائ الهی متقوم به یکدیگر روی هم جبهه تاریخی حق را ایجاد می کنند که محور آن اراده نبی اکرام(ص) و ائمه نور(علیهم السلام) می باشند. «نحن اصل کار خیر و من فروعنا کل بر» (کافی، ج8، ص 242) ؛ و در مقابل اراده های اولیاء نار متقوم به یکدیگر جبهه کفر را ایجاد می کنند «و عدونا اصل کل شر و من فروعهم کل قبیح و فاحشه» (اصول کافی،ج8،ص 242)
2/2- پرستش
عامل مهم دیگر در حرکت تاریخ، کیفیت پرستش انسانی در سه حوزه پرستش «فردی،اجتماعی، تاریخی» است. به دیگر سخن نظریه های رایج مادی در فلسفه تاریخ معتقدند که مبدأ پیدایش تحولات اساسی در جامعه بشری و حیات انسانی و تمامی تمدن ها جز روابط تولیدی و تغییر آن نمی باشد- آنچنانکه در نگاه ماتریالیسم تاریخی مطرح است - یا توسعه رفاه و صنعت محور ایجاد امواج حیات تاریخی بشر می باشد؛ امواجی همچون کشاورزی، صنعت و فراصنعتی(الوین تافلر، موج سوم) ؛اما براساس نگاه توحیدی انسان نسبت به اصل پرستش و خضوع از هیچ اراده ای برخوردار نیست و انسان فطرتاً پرستشگر آفریده شده است. هیچ مخلوقی نیست که بگوید من حرکت نمی کنم یا حرکتم بدون پرستش و خضوع است. حرکت حتماً تابع تعلق و اراده ای خاص است. به دیگر سخن نمی توان انسان را خالی از پرستش و حرکت معنا کرد؛ اما دراین چارچوب می تواند به انتخاب کیفیت پرستش بپردازد و به بت پرستی یا خداپرستی روی آورد.
از طرفی پرستش جز به تولی و ولایت و تبری و اعراض معنا نمی شود. پرستش الهی یعنی جریان ولایت حضرت حق در همه شئون حیات و تولی تام در همه حوزه های حیات و اعراض و تبری از داخل شدن در حوزه ولایت غیر خدا و خروج از حوزه ولایت الهیه.
براین اساس عامل محوری در حرکت و ایجاد هدایت «انسان، جامعه و تاریخ» جریان پرستش است و برهمین اساس است که انسان مؤمن و کافر، جامعه توحیدی وجامعه مادی و دو جبهه تاریخی حق و باطل ایجاد می شود. به دیگر سخن مبدأ پیدایش جامعه بر محور پرستش است وتنها بر این محور است که اراده ها در یکدیگر حضور پیدا می کنند و به یک اراده بزرگ اجتماعی و تاریخی منجر می شوند. جامعه ها ایجاد می شوند و سپس به صورت حلق های به هم پیوسته دریک زنجیره بزرگ تاریخی، تبلور می یابند و دو زنجیره تاریخی در دو قالب ایمان و کفر ایجاد می شود.
از نگاهی دیگر پرستش گاه به صورت فردی صورت می گیرد؛ به این معنا که انسان در مقابل حضرت حق خشوع و خضوع کامل پیدا می کند و به دنبال جریان اراده حضرت حق و ولایت او در تمامی حوزه های حیات خود(حالات روحی، ذهنی و رفتارهای عملی) می باشد؛ «حتی تکون اعمالی و اورادی کلهم ورداً واحد و حالی فی خدمتک سرمدا» (مفاتیح الجنان، دعای کمیل)
مرتبه دوم پرستش، پرستش اجتماعی است. در سایه تقوم اراده ها و نفوذ و حضور اراده ها در یکدیگر اراده های بزرگ جمعی ایجاد می شوند و فعالیت های اجتماعی به سرانجام می رسند و در سایه تقوم اراده هاست که لم و صنعت و تمدن ایجاد می شود. محور ایجاد این نظام اراده ها، تعلق اجتماعی است که این تعلق اجتماعی (و به پذیرش اجتماعی رسیده) همان مفهوم پرستش اجتماعی است. هر جامعه ای یک تعلق محوری و پرستش اجتماعی دارد و براساس این تعلق اجتماعی نظام اراده ها و بالطبع ابعاد مختلف اجتماعی سامان می یابد و طرح دو جامعه توحیدی و مادی معنا می یابد.
مرتبه سوم پرستش، پرستش تاریخی است که انسان دراین پرستش تاریخی هم می تواند در تاریخ انبیاء حضور پیدا کد و تولی به ولایت آن ها داشته باشد و همه را قبول کند و نسبت به همه تعلق داشته باشد ؛«لا نفرق بین احد من رسله»(بقره / 285) ؛ و هم می تواند جذب جامعه کفر شود و پیروزی های کفر را دوست داشته باشد و توسعه تمدن مادی را بخواهد که دراین صورت او در اعظم اراده هایش طاغی علی الله است و به نسبت درهمه معصیت های تاریخ شریک است. (3)
2/3- درگیری دو جبهه حق و باطل
براساس جهت گیری نظام اراده ها و اختیار کیفیت پرستش خاص، دو جامعه توحیدی و مادی و دو جبهه تاریخی حق و باطل ایجاد می شود و این دوجریان دایماً درحال اشتداد می باشند. هر نظامی چون هست و می خواهد باشد به دنبال رشد و گسترش خویش است و این رشد خواهی و گسترش طلبی در حدی محدود و
در مرزی محصور نمی گردد. نظام الهی این گسترش طلبی را طالب است ؛ چرا که حاکمیت حضرت حق را در همه جا و برای همه می خواهد و دستیابی به هرکیفیت زمینه ساز اقامه کلمه حق و پرستش خداوند متعال در زمین را ضروری می داند و گذر از امتحان سخت تر و ابتلاء سنگین تر را به دلیل گسترده شدن امکان اطاعت یا طغیان برای وصول به عزت و قرب پروردگار را مغتنم می شمارد و این را نه تنها عقلاً می خواهد که به دلیل نقل آن را می طلبد که: «واعدوا لهم ما استطعتم من قوه و من رباط الخیل ترهبون به عدو الله و عدوکم» (انفال / 60).جبهه کفر نیز خواهان این گسترش است که شدت عشق به دنیا، لذائذ مادی و تداوم آن ها و استفراغ دائمی در تمتعات دنیوی جز با این وسیله ممکن نمی گردد و لذا نظام کفر همواره در طی تاریخ به دنبال مدیریت واحد مادی در سراسر جهان و تاریخ است.
براین اساس حیات جبهه کفر و جبهه اسلام در طی تاریخ در گرو محو دیگری است و این نقطه درگیری دو نظام کفر و ایمان است و همین درگیری، عامل اساس در ایجاد تاریخ بشری است.
براین اساس «از نظر قرآن مجید، از آغاز همواره نبردی پی گیر میان گروه اهل حق و گروه اهل باطل،میان گروهی از تراز ابراهیم و موسی و عیسی و محمد (ص) پیروان،مؤمن آن ها و گروهی از تراز نرد و فرعون و جباران یهود و ابوسفیان و امثالهم برپا بوده است. هر فرعون، موسایی در برابر خود داشته است لکل فرعون موسی دراین نبردها و ستیزها، گاهی حق و گاهی باطل پیروز بوده است ؛ولی البته این پیروزی ها و شکست ها بستگی به یک سلسله عوامل اجتماعی، اقتصادی و اخلاقی داشته است.
در قرآن به نقش به اصطلاح مرتجعانه «ملاء و مترفین» و «مستکبرین » و نقش حق طلبانه «مستضعفین » تصریح شده است. درعین حال از نظر قرآن، آن جهاد مستمر پیش برنده ای که از فجر تاریخ وجود داشته و دارد،ماهیت معنوی و انسانی دارد، نه مادی و طبقاتی »(مطهری، 1378، ص 49)

3-تکامل تاریخ

مهم ترین انگاره در فلسفه تاریخ شیعی حرکت تکاملی تاریخ بشری است.
در باب نحوه حرکت تاریخ بشری نوعاً با دو دسته تئوری مختلف روبرو هستیم؛ یک دسته تئوری های خطی و تکاملی که براساس این نظریه ها تاریخ همواره به سوی تکامل در حرکت است و هرچه زمان بگذرد، جامعه انسانی به سعادت و کمال نزدیک می شود و در نهایت به جامعه آرمانی می رسد. تئوری های فیلسوفان تاریخی همچون آگوست کنت، تالکوت پارسونز، هگل، مارکس، فوکویاما و... با حفظ تعریف خاص هریک از مراحل تکامل و جامعه آرمانی، مبتنی بر این نگاه می باشند.
در مقابل دسته دیگری از تئوری ها هستند که معتقدند جوامع در سیر به سوی آینده مسیر دایره ای، موجی یا جریان تکراری دارند، یعنی جامعه بشری در دایره ای از تکامل، پیشرفت و انحطاط سیر می کند، از نقطه ای شروع و دوباره به موقعیت اول باز می گردد. فیلسوفانی همچون عبدالرحمن ابن خلدون، توین بی و سوروکین و... معتقد به دوران یا ادواری بودن حرکت تاریخ هستند.
براساس آموزه های قرآنی و روایی شیعی علاوه بر پایان خوش تاریخ، حرکت کلی جامعه بشری هم حرکتی تکاملی است؛ که تحلیل این تکاملی بودن با تئوری های تکاملی ارائه شده تفاوت جوهری دارد.
تحلیل تکاملی بودن حرکت تاریخ از دیدگاه فیلسوفان مسلمان با تعبیر متفاوت بیان شده است که نوعاً ناظر به یکدیگر می باشند. از دیدگاه علامه طباطبایی «این حرکت و تکامل براساس قانون هدایت عمومی صورت می گیرد، به موجب قانون هدایت عمومی -که درهمه انواع آفرینش جاری است - نوع انسان به حکم ضرورت به نیرویی( نیروی وحی و نبوت) مجهز است که او را به سوی کمال انسانیت و سعادت راهنمایی می کند و بدیهی است که اگر این کمال و سعادت برای انسان- که زندگی اش زندگی اجتماعی است -امکان وقوع نداشته باشد،اصل تجهیز، لغو و باطل خواهد بود و لغو در آفرینش وجود ندارد. این امر نه تنها یک قانون عمومی است، بلکه خواست و نیاز خود انسان نیز می باشد.(علامه طباطبایی، 1374، ص 149) از دیدگاه استاد شهید مطهری «در فطرت و گوهر تاریخ، حرکت تکاملی وجود دارد. برحسب بینش انسانی، تاریخ مانند خود طبیعت به حکم سرشت
خود، متحول و متکامل است ؛حرکت به سوی کمال، لازمه ذات اجزای طبیعی و از آن جمله تاریخ است و طبیعت تاریخ، نه یک طبیعت مادی محض، بلکه مانند طبیعت فرد انسان، طبیعتی مزدوج است از ماده و معنی... تحول و تکامل تاریخ، تنها جنبه فنی وتکنیکی و ابزاری و آنچه به آن تمدن نام می دهد، ندارد؛ گسترده و همه جانبه است، همه شئون معنوی و فرهنگی انسان را دربر می گیرد و در جهت آزادی انسان از وابستگی های محیطی و اجتماعی است »(مطهری، 1378، ص 36)
شاید بتوان براساس نکات پیشین از زوایه دیگری تکاملی بودن حرکت تاریخ را تبیین نمود. (4) بیان گردید که تاریخ همواره صحنه درگیری جبهه حق و جبهه باطل است که دراین درگیری چه در جبهه حق و چه در جبهه باطل همه اراده ها یکسان یکنواخت و هم عرض نیستند. بلکه در هر دو جبهه بعضی از اراده ها، اراده های محوری در کل تاریخ هستند و کل تاریخ را تحت تأثیر خود قرار می دهد. در جبهه حق انبیاء و اولیاء الهی را داریم که محور حق در طی تاریخ اند و باقی اراده ها به اشتداد و قوت این اراده ها در مسیر بندگی قرار می گیرند. در جبهه مقابل هم اراده هایی وجود دارند که محور جریان کفر در عالم هستند؛ همچنانکه شیاطین به عنوان محور استکبار محسوب می شوند وحتی برخی شیاطین انسانی هم محور شرارت در طی تاریخ هستند، چنانکه خدای متعال می فرماید: «و کذلک جعلنا لکل نبی عدواً لشیاطین الانس و الجن».(انعام / 112)
حال دراین درگیری مدام باید به این نکته اساسی توجه نمود که محور کل در دو جبهه حق و باطل یکسان نیستند؛ بلکه در کل عالم خلقت و تاریخ، حتماً محور کل در جبهه عبودیت و حق بر محور کل در جبهه باطل غلبه دارد و اراده های منفی در نهایت منحل در اراده های مثبت می شوند،یعنی حرکت های منفی آن ها خود به اشتداد قرب عالم ختم می شوند.
راز این مطلب هم دراین است که اولیاء الهی مخصوصاً ائمه نور( علیهم السلام)علاوه بر ولایت تکوینی، ولایت تاریخی مطلق دارند و آنان مجاری جریان ربوبیت حضرت حق می باشند و اگر همه عالم مظهر ربوبیت حضرت حق می باشند،همه هستی تحت ولایت ائمه نور(علیهم السلام) و بر سبیل و مشیت آنان حرکت می کنند و آنان متناسب با ظرفیت تولی، عالم را قدم به قدم به سمت قرب حضرت حق پیش می برند و اگر شیطنتی هم در سایه امداد تکوینی حضرت حق رخ می دهد( کلاً نمد هولاء و هولاء) نتیجه آن اشتداد تکامل جبهه حق می گردد. به عنوان مثال، جبهه باطل در برابر سیدالشهداء (ع) صف آرایی کرده و شیطنت و گناه کرده و سیاهی خود را هم به اوج رسانده است ولی آیا این شیطنت که در جبهه باطل صورت گرفته منتهی به ظهور یک عبودیت بالاتر در جبهه حق نشده است؟
البته در تبیین حرکت تکاملی تاریخ نباید نگاهی دنیایی و ظاهری و انتزاعی به حوادث داشته باشیم و نباید با نگاه ظاهری به کمیت زمانی، مکانی مثلاً بعضی از شرور عالم، رأی به حرکت انحطاطی تاریخ در بعضی از مقاطع بدهیم؛ بلکه با نگاه باطنی و کل نگر می توانیم ادعا کنیم که «حرکت کلی تاریخ مثبت است و حرکت مرحله ای تاریخ را هم به این معنا می توانیم مثبت بدانیم یعنی بگوییم در مقابل هر شیطنت، عبودیتی در جبهه ولی خدا اتفاق می افتد، مثلاً در همان لحظه ای که سقیفه وارد میدان شده و مشغول معصیت عظیم است یک عبودیت و اخلاص و سجودی هم از امیرالمؤمنین (ع) در حال انجام است که مبدأ نورانیت همه ملک و ملکوت می باشد. این سجده برآن معصیت غالب است ولو آنکه در جلوه دنیایی چنین پنداشته شود که آن معصیت غلبه می کند،اگر سجده امیرالمؤمنین در همان لحظه غالب نبود، شکست قطعی حضرت حق روی می داد. اگر ولی خدا را محور کل بدانیم و اساس درگیری را میان ولی خدا و اولیاء طاغوت ببینیم حتماً جبهه حق در همه لحظات پیروز است و در متن خلقت نیز کمال واقع می شود» (میرباقری، 1382، ص 24)

5-مراحل تکامل تاریخ

به طور یقین یکی از مسائل مشکل در تبیین فلسفه تاریخ شیعی تبیین مراحل تکاملی تاریخ بشری است. متأسفانه همچنانکه درباب فلسفه تاریخ شیعی کار
تحقیقاتی جدی براساس آموزه های دینی صورت نگرفته است، در این مسئله هم خصوصاً نه تنها تحقیق و تبیین روشنی صورت نگرفته بلکه در تبیین مراحل تاریخی بشر نوعاً دانشمندان اسلامی و مؤمنان در دام تحلیل ها و تئوری های مادی ارائه شده در موضوع نحوه تکامل هستی یا مراحل تکامل وجودی انسان و جامعه انسانی افتاده اند که به تعبیر سید شهیدان اهل قلم از این تئوری های مشهور، تئوری ترانسفورمیسم در تکامل تدریجی است که مبتنی بر تحلیل داروینیستی از نحوه تکامل زنجیر وراثتی انسان از میمون تاکنون می باشد(آوینی، 1383، ص 182)
مشکل عمده تحلیل های مادی این است که تنها براساس شاخص های مادی و ظاهری، انسان و جامعه انسانی و تحول های آن را تعریف و تحلیل نموده اند و لذا می بینیم که در اینگونه تحلیل ها نه تنها از حضرت حق و جریان ولایت و ربوبیت او سخن به میان نمی آید بلکه ردپایی از یکصد و بیست و چهار هزار پیامبر الهی و تأثیر آن ها در بلوغ جامعه بشری دیده نمی شود و تنها به چند نفر آن ها، آن هم در حد نابغه تاریخی نظر می شود که با گذر تاریخ عمر آن ها هم به سر آمده است. بر این اساس لازم است که براساس قرآن و منابع ناب شیعی مراحل تکامل تاریخ تبیین گردد. بالطبع تنها از این منظر می توان ارتباط دقیق و عمیق سه حادثه بزرگ تاریخ بشری،«عاشورا،انقلاب اسلامی، عصر ظهور» را ملاحظه نمود و سهم تأثیر هریک از آن ها را در اشتداد قرب به حضرت حق و ساخت جامعه تاریخی جبهه حق را تبیین و تحلیل نمود.
دراین مختصر تنها برای ایجاد بستری مناسب در به وجود آمدن فضای گمانه زنی،مطلبی در سه محور بیان می گردد. ابتدا نکاتی در باب نحوه تبیین مراحل تکامل جامعه بشری بیان می گردد؛ سپس گمانه ای در باب مراحل تکامل جامعه بشری عرضه می گردد و در فصل بعد تحلیل مختصری در زمینه تأثیر«عاشورا،انقلاب اسلامی و ظهور» در ساخت تمدن تاریخی اسلام بیان می گردد.
1/ 5. تکامل جامعه بشری بر مدار جریان ولایت ائمه نور (علیهم السلام)
براساس معارف ناب شیعی نه تنها تمامی هستی تکویناً به واسطه جریان اراده تکوینی ائمه نور(علیهم السلام) سرپرستی می شوند،(5) تکامل تاریخی انسان و جامعه انسانی و رسیدن به مقام توحید و قرب الهی تنها در سایه جریان ولایت ائمه نور (علیهم السلام) و تولی تام به ولایت آنان می باشد. در تبیین این معنا باید به چند نکته توجه نمود:
الف. غایت و مقصدی که انسان باید به آن راه پیدا کند و به آن مقام برسد، جز مقام توحید نیست و لذا دعوت همه انبیاء به توحید بود و عالی ترین مرتبه توحید، توحید عبادی و افعالی است. به این معنا که انسان در همه شئون فقط حضرت حق را ببیند و ولایت او را بپذیرد و لذا خشوع و بندگی تام، همان مقام توحیداست و کمترین استکبار موجب خروج از مقام توحید است ؛(العبودیه کنهها الربوبیه)
ب- رسیدن به مقام توحید و تولی تام به ولایت ائمه نور(علیهم السلام) امکان پذیر نمی باشد؛ چرا که آنان را «ارکان توحیدک» و «دعائم دینک» «محال معرفه الله» و «مساکن برکه الله» و «معادن حکمه الله»... و «المخلصین فی توحید الله»(زیارت جامعه) هستند. لذا جز از طریق این انوار مقدسه عبادتی و معرفتی و رسیدن به مقام توحید امکان پذیر نمی باشد. «بناعبدالله و بنا عرف الله» (اصول کافی، ج1، ص 145) اما در اینکه چرا این مقام به انوار مقدسه چهارده معصوم (ع) به دست حضرت حق تفویض شده است، اسراری نهان نهفته است که طبق بعضی از روایات سر این برتری، سبقت گرفتن ایشان در امر توحید و معرفه الله و تنزیه و تقدیس خداوند است. ولی با این حال تبیین علت این برتری و پی بردن به منزلت و مقامات معصومان (علیهم السلام) از افق فهم ما خارج است. و به تعبیر امام رضا (ع) «چشم ها هم نمی تواند امام را شکار کند تا چه برسد دست شما به امام برسد»(اصول کافی،کتاب الحجه)
ج- آنچنانکه از روایات استفاده می شود، باطن و حقیقت ائمه (ع) حقیقت نورانی است که خدای متعال در آغاز خلقت آفریده و خلقت با آنها آغاز شده است و آنگاه
این حقیقت نورانی را در عوالم مختلف تنزل داده است و لذا در عوالم مختلف حضور داشته اند. این حقیقت نورانی در عالم دنیا هم تنزل پیدا کرده است «فی بیوت اذن الله ان ترفع و یذکر فیها اسمه » (نور / 36) و دراین دار دنیا هر مقام و منزلتی و هر سلوکی تنها از طریق این انوار مقدسه امکان پذیر است ؛ «من اراد الله بدا بکم من وحده قبل عنکم و من قصده توجه بکم»(زیارت جامعه). از این حکم کلی انبیاء الهی (ع) هم مستثنی نیستند؛ چرا که هر هدایتی،در هر سطحی جز از طریق هدایت در شعاع نور امام امکان پذیر نمی باشد. «و الله یا ابا خالد لنور الامام فی قلوب المؤمنین انور من الشمس المضیئه بالنهار» (اصول کافی، کتاب الحجه) بنابراین انبیاء الهی، هم خود از مجرای تولی تام به ولایت ائمه نور(علیهم السلام) سلوک معنوی داشته و به مقام نوبت رسیده اند و هم از طریق جریان نورانیت این انوار مقدسه به هدایت امم خود پرداخته اند.(6)
2/ 5. مراحل تکامل تاریخ
براساس نکات پیشین شاید بتوان در باب مراحل تکامل تاریخ بشری در این دنیا مراحل زیر را به صورت یک گمانه مطرح نمود، هرچند باز هم تأکید می کنم که تبیین این مطلب نیازمند به تحقیق هایی عمیق و مجتهدانه در منابع شیعی است.
البته در باب ذکر این مراحل گاه می توان قبل از خلقت ابدان مادی انسان ها آغاز نمود؛مثلاً از عصر بهشت و عالم ذر و میثاق الهی آغاز نمود و تا زمان برزخ و بازگشت به بهشت خدا» وادخلی جنتی» (فجر / 4) مرحله بندی کرد.
ولی دراین گمانه اولیه تنها نظر به حیات خاکی انسان و تاریخ زندگی او از هبوط حضرت آدم (ع) تا پایان تاریخ و عصر ظهور و رجعت شده است. براین اساس می توان مراحل تکامل جامعه بشری را بر مدار جریان ولایت ائمه نور(علیهم السلام ) اینگونه مرحله بندی کرد:
مرحله اول: جریان ولایت باطنی انوار مقدسه علیهم السلام از طریق انبیاء الهی(ع)
-از زمان هبوط حضرت آدم(ع) تا بعثت خاتم الانبیاء حضرت محمد (صلی الله علیه وآله وسلم)
مرحله دوم: ظهور ولایت کامله ائمه نور (علیهم السلام)
از زمان بعثت تا غیبت امام زمان (عج)
مرحله سوم: ابتلاء مؤمنان به غیبت ظاهری ولی الله اعظم
از زمان غیبت تا ظهور
مرحله چهارم: ظهورآخرین حجت حق و برپایی حکومت جهانی
مرحله پنجم: رجعت انوار مقدسه علیهم السلام
واضح است که مرحله دوم بر مدار حضور سیزده نور مقدس به سیزده مرحله تکاملی تعریف می گردد که دراین میان دوره امامت امام حسین (ع) و حادثه عاشورا پس از رسالت خاتم الانبیاء(ص) از جایگاه ویژه ای برخوردار است.همچنین مرحله سوم که دوران غیبت ظاهری آخرین حجت حق است و ولایت ولی خدا از طرق نواب خاصه و عامه (فقیهان) ظهور و بروز پیدا می کند، خود دارای مراحل تکامل مختلفی است که به طور قطع می توان انقلاب اسلامی ایران را از درخشنده ترین مقاطع تکاملی این مرحله دانست.
در ادامه برای اختصار تنها به سه حادثه بزرگ مراحل تکاملی جامعه شیعی- که بر مدار تکامل جامعه شیعی جامعه بشری هم تکامل پیدا می کند- اشاره و نقش هریک در ساخت تمدن تاریخی اسلام(به تعبیری دقیق تر بیت النبوه) اجمالاً تبیین می گردد.

فصل سوم، نقش عاشورا، انقلاب اسلامی و ظهور در تحقق تمدن تاریخی اسلام

1-عاشورا کانون جوشش عاطفه شیعه

حادثه عاشورا پس از حادثه رسالت نبی خاتم(ص) بزرگ ترین حادثه تاریخ بشری است که نه تنها عالم دنیا بلکه تمامی عوالم هستی را تحت الشعاع خود قرار داده است و همه بهره مند از این حادثه گردیده اند. بررسی تمام ابعاد و لایه های باطنی این بزرگ ترین بلاء و ابتلاء تاریخی بشر و تأثیر آن بر سلوک و تکامل تمامی عوالم
و از جمله عالم دنیا برای انسان غیرمعصوم (ع) جز از طریق پیوند و توسل به جریان ولایت ائمه نور- که همانا جریان ولایت الهیه است - و کلام نورانی آنان امکان پذیر نمی باشد و لذا تحقق فقاهتی کارآمد دراین حوزه ضرورتی اجتناب ناپذیر است. اما آنچه این حادثه را از دیگر حوادث متمایز کرده است، ماهیت این حادثه و نوع سلوکی است که از طریق پیوند با همه عوالم با آن حاصل می شود. عاشورا ضیافت بزرگ ترین بلاء الهی است که اثر پیوند با این مصیبت عظمی است که تهذیب کل عالم و تاریخ بشری صورت گرفته است.
عاشورا بزرگ ترین صحنه درگیری جبهه حق و باطل است، تمامی مکارم اخلاقی در مقاب لتمامی مکاید شیطانی روبروی هم صف آرایی کرده اند، در دوره غربت اسلام و در اوضاعی که جبهه باطل احساس پیروزی می کرد و در کنار سر بریده سید الشهداء(ع) ندا برمی داشت: «لعبت هاشم بالملک فلا خبر جاء و لا وحی نزل » انسان غریب و مظلوم کار را تمام کرد و تاریخ بشری را نجات داد. در ماجرای کربلا جبهه باطل با نقشه ای عظیم آمده بود تا به اسلام تاریخی و خط همه انبیاء الهی از آدم تا خاتم(ص) تیر خلاص بزند؛ ولی نبی اکرم (ص)برای چنین روزی سید الشهداء(ع) را تربیت کرده بودند و با تحقق عظیم ترین مصیبت عالم، تمامی تلاش جبهه باطل و مکاید شیطان نه تنها برای آن مقطع از تاریخ بلکه برای تمام تاریخ،نقش برآب شد و به تعبیر امام راحل (ره) عاشورا اسلام را بیمه کرد.
اما اینکه چگونه عاشورا توانست در طی تاریخ، حادثه ساز شود و موجب تقویت مدام جبهه حق و تضعیف جبهه باطل شود؟ سراین مطلب در درایت و بصیرت بالای نبی اکرم(ص) و سید الشهدا (ع) است که با ایجاد بزرگ ترین بلاء و ابتلاء، بزرگ ترین مصیبت و حادثه جانسوز، عاطفه جامعه شیعه را هدف قرار دهد و حرارتی در آن جامعه (و حتی تمامی انسان های آزاده)ایجاد کردند که با این حرارت دائمی عاطفه و تمایلات جامعه شیعه مدام در غلیان و جوشش است. «ان لقتل للحسین حراره فی قلوب لا تبرد ابدا»(مستدرک، ج10، ص 318) در توضیح این مطلب باید توجه داشت که ساخت هر تمدنی و حکومتی و ادامه حیات آن بر پایه سه عنصر اساسی «نظام تمایل ها و گرایش ها،نظام بینش ها و دانش ها و نظام
محصول ها و صنایع» است که تغییر تمایل ها و گرایش ها سهم تأثیر اساسی در ایجاد یک تمدن و حکومت را دارد. ایجاد تجدد و تمدن مادی امروز مغرب زمین برپایه تغییر تمایلات انسان های آن دیار صورت گرفته است و با توسعه تمایل های مادی و با هدف حرص به دنیا و توسعه تمتع متنوع و متلون از بهره های دنیوی، حرکت آغاز می شود و تمامی علوم و دانش ها و تولید محصول ها و تکنولوژی و صنعت دراین جهت تولید می گردند.
همچنین در باب انقلاب اسلامی ایران می بینیم که امام راحل ابتدا با تغییر تمایل ها و عاطفه های جامعه و انقلاب سیاسی، حرکت خود را آغاز می کند و سپس در سایه آن به ساخت ابعاد مختلف انقلاب فرهنگی و انقلاب اقتصادی می پردازند.
با این توجه تحقق تمدن تاریخی اسلام که معمار اصلی آن نبی اکرم (ص) است نیازمند حفظ تمایل فطری خداپرستی انسان ها و توسعه و تشدید آن است ؛چرا که تنها در سایه جوشش این عاطفه های الهی است که بستر فرهنگ سازی در جامعه ایجاد می گردد و لذا می بینیم حادثه عاشورا نه تنها حافظ دین اسلام می گردد(حسین منی و انا من حسین)، بلکه پس از این حادثه است که زمینه فرهنگ سازی به دست حضرت امام باقر(ع) و امام صادق(ع) ایجاد می گردد و معارف ناب اسلامی و شیعی به جامعه عرضه می شود.
با توجه به همین مطلب اساسی است که راز تأکید بر دو نکته در حادثه عاشورا مشخص می گردد؛ از یک طرف حسین (ع) خود را «قتیل العبره» می نامید (کامل الزیارات) و از طرف دیگر حکمت ثواب عظیم گریه بر مصیبت های حضرت سید الشهدا(ع) مشخص می شود که دراین جهت نه گریه بلکه تباکی(حالت گریه) بر مصیبت ها هم نردبان سلوک می گردد. «فبکی او تباکی علی الحسین فله الجنه» (کامل الزیارات، ص 342- 1417 ق). اینکه می بینیم همه انبیاء الهی (علیهم السلام) و همه مخلوقات، اعم از ملائک و اجنه حتی حیوان های آسمان و زمین و جماد و نبات ها بر مصیبت های حضرت سید الشهدا (ع) گریان هستند. (7) ریشه در همین نکته اساسی
دارد که گریه معبر پیوند با جریان ولایت الهیه است.

2- انقلاب اسلامی زمینه ساز حکومت جهانی

اگرچه حادثه عاشورا توانست جوهره تمدن عظیم اسلامی را بیمه کند، باید به تدریج جامعه شیعه به بلوغ معرفتی خود نسبت به اصل امر ولایت الهیه و مجاری جریان این ولایت الهیه- که همان ولایت انوار مقدسه (علیهم السلام) است - و مناسبات جریان ولایت الهیه تا تحقق حکومت و تمدن جهانی اسلام برسد.
لذا می بینیم که پس از حادثه عاشورا بستر بلوغ معرفتی شیعه مهیا می شود و معارف ناب شیعی به دست امامان معصوم (ع) مخصوصاً امام محمد باقر(ع) و امام صادق(ع) عرضه می شود، اما هنوز تا بلوغ کامل جامعه شیعه فاصله زیاد است و قدم به قدم باید این جامعه به قرب ظهور آخرین حجت حق و اصل باشد. جامعه ای که با حضور ولی خدایی همچون امیر المؤمنین (ع) و سید الشهداء(ع) هنوز در باب ولایت دارای شک و شبهه بودند یا به عظمت و جایگاه آن پی نبرده بودند، کم کم پله های بلوغ معرفتی را طی می کنند و با پرورش شیعیان کم کم امر ولایت و عظمت جلوه های مختلف این معنا برای شیعیان روشن میشود تا اینکه ظرفیت معرفتی آنقدر رشد می کند که فضای ارائه معانی عمیق در باب ولایت در زمان حضرت امام رضا (ع) ایجاد می شود و معارفی عمیق همچون حدیث سلسفه الذهب، «کلمه لااله الا الله حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی بشروطها و انامن شروطها (عیون اخبار الرضا، باب 27،ح 4) به جامعه شیعه عرض می گردد.
لذا می بینیم که پس از امام رضا (ع) انشعابی در جامعه شیعی صورت نمی گیرد. اولاً ادعای بی سند ثانیاً: شکل می گیرد. شاید بتوان تغییر جغرافیایی زیست شیعی و پایه گذاری و ایجاد کشوری شیعی در ایران نه تنها در زمان امام رضا(ع) کشوری شیعی به نام ایران نبود بلکه بیشتر سامنان این سرزمین از اهل سنت بودند، در سایه بصیرت و ولایت تاریخی امام رضا(ع) و ایجاد جوامعه کوچک شیعی بر حول امام زاده ها در ایران را در جهت این بلوغ معرفتی تبیین نمود؛ چرا که در آینده قرار است حکومتی دراین خطه از جهان ایجاد شود که زمینه ساز ظهور آخرین حجت حق شود.
با بلوغ معرفتی شیعه به اصل معنای ولایت کم کم پله های دیگر معرفتی آغاز می گردد. ابتدا شیعه آزمایش به قبول امامت امامان خرد سال امام جواد(ع) (امام 8 ساله ) و امام هادی(ع) (امام 9 ساله) می گردد و سپس کم کم زمینه ابتلا به امام غایب با امامت امام حسن (ع) عسگری(ع) و سخت بودن دسترسی شیعه به امام فراهم می شود.
از همین دوره است که مرحله ای دیگر از تکامل تاریخ بشری آغاز می گردد و آن دوره غیبت ظاهری امام (ع) است و شیعه باید سربلند از این آزمایش بزرگ بیرون آید و به حق این شیعه است که با بلوغ معرفتی خود کم کم به آنجا می رسد که نه تنها ولایت امام غایب را با جان و دل می پذیرد، بلکه ولایت نائبان عام امام(ع) یعنی فقیهان شیعه را هم با سرانگشت اشارت وجود مقدس امام زمان (ع) باجان و دل پذیرا می شود؛«اما الحوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواه احادیئنا».
البته شیعه دراین دوره غیبت سه دوره تاریخی را تاکنون پشت سر گذاشته است.

الف: دوره مهجوریت و محدودیت شیعه:

دراین دوره شیعه یک اقلیت در حال مبارزه سیاسی و فرهنگی است. حکومت دست مخالفان شیعه است که کمتر با شیعه مماشات می کنند و دراین میان هجمه های فرهنگی هم از بیرون(از طرف فرهنگ یونان و فرهنگ های ملل دیگر) و هم از دل دنیای اسلام متوجه شیعه می شود و شیعه با هدایت نواب عامه امام (ع) همچون شیخ مفید وشیخ طوسی و امثال این بزرگواران حرکت خود را ادامه می دهد که تحلیل صورت مسئله ها و نحوه موضع گیری فعال علمای شیعه دراین مقطع در جای خود مورد بررسی است.

ب-دوره ایجاد سلطنت های شیعی:

آغاز دوره دوم تاریخی جامعه شیعی با حکومت صفویه است که با تمام بی مهری هایی که نسبت به آن شده است، مرحله ای از مراحل تکامل فرهنگ شیعه به هر دلیلی رقم خورده است. دراین دوره هنوز حکومت ها، حکومت های دینی نیستند؛ اما سلطنت ها شیعی ایجاد می شود و شیعه به یک قدرت سیاسی رسیده است. البته حاکمان آن حاکمان نیستند که دنبال ساختن جامعه بر مبنای دین باشند ولی شیعه هستند و معتقدات شیعه را قبول دارند. دراین دوره رسالت علمای شیعه در عین حفظ فرهنگ تشیع، راه دادن فرهنگ شیعه
به زوایای حکومتی به میزان ممکن است. باید دقت کرد که هنوز فقهای شیعه مبسوط الید نیستند تا بتوانند خود پرچمداری کنند و تشکیل حکومت دهند؛ چرا که دراین صورت آن ها را تحمل نمی کردند و لذا علماء توانستند دراین دوره از کلیت مکتب پاسداری کنند و حد و ثغور مذهب را حفظ کنند.(العلماء حصون الاسلام)

ج- دوره حکومت اسلامی:

در این دوره کم کم شیعه به افق ایجاد حکومت اسلامی نزدیک می شود.حکومتی که تاب تحمل آن، حتی با وجود امام معصوم (ع) هم مهیا نبود.
دراین ایام مواجهه با تمدن مغرب زمین صورت می گیرد و اولین مواجهه ها در نهضت مشروطه است که اولین تجربه جامعه پردازی مکتب شیعی است. بررسی نقاط قوت و ضعف این دوره، مجال دیگری را می طلبد ولی درعین حال در مجموع در سایه این تجربه تاریخی کم کم بستر تحقق مهم ترین حکم از احکام اسلامی، یعنی تحقق حکومت اسلامی بر محور ولایت (آن هم ولایت فقیه) فراهم می آید و انقلاب اسلامی به رهبری فقیهی با بصیرت از سلسله فقیهان شیعی رخ می دهد؛ آن هم در مقطعی از تاریخ که جبهه باطل و کفر به گمان خود به تمدنی دست یافته که تمام «علوم، ساختار و محصولات » تمدنی آن را بر پایه اصولی همچون اومانیسم، سکولاریسم، ماتریالیسم، روش شناختی و... تولید کرده و می تواند به آن شکل جهانی بدهد. (8) لذا در ناباوری همه تئوریسین های مادی این انقلاب پا به عرصه وجود گذاشت و نه تنها توانست تبدیل به مانعی اساسی برسد راه جهانی سازی مادی شود. بلکه خود داعیه جهانی سازی را در دنیای امروز مطرح کرده است.
البته انقلاب اسلامی مراحل تکامی خاص خود را دارا می باشد که به تعبیر مقام معظم رهبری این مراحل عبارتند از:
انقلاب اسلامی - نظام اسلامی- دولت سالامی- کشور اسلامی- جهان اسلامی که در مرحله انقلاب اسلامی و نظام اسلامی ادبیات سیاسی جامعه تغییر می کند و فلسفه سیاسی و چهارچوب نظام اسلامی براساس مبانی، آموزه ها و اهداف دینی طراحی می گردد.
در مرحله بعد- که به تعبیر مقام معظم رهبری مرحله کنونی حرکت تکاملی انقلاب است- دولت اسلامی با تغییر منش و روش مدیران نظام اسلامی تحقق پیدا می کند. منظور از منش، اخلاق ولایت مدار مسئولان و منظور از روش، ساختارها و مدل های اداره نظام اسلامی است که باید براساس فقه حکومتی و علوم کاربردی اسلامی طراحی گردد. لذا می بینیم در همین راستا نهضت نرم افزاری و مهندسی تمدن اسلامی به دست مقام معظم رهبری مطرح می گردد و رسالتی جدید برای حوزه های علمیه و دانشگاه ها رقم می خورد.
بالطبع با ایجاد دولت اسلامی زمینه ایجاد کشور اسلامی و جهان اسلامی به معنای واقعی پدید می آید.(9)

3-عصر ظهور وتحقق مناسبات جریان ولایت الهیه

در دوران غیبت همواره دو مانع اساسی در تحقق حکومت عدل جهانی مطرح است. نبود وجود امام معصوم مبسوط الید و وجود جبهه باطلی که همواره با جبهه حق در ستیز است. اما در پایان تاریخ دنیای بشری با رفع این دو مانع عصر ظهور و عصر رجعت رقم می خورد. عصری که درآن تجلی همه جانبه ولایت الهیه است.
«پدیده ظهور در روایات به پدیده آخر الزمان تفسیر شده است. در روایات دو نوع آخرالزمان مطرح است یکی آخر الزمانی که دوره ظهور باطل در کره زمین است به طوری که ظلم وجور تا آخرین مرحله ظرفیت ابلیس همه عالم را پر می کند.
که این نقطه آغاز سقوط ظاهری آن در عالم دنیا است.(10) بعداز مرحله ظهور اتفاق می افتد و ولایت الهیه در عالم دنیا هم به منصه ظهور و غلبه می رسد». (میرباقری 1382، ص 25) و این مرحله آغاز پایان دنیاست و با تحقق عصر رجعت، دنیا به قیامت منتهی می گردد.
در عصر ظهور تمامی مناسبات انسانی اعم از مناسبات فردی و اجتماعی بر محور ولایت ایجاد می شود و حکومتی جهانی بر محور اخلاق حمیده و معارف ناب شیعی ایجاد می شود که در آیات و روایات خصوصیات و ویژگی های این حکومت جهانی مطالب فراوانی طرح شده است. در حوزه مباحث مهدویت اگرچه تحقیقاتی سودمندی تاکنون صورت گرفته است، هنوز متأسفانه تمامی ابعاد این حکومت و تمدن جهانی در قالب یک نظریه جامع بررسی نشده است و به یقین یکی از رسالت های حوزه های علمیه در این مقطع کنونی ارائه تصویری جامع و کامل از ابعاد مختلف این حکومت جهانی است ؛چرا که تنها در سایه داشتن این الگوی مطلوب است که می توان به آسیب شناسی وضعیت موجود بپردازیم و مراحل رسیدن به قرب ظهور را طراحی کنیم. بالطبع دستیابی به این سطح از معارف در حوزه مباحث مهدویت خود فقاهتی متناسب با خود را می طلبد.
با این حال در باب طراحی دکترین مهدویت براساس معارف شیعی توجه به چند نکته اساسی لازم است:
الف- انسان و جامعه عصر ظهور تمامی ویژگی های انسان مطلوب و جامعه مطلوب را دارا می باشند و اینگونه نیست که انسان ها فقط در جلوه باطنی عبد باشند. اما در امور دنیایی و در مناسک معیشت به دنبال مطامع خود باشند. دراین عصر همه شئون حیات بشر اعم شئون فردی و اجتماعی آهنگ عبودیت پیدا می کند و مصداق کامل این دعای امیرالمؤمنین (ع) تحقق پیدا می کند. «حتی تکون اعمالی و اورادی کلها ورداً واحدا و حالی فی خدمتک سرمدا»(دعای کمیل) دراین عصر ولایت ولی خدا در همه شئون جاری می شود و حیات فردی و اجتماعی انسان شعاع اراده ولی خدا می گردد.
ب- اگرچه بر طبق بعضی از روایات نعمت های مادی در دار دنیا گسترش پیدا می کند، مفهوم نیاز و ارضاء(حتی در حوزه نیازهای مادی و نحوه جریان آن )
تفسیر دیگری پیدا می کند و دیگر جریان نیاز و ارضاء به بهره مند شدن از ابتهاجات مادی ختم نمی گردد،آنچنانکه در تمدن مادی امروز مشهود است. بلکه جریان نیاز و ارضا به ابتهاجات ملکوتی ختم می شود و بالطبع سازوکارهای متناسب با تحقق چنین جریانی از نیاز و ارضاء تفاوتی جوهری با ساز و کارهای تمدن مادی موجود دنیا می باشد.
ج- در عصر ظهور همه مناسبات و روابط اجتماعی تهذیب می شود و همه مناسبات و ساختارهای حکومتی بر محور تقوا و در بستر رشد و تقرب قرار می گیرد. و بالطبع با توسعه عقلانیت بشری بر محور تکامل ایمان، علوم متناسب در همه حوزه های مورد نیاز ایجاد می شود.
د. نکته آخر اینکه در عصر ظهور متناسب با گرایش فطری بشر به عدالت تمامی مناسبات اجتماعی به صورت عادلانه ایجاد می شود و لذا وعده به این حکومت عادلانه در همه ملل و نحل بشری مشهود است. اما باید توجه داشت «عدلی که در فطرت انسان ها قرار داده شده است چیزی جز تناسبات ولایت الهیه نیست » (میرباقری، 1382، ص 45)؛ و لذا آنچه از عدل در ظهور فهمیده می شود، مفهوم مادی عدل نیست که تناسب های ولایت کفر است بلکه در این زمان تناسب های عادلانه اقتصادی، تناسب هایی است که براساس آن همه تمتعات و بهره مندی بشر در عرصه حیات اقتصادی بر محور ولایت ولی خدا ایجاد می شود.

پی‌نوشت‌ها:

1- مدرس حوزه علمیه.
2- البته در این مقاله به دلیل اختصار به سنن حاکم بر حرکت تاریخ از نگاه شیعی پرداخته نمی شود؛ اگرچه این مبحث در طرح فلسفه تاریخ شیعی از جایگاه ویژه ای برخوردار است.
3- توفیر در نیت با این توجه معنا پیدا می کند که انسان می تواند با نیت و عمل، در صحنه عاشورا حضور پیدا کند(کل یوم عاشورا، کل ارض کربلا
4- این تبیین برگرفته شده از مباحث حضرت استاد حجت الاسلام و المسلمین میرباقری دراین موضوع می باشد؛ مخصوصاً در مبحث ایشان با موضوع ارکان فلسفه تاریخ شیعی و جایگاه ظهور درآن.
5- بکم فتح الله و بکم یختم وبکم ینزل الغیث و بکم یمسک السماء ان تقطع علی الارض الا باذنه (زیارت جامعه کبیره).
6- در این زمینه مراجعه شود به بحارالانوار، ج26، تفصیل الائمه علی الانبیاء
7- دراین زمینه روایات کتاب کامل الزیارات،ابن قولویه قمی ملاحظه گردد.
8- دراین زمینه رجوع شود به کتاب دین، مدرنیته، اصلاحات از نگارنده، چاپ معاونت پژوهش صدا و سیما، قم، 1384.
9- دراین زمینه رجوع شود به کتاب دولت اسلامی و نهضت نرم افزاری از نگارنده، چاپ مؤسسه فرهنگی فجر ولایت، قم 1384.
10- شاید بتوان تمدن مادی و جریان تجدد را مصداق بارز این ظلم و جور دانست که در حال فروپاشی است.

کتابنامه :
آتکینسون، آر،اف و... (1379) روش شناسی و تاریخ نگاری، ترجمه حسینعلی نوذری تهران. طرح نو، چاپ اول.
استنفورد، مایکل (1382)،درآمدی بر فلسفه تاریخ، ترجمه احمد گل محمدی، تهران نی.
آوینی، سید مرتضی (1383).توسعه و مبانی تمدن غرب. تهران : ساقی، چاپ چهارم.
پوپر،کارل(1350)،فقرتاریخی گری.ترجمه احمد آرام، تهران.خوارزمی.
جمالی مصطفی (1384).دین، مدرنیته،اصلاحات.قم : مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما.
(1384).دولت اسلامی و نهضت نرم افزاری، قم: مؤسسه فرهنگی فجر ولایت.
شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، تهران: جهان.
طباطبایی، محمدحسین (1374)،شیعه در اسلام.قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول.
قولویه قمی (1417).جعفر بن محمد،کامل الزیارات.قم : الفقاهه.
کافی، مجید(1384) «جامعه شناسی تاریخی ». قم فصلنامه حوزه و دانشگاه، شماره 42، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
کلینی، ابن جعفر محمد بن یعقوب (1411). اصول کافی. ج 1 و 8، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج26، تهران : چاپ دارالکتب الاسلامیه.
مصباح یزدی، محمدتقی.(1379). جامعه و تاریخ از نظر قرآن. تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل، چاپ چهارم.
مطهری،مرتضی (1385)،جامعه و تاریخ :قم : صدرا، چاپ هیجدهم.
----(1369) فلسفه تاریخ، قم : صدرا، چاپ اول.
----(1378). قیام و انقلاب مهدی (عج) ازدیدگاه فلسفه تاریخ : قم : صدرا،چاپ پانزدهم.
میرباقری، سید محمد مهدی (1382). ارکان فلسفه تاریخ شیعی.قم: دفتر فرهنگستان علوم اسلامی.
----(1386). امام شناسی، قم :دفتر فرهنگستان علوم اسلامی.
----(1381). تحلیل تکنولوژی بر پایه فلسفه تاریخ.قم: دفتر فرهنگستان علوم اسلامی.
----(1385). در شناخت غرب. قم :دفتر فرهنگستان علوم اسلامی.
----(1386). ولایت الهیه.قم: دفتر فرهنگستان علوم اسلامی.
میرمحمدی، سید ضیاء الدین (1384). تمایز فلسفه نظری تاریخ در فلسفه علم تاریخ. قم: فصلنامه حوزه و دانشگاه، شماره 42.
----(1384). مقاله واگرایی و تمایز فلسفه ی نظری تاریخ و فلسفه علم تاریخ. قم : فصلنامه حوزه ودانشگاه، شماره 42.
----(1384). مقاله واگرایی و تمایز فلسفه ی نظری تاریخ و فلسفه علم تاریخ، قم: فصلنامه حوزه ودانشگاه، شماره 42، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
نهج البلاغه. ترجمه محمد دشتی.
منبع مقاله : نشریه مجموعه مقالات دومین کنگره سراسری عاشورا پژوهی عاشورا، انقلاب، انتظار، جلد 3.