طب اسلامی و قرآنی جالینوس و بقراط

پیش از ارائه پاسخ لازم است به چند نکته توجه شود.
اول: هدف نزول قرآن، تربیت و هدایت انسان به کمال است و در این راه لازم نیست همه علوم تجربی و غیرتجربی را برای بشر بیان کند؛ چون انسان عقل و احساس دارد و می تواند مسائل تجربی و علوم را به دست آورد؛ لذا منظور از «تبیانا لکل شیء ؛ (1) قرآن بیان کننده همه چیز است» همه چیزهایی است که در راستای هدایت و مربوط به هدایت معنوی بشر مربوط می باشد؛ نه علوم تجربی و پزشکی (2) و ذکر بعضی از مسائل علمی و پزشکی در آن به صورت اشاره و فرعی است و موضوعیت ندارد.
هدف قرآن از بیان مسائل علمی و پزشکی عبارت از:
1- هموار سازی راه خداشناسی.
2- تحریک کنجکاوی بشر در معارف قرآن.
3- تشویق مسلمانان به تحصیل علم و مطالب علمی (3)
دوم: قرآن کریم با علوم و فرهنگ عصر خویش برخورد سه گانه 1. انکاری 2. اثباتی 3. اصلاحی داشت:
قرآن، وحی الهی و معجزه جاویدان پیامبر اسلام (ص) است و ممکن نیست علوم بی پایه را در خود جای دهد: « لا یاتیه الباطل من بین یدیه و لا من خلفه ؛ (4)
هیچ باطلی، نه از پیش رو و نه از پشت سر، به سراغ آن نمی آید»، لذا قرآن و روایت صحیح، مطالب علمی و پزشکی نادرست را در خود جای نمی دهند (5)
علاوه بر آن، ترجمه متون طب جالینوس (201 ق. م) و بقراط (277 ق. م) تا زمان پیامبر اسلام (ص) در جزیره العرب مرسوم نبود تا قرآن از آن متأثر باشد.
سوم: قرآن کتاب پزشکی نیست تا از آن انتظار پاسخ دهی به مسائل علم پزشکی را داشته باشیم، اما برای تفکر در آیات الهی و... بعضی مسائل (مانند جنین شناسی، انگشت نگاری، شفابخشی عسل و بهداشت جسمی و روانی و تغذیه و...) را با کنایه و اشاره - نه به صورت دایره المعارفی - مطرح کرده است، البته گاهی نیز به صورت مبهم باقی گذاشته است.
در هر صورت آن چه در قرآن مطرح شده است با علم قطعی روز مطابقت دارد و هیچ تعارضی ندارد. در ضمن بعضی از مسائل پزشکی قرآن در طب جالینوس مطرح نبود و امروزه با آزمایشهای پیشرفته به دست آمده است.
چهارم: جا به جایی علم بین تمدنها و مناطق مختلف زمین از جمله شرق و غرب پیشینه ای طولانی دارد (در ادامه اشاره می کنیم) و این امری طبیعی است که ملتها علوم پیشرفته را به هم وام دهند و تکامل بخشند.

معرفی طب جالینوس و برخورد مسلمانان با آن

طب جالینوس و بقراط و تأثیر آن بر طب اسلامی
«بقراط» یا «ابقراط» طبیب بزرگ یونانی (Hippocrlle) دو هزار و پانصد سال پیش می زیست. نوشته های او مورد استفاده گسترده برخی پزشکان مسلمان قرار گرفت، اما چون تأثیر اساسی و مستقیم نوشته های جالینوس را نداشت، به بیان تأثیر طب جالینوس بر طب اسلامی بسنده می کنیم.
«جالینوس» (131 - 201 م) در زمان «مارک اورل»، امپراطور روم می زیست. او ابتدا متوجه فلسفه شد و بعد شروع به آموختن طب کرد و برای تکمیل داروشناسی به جزیره «قبرس» و سپس «فلسطین» رفت. او نزدیک به صد جلد کتاب و رساله نوشت که مهم ترین آنها «سته عشر» شانزده کتاب است. (6)
از سال 457 م دولت روم، نسطوریها (7) را از قلمرو حکومت خود راند و درسال 481 مرکز علمی این فرقه را به طور رسمی بست و رؤسای روحانی آن مرکز را در «نصیبین» جای داد. نسطوریان پس از آن به مشرق - به ویژه ایران - انتقال یافتند. بعدها مرکز روحانی نسطوریان در سال 498 م به پایتخت ایران، (سلوکیه و تیسفون) منتقل شد. آنها پایگاه علمی خود را در جندی شاپور برقرار کردند. در آنجا یک مدرسه طبی نیز دایر شد که علم طب یونانی، که نسطوریان روم حامل آن بودند و طب هندی، که از سواحل سند به آنجا راه یافته بود، ترکیب شدند. علاوه بر این جندی شاپور یک بیمارستان و یک دانشکده پزشکی مهم نیز داشت. (8)
علم طب به معنای معروف آن در دوره اسلامی با ترجمه کتابهای یونانی و هندی آغاز شد. همچنین مرکزی به نام «بیت الحکمه» برای ترجمه متون خارجی در بغداد تأسیس شد. برای مثال، حنین بن اسحاق عبادی از مسیحیان نسطوری که اهل حیره جنوب عراق بود، ده سال قبل از مرگ خود نوشت که از آثار جالینوس نود و پنج اثر را به سریانی و سی و چهار اثر را به عربی برگردانده است. وی نقش بسزایی در تدوین واژگان علمی و پزشکی اسلامی ایفا کرد. (9)
در دوران خلفای عباسی، کار ترجمه به طور چشمگیری رونق گرفت. نظریه ها و کارهای پزشکی یونان و روم شرقی کاملا پذیرفته شد و این روش تا پایان سده سوم ادامه یافت.
در این سده نوع تازه ای از نوشته های پزشکی پدید آمد که «طب النبوی» نامیده می شد و هدف از تدوین آنها ارائه روشی نو در برابر نظامهای پزشکی یونانی بود.
مؤلفان این نوشته ها، بیشتر عالمان دینی بودند تا پزشک، و قرآن و حدیث و روشهای پزشکی زمان پیامبر (ص) را از طب یونانی برتر می دانستند گاهی دو رویکرد را در هم می آمیختند، (10) مانند «رساله مختصر فی طب» از ابن حبیب اندلسی (174 هـ. ق)، «طب الرضا» و «الطب النبوی» از ابی عاصم (287 هـ. ق). (- مجله پژوهش حوزه، شماره 18- 17، سال پنجم، مقاله نگارش احادیث طبی، ص 115- 110)

برخورد پزشکان مسلمان با طب جالینوس

طب اسلامی در محیطی سرشار از ستایش و تحسین بقراط و با الهام از آموزه های جالینوس پیشرفت کرد. (11) مقام جالینوس در میان پزشکان مسلمان آنقدر با اهمیت بود که تمام آثارش را به عربی ترجمه کردند؛ به طوری که پزشکان مسلمان خود را شاگرد جالینوس می دانستند.
مهم ترین کارهایی که پزشکان مسلمان برای پیشرفت طب جالینوس انجام دادند، چنین است.
1. علم طب پراکنده و مشوّش یونانی را مرتب کردند.
2. طب را از صورت نظری بیرون آوردند و طب عملی و تجربی را ایجاد کردند.
3. علم امراض را توسعه دادند و بسیاری از بیماریها را که تا آن زمان اطلاعاتی از آنها در دست نبود، در علم طب وارد کردند.
4. اثر داروها را بر اساس «وظایف الاعضاء» بررسی کردند و به نتایج قابل توجهی دست یافتند. (12)
هر چند طب جالینوس و بقراط در میان مسلمانان حاکم بود، بسیاری از مسائل پزشکان مسلمان که در مواجهه با بیماران خود با آن روبه رو بودند، به سرزمین اسلامی و شرایط ویژه آن اختصاص داشت و از آنها در نوشته های یونانی یادی نشده بود.
درباره گیاهان دارویی نیز در کتاب «حشائش» دیوسکور یدس، پانصد گیاه بررسی شده بود اما این تعداد در کتاب «الحاوی» زکریا به هفتصد و در کتاب «الجامع لمفردات الادویه والاغذیه» به هزار و چهار صد گیاه رسید.
کتاب «قانون» ابن سینا پس از ترجمه به زبان لاتین، مورد توجه دانشمندان و پزشکان غرب قرار گرفت. اهمیت «قانون» در این است که از آنکه در پزشکی تابع آرای جالینوس باشد؛ با آرای جالینوس و ارسطو تقابل داشت. (13)
محمد بن زکریای رازی (251- 313 ق) در رد نظریه های جالینوس کتابی به نام «الشّکوک علی الجالینوس» (14) به نگارش درآورد. وی در مقدمه آن می گوید:
«مقام جالینوس بر هیچ کس پوشیده نیست. ممکن است بعضی از کوته نظران مرا مذمت کنند؛ ولی فیلسوف و حکیم بر من خرده نخواهد گرفت، به دلیل آنکه در حکمت و فلسفه جایز نیست و می بایست از روی دلیل و برهان گفتگو به عمل آید و اگر شخص جالینوس زنده بود مرا به خاطر این تألیفات، ستایش می کرد». (15)
همچنین وی آرای جالینوس را درباره دیدن، شنیدن، رسیدن شعاعهای نوری از جسم به چشم، نقد کرد.
ابونصر فارابی نیز در کتاب «الرد علی الجالینوس فیما نقض علی ارسطاطایس لاعضاء الانسان» عقاید جالینوس را نقد کرد. (16)
همچنین ابن نفیس دمشقی (قرن ششم) نظریه جالینوس را درباره گردش خون مورد نقد قرار داد.

نتیجه

1. قرآن وحی الهی است و هیچ بشری. حتی پیامبر (ص) در محتوا و الفاظ آن دخالتی نداشته و از هیچ علم و فرهنگی متأثر نشده است؛ چون خود ریشه و مبدأ افاضه علوم است. روایات صحیح معصومان (ع) نیز که منشأ آن قرآن است، از زبان کسانی صادر شده است که حامل علم لدنی اند.
2. قرآن کتاب پزشکی نیست؛ ولی بعضی از مسائل پزشکی را به صورت گذرا بیان کرده است که با تازه ترین نظریه های پزشکی مطابقت دارند.
3. جابه جایی علم از منطقه ای به منطقه ای دیگر، پدیده ای طبیعی است و علم پزشکی نیز بارها بین شرق و غرب دست به دست شده است.
4. طب جالینوس تأثیر بسزایی بر «پزشکان مسلمان» گذاشت؛ نه بر قرآن و احادیث صحیح؛ تا جایی که آنان پیشرفت خود را مدیون متون ترجمه شده «جالینوس و بقراط» می دانند، اما از قرن سوم به بعد، مسلمانان با الهام از وحی الهی، احادیث و تجربه های فراوان در زمینه پزشکی به پیشرفت های خوبی دست یافتند، که به عصر طلایی معروف شد و نظریه های جالینوس را به نقد کشیدند و
دیدگاه های ابتدایی او را «تقویت، «رد» یا «اصلاح » نمودند.

معرفی کتاب

1. پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، علی اکبر ولایتی، ج1.
2. تاریخ طب در ایران پس از اسلام، نجم آبادی.
3. طب اسلامی، ادوارد براون، ترجمه از رجب نیا.
4. پژوهشی در تاریخ پزشکی و درمان جهان، محمد تقی سرمدی، ج 1، ص 193- 187.

پی نوشت ها :

1. - سوره ی نحل، آیه ی 89.
2. - المیزان فی تفسیر القرآن، علامه طباطبایی، ج 12، ص 495.
3. 34- ر. ک. به: درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، دکتر محمد علی رضایی اصفهانی، ص 177.
4. 35- سوره ی فصلت، آیه ی 42.
5. 36- قرآن و فرهنگ زمانه، حسن رضا رضایی، ص 22 به بعد.
6. 37- ر. ک. به : تاریخ طب ایران پس از اسلام، محمود نجم آبادی، ص 25- 15.
7. 38- نسطوریان یا نساطر از دانشمندان تابع نسطوریوس بزرگ قسطنطنیه بودند.
8. 39- ر. ک. به : پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، علی اکبر ولایتی، ج 1، ص 216.
9. 40- همان، ص 217.
10. 41- همان، ص 218.
11. 43- تاریخ طب در ایران پس از اسلام همان، ص 25.
12. 44- طب اسلامی، ادوارد براون، ترجمه مسعود رجب نیا، ص 15.
13. 45- پویایی فرهنگ و تمدن اسلامی، همان ، ج 1، ص 234.
14. 46- انتشارات موسسه مطالعات اسلامی، تهران، 1372 ش.
15. 47- به نقل از طب اسلامی، ادوارد براون، همان، ص 13.
16. 48- فوائد سزگین، تاریخ نگارش های عربی، پزشکی، ج 3، ص 417.
منبع: رضایی حسن رضا/شگفتی های پزشکی در قرآن/قم: پژوهش های تفسیر و علوم قران 1387