نویسنده: مهدی مهریزی
یک. طرح موضوع
توان محدود آدمی و گسترش قلمرو زندگی فردی و جمعی از یک سو و برخورد منافع و تصادم سود و زیان از سوی دیگر، همیشه انسان را با تزاحم مواجه می کند و او را وادار به گزینش، اولویت بندی منافع و شناسایی اهمّ و مهمّ می کند.تزاحم ها برای همه انسان ها اعمّ از مسلمان و کافر، و در همه عرصه های زندگی وجود دارد. و حکم عقل فطری، به انتخاب اصلح و برتری دادن اهمّ نیز همیشه بوده است. اما تعیین ملاک دقیق «اهمّ و مهمّ» و رده بندی منافع کاری آسان نیست و دشواری و پیچیدگی آن، سبب ناکامی انسان در پاره ای از بهره های زندگی و سوء استفاده برخی ستمگران شده است. ادیان الهی به ویژه اسلام در این وادی به کمک عقل آمده و در تشخیص مصادیق، او را یاری کرده اند.
عرصه های مهم و عمده« اهمّ و مهمّ» را در چهار زمینه می توان جمع کرد:
الف:عرصه قانون گذاری.
ب:عرصه اجرا.
ج:عرصه سلوک اخلاقی.
د:عرصه پژوهش و تحقیق.
در تمام این قلمروها پرسش های فراوانی وجود دارد که همگی پاسخ می طلبند.
این طرح پژوهشی به دو عرصه نخست اختصاص دارد و به طرح سؤال هایی از قبیل: اهمّ و مهمّ چیست؟
راه شناسایی آن کدام است؟
مسؤول تشخیص اهمّ و مهمّ کیست؟
عقل و عرف در این حوزه چه نقشی برعهده دارند؟
کدام یک مقدم است؟ آزادی یا استقلال؟ حکومت یا آزادی و. . . ؟
می پردازد، و ضرورت پرداختن به این ها و منابعی برای تحقیق و پژوهش را بیان می دارد.
دو-پیشینه تحقیق
در مطالعه تاریخ این موضوع و ریشه یابی آن در تاریخ مسلمین، پس از حکم فطری عقل به قاعده« اهمّ و مهمّ»، می توان آن را در سنت پیامبر(ص) و ائمه(ع) به طور مستقیم و غیرمستقیم ردیابی کرد. مراد از مستقیم گفته ها و رفتارهایی است که بی واسطه به این مسأله پرداخته است، از قبیل:1- فی حدیث:
اذا اجتمعت حرمتان طرحت الصغری للکبری(1).
آن جا که دو امر واجب الاحترام جمع شد باید از کوچک تر به خاطر بزرگ تر صرف نظر کرد.
2- عن النبی(ص):
اذا اجتمع الداعیان فاجب اقربهما باباً فان اقربهما باباً اقربها جواراً(2).
آن گاه که از دو منزل تو را خواندند، به نزدیک ترین در پاسخ ده، زیرا نزدیک ترین در به همسایگی نزدیک تر است.
3- عن علی بن الحسن(ع):
اذا اجتمعت سنه و فرض بدء بالفرض(3).
آن گاه که واجب و مستحبی جمع شدند از واجب آغاز می شود.
4- عن علی(ع):
اذا اضرت النوافل بالفرائض فارفضوها(4).
اگر نافله ها( عبادات مستحبی) به واجبات ضرر رساندند، مستحب را ترک کنید.
5-عن علی(ع):
لا قربه للنوافل اذا اضرت بالفرائض(5).
نافله ها نزدیک کننده به خدا نخواهند بود، آن گاه که به واجبات ضرر رسانند.
6- عن الصادق(ع):
و لیس العاقل من یعرف الخیر من الشر و لکن العاقل من یعرف خیرالشرین(6).
«عاقل آن نیست که تنها میان خوب و بد تمیز دهد، بلکه عاقل آن است که از میان بدها بهتر را بشناسد. »
منظور از غیرمستقیم سخنانی است که در باب، مصلحت، ضرورت، تقیه، توریه، عسر و حرج و. . . از آن بزرگواران نقل شده است.
از این گنجینه های ذی قیمت که بگذریم در خصوص عنوان«اهمّ و مهمّ»تحقیق و تألیف مستقلی سراغ نداریم، اگرچه از زیرعنوان های آن در کتب فقه و اصول بحث شده است، مانند: قاعده نفی عسر و حرج، تقیه، توریه و. . . در فقه.
و در ضمن بحث ترتّب، اجتماع امر و نهی، تعادل و تراجیح، مصالح مرسله و. . . در علم اصول. همچنین فقیهان به صورت غیرمستقیم از این قاعده در فقه فراوان استفاده کرده و می کنند.
سه- ضرورت تحقیق
ضرورت تحقیق در این باب را با ذکر چند مطلب می توان نشان داد:الف- یکی از مباحث کلان کلامی در عصر حاضر، چگونگی انطباق قوانین ثابت و شریعت با تغییر و تحول های زندگی است. متکلمان بزرگی چون شهید مطهری «ره»بحث هایی را در این زمینه طرح کرده که از جمله آن موضوع« اهمّ و مهمّ» است. ایشان اصل«اهمّ و مهمّ»را یکی از کلیدهای گشودن این معضل معرفی می کند:
یکی دیگر از جهاتی که نشانه هماهنگی تعلیمات اسلامی با فطرت و طبیعت است و به آن امکان جاوید ماندن می دهد، رابطه علّی و معلولی احکام اسلامی با مصالح و مفاسد واقعی و درجه بندی احکام از این نظر است.
در اسلام اعلام شده که احکام تابع یک سلسله مصالح و مفاسد واقعی است و اعلام شده که این مصالح و مفاسد در یک درجه نمی باشند.
این جهت سبب شده که باب مخصوصی در فقه اسلامی به نام باب«تزاحم» یا«اهمّ و مهمّ »باز شود و کار فقها و کارشناسان اسلامی را در موارد برخورد و اجتماع مصالح و مفاد گوناگون آسان نماید. اسلام خود اجازه داده است که در این گونه موارد علمای امت درجه اهمیت مصلحت ها را با توجه به راهنمایی های خود اسلام بسنجد و مصالح مهم تر را بر مصالح کم اهمیت تر ترجیح دهند و خود را از بن بست خارج نمایند. (7)
ب- در مجامع علمی و فرهنگی سؤال هایی جدی از این دست مطرح است که از دید اسلام:
آزادی برتر است یا حفظ حکومت؟
پرداختن به معنویت و حفظ ایمان مردم مقدم است یا تأمین رفاه و آسایش؟
حفظ استقلال جامعه و دولت اولویت دارد یا رفاه عمومی؟
نگه داری سرزمین اسلامی مقدم است یا پاسداری از حکومت اسلامی؟
و سؤال های فراوان دیگر.
روشن است که این سؤال ها در فرض تزاحم مطرح است نه در شرایط عادی.
پژوهش در باب« اهمّ و مهمّ» و زیرعنوان های آن می تواند در گشودن بسیاری از این گره های فکری سودمند باشد.
ج- پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تحقق حکومتی دینی در میان سیاست گذاران و مجریان، اختلاف نظرهای فاحشی در مسائل اقتصادی، فرهنگی و سیاسی جامعه به وجود آمده، همچون: نرخ گذاری، حذف سوبسید، استفاده از اعتبارهای خارجی، ورزش، ویدئو، ارتباط سیاسی با برخی دولت ها و. . .
مطالعه و ریشه یابی در بسیاری از این موارد ما را به این جا می رساند که اختلاف اصلی در این است که: کدام مهم تر است؟ تحقیق گسترده در این زمینه و گشودن باب بحث های جدی و گفت و گوهای علمی می تواند در کاهش اختلافات مؤثر باشد.
د- نه عمر آدمیان چنان طولانی است که فرصت تجربه کردن یک مسأله را بارها داشته باشند، و نه امکانات آن قدر فراوان است که بتوان آن ها را در تجربه های بی ثمر هدر داد. شناخت معیارهای گزینشِ اهمّ می تواند از بسیاری ضایعات در نیروی انسانی و مادی جلوگیری کند.
به تعبیر مولوی پرداختن به امور مهمّ و رها کردن اهمّ کار بی دردان و بی کاران است:
آن یکی زد سیلی ای مر زید را
حمله کرد او هم برای کید را
گفت سیلی زن سؤالی می کنم
پس جوابم گوی و آنگه می زنم
بر قفای تو زدم آمد طراق
یک سؤالی دارم این جا در وفاق
این سؤال از تو همی پرسم بگو
حل کن اشکال مرا ای نیکخو
این طراق از دست من بوده است یا
از قفاگاه تو ای فخر کیا
گفت از درد، این فراغت نیستم
که در این فکر و تأمل بیستم
تو که بی دردی همی اندیش این
نیست صاحب درد را این فکر هین
دردمندان را نباشد فکر غیر
خواه در مسجد برو خواهی به دیر
غفلت و بی دردی ات فکر آورد
در خیالت نکته بکر آورد(8)
هـ- گذشته از این ها در جامعه دینی که مبنای سیاست گذاری و اجرا، شریعت است باید اهمّ و مهمّ را در شریعت شناخت تا بتوان آن را مبنای کار قرار داد.
چهار- اهداف
با توجه به مطالب فصل 2 و 3 که تاریخ و ضرورت پژوهش را بیان داشت، این تحقیق می تواند اهداف زیر را محقق سازد:الف. دست یابی به ملاک های روشن در سیاست گذاری، به ویژه سیاست های کلان و دراز مدت.
ب. رسیدن به ملاک های عملی در کارگزاری امور جامعه.
ج. روشن شدن مبانی فکری بسیاری از حرکت ها و موضع گیری های مهم اما ناشناخته در تاریخ مصلحان دینی.
د. جلوگیری از پیامدهای نابهنجار عدم توجه به قانون اهم و مهم در تقنین و تدبیر.
پنج- سرفصل ها
موضوعات پیشنهادی در طرح «اهمّ و مهمّ» در عرصه فقه و قانون گذاری، تدبیر و اجرا به قرار زیر است:مقدمات
یک: مفاهیم و واژه ها
تبیین مفهومی و اصطلاحی واژگان مربوط به موضوع از قبیل:اهمّ و مهمّ
هدف و وسیله
تعارض و تزاحم
حکم اولی و ثانوی و حکومتی
ضرورت و اضطرار
مصلحت
تقیّه
توریه
عسر و حرج
اولویّت
قرعه
حقّ الله و حقّ الناس
دو. اصول پایه
الف. امکان تعیین اهمّ و مهمّ در قوانین و ارزش ها.ب. حدود دخالت عقل و عرف در تعیین اهمّ و مهمّ.
ج. حدود استفاده از شرع در تعیین اهمّ و مهم.
د. راه های کشف اهم و مهم در شریعت مانند:
رجوع به ساختار«افعل التفضیل» در قرآن و سنت.
میزان تأکید و اهتمام بر احکام.
مقدار ترخیص در احکام و. . .
هـ. «اهمّ و مهمّ»بحثی فقهی، اصولی یا کلامی.
بخش اول: اهمّ و مهمّ در فقه و قانون گذاری
فصل یک: تزاحم
1. تبیین مفهومی و تزاحم و تعارض و تفاوت آن ها.2. منشأ تزاحم در قوانین و حقوق.
3. انواع تزاحم احکام از قبیل: واجب و حرام، دو واجب، دو حرام و. . .
4. انواع تزاحم حقوق از قبیل: حقّ فرد و جامعه، حق مسلمان و کافر، مسلمان با مسلمان، حقّ الله و حقّ الناس و. . .
فصل دو: علاج تزاحم
1. بررسی مرجّحات قطعی2. بررسی مرجّحات احتمالی
3. رده بندی مرجّحات
فصل سه: مصلحت و ضرورت
1. تبیین مفهومی مصلحت و ضرورت و تفاوت آن ها.2. انواع مصلحت از قبیل: مصلحت فرد، جامعه، دین، حکومت و. . .
3. انواع ضرورت از قبیل: ضرورت عرفی، عقلی، شرعی یا ضرورت فردی، اجتماعی و. . .
4. موارد کاربرد ضرورت و مصلحت.
5. رابطه مصلحت و ضرورت از جهت تقدّم و تأخّر.
فصل چهار: عسر و حرج
1. بررسی اصل سهولت در قانون گذاری.2. نبود عسر و حرج یا تحقّق یُسر و سهولت.
3. عسر و حرج فردی یا نوعی.
فصل پنج: تقیّه
1. قلمرو تقیّه2. تقیّه، حکم فردی یا اجتماعی
3. مسؤول تشخیص موارد تقیّه
فصل شش: توریه
1. تبیین مفهومی توریه و دروغ و تفاوت آن ها.2. موارد کاربرد توریه.
3. حکم توریه از جهت جواز، وجوب، حرمت.
و. . .
فصل هفت: مسؤول تشخیص تزاحم و راه های علاج
1. حاکم اسلامی2. مرجع تقلید
3. مجتهد
4. کارشناسان
5. عرف و عقلا
6. مکلّفین
فصل هشت: مصادیق قابل پژوهش و تعیین رده بندی آن ها در تزاحم
1. عدالت2. حفظ نظام و حکومت اسلامی
3. حفظ حریم و قداست حاکم اسلامی
4. حفظ شریعت و دین
5. حراست از سرزمین اسلامی
6. حفاظت از جان انسان ها و مسلمانان
7. امنیت عمومی
8. حیثیت اجتماعی انسان ها و مسلمانان
9. عزّت و استقلال جامعه اسلامی
10. آزادی
11. اموال
12. رفاه و آسایش
13. حفظ تدیّن و معنویت جامعه
فصل نه: بررسی درستی اصل«هدف وسیله را توجیه می کند»
1. تبییم مفهومی هدف و وسیله2. میزان درستی این قاعده
3. بررسی موارد مشتبه در تاریخ اسلام از قبیل: قطع درختان در جنگ از سوی پیامبر(ص)(9).
فصل ده: جست و جو و بررسی نمونه های تاریخی استفاده از اصل«اهمّ و مهمّ» در زمان پیامبر(ص) و ائمه(ع)از قبیل: صلح حدیبیه، صلح امام حسن، اظهار برائت عمار، وضو ساختن علی بن یقطین و. . .
فصل یازده: بررسی درستی قاعده«دفع مفسده اولی از جلب منفعت است. »
بخش دوم: اهمّ و مهمّ در تدبیر و اجرا
1. تفاوت عرصه تقنین و تدبیر در استفاده از قاعده «اهمّ و مهمّ».2. منشأ تزاحم در تدبیر از قبیل: کمبود امکانات، شرایط سیاسی و. . .
3. راه های کشف اهمّ و مهمّ در مسائل اجتماعی:
الف. مشورت با کارشناسان متعهد
ب. در نظر داشتن رضایت عامّه(10)
ج. توجه به رأی منتقدان
د. حسّاسیت دشمن
4- مسؤول تشخیص اهمّ و مهمّ
5-اهمّ و مهمّ وسیله ای برای درستی کار یا توجیهی بر سُستی در کار؟
6-واقع نگری یا واقع گریزی؟
7- بررسی نمونه های تاریخی رعایت«اهمّ و مهمّ»
80بررسی نمونه های تاریخی عدم رعایت«اهمّ و مهمّ»
. شش- منابع(11)
با توجه به این که تألیف و تحقیق مستقلّی در این زمینه موجود نبود، منابع معرفی شده اعمّ از کتاب و مقاله صرفاً متناسب با عناوین سرفصل هاست.
همچنین در معرفی منابع، تناسب مستقیم با سرفصل ها یا قسمت معتنابهی از آن به لحاظ کیفیت، در نظر بوده است. در عین حال به جهت پراکندگی عنوان های ارائه شده، مدعی استقصای کامل در معرفی منابع نیستیم. همان گونه که خود را مصون از خطا در معرفی های انجام گرفته نمی دانیم.
مصادر و منابع این پژوهش در سه قسمت، کتاب، مقالات و کلیدهای پژوهشی ارائه می گردد. در معرفی کتب و مقالات ترتیب الفبایی عنوان کتاب و مقاله را ملاک قرار داده ایم.
به سبب حجم کم منابع، تفکیکی میان کتب و مقالات عربی و فارسی صورت نگرفت. البته کتاب ها و مقالات عربی را در پایان شناسه با واژه «عربی»مشخص می سازیم.
الف. کتب
1- اسلام و مقتضیات زمان، شهید مرتضی مطهری، حکمت، تهران، چاپ چهارم 1368، ج1، ص 248 و ج2، صص 22-26 و 81-86(اهمّ و مهمّ، تزاحم).2-الهام از گفتار علی(ع)، محمدتقی حکیم، کتاب خانه صدر، تهران1364، ص5(اهمّ و مهمّ).
3- الاصول الاصلیه، محمدحسن الفیض القاسانی، سازمان چاپ دانشگاه تهران 1349، صص 170-179(اهمّ و مهمّ)، عربی.
4-البدعه و المصالح المرسله، توفیق یوسف الواعی، مکتبه دارالتراث، کویت، عربی.
5-ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، محمدتقی جعفری، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، چاپ چهارم، 1368، صص 74-106(هدف و وسیله).
6- تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی، محمدتقی جعفری، انتشارات اسلامی، چاپ یازدهم 1364، ج3، ص 305(اصل ضرورت در قانون گذاری).
7- ختم نبوت، شهید مرتضی مطهری، انتشارات صدرا، قم1354، صص 83-85(قاعده تزاحم و اهمّ و مهمّ در فقه اسلامی).
8- دراسات فی ولایه الفقیه، آیه الله منتظری، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه، قم1409ق، ج2، صص 539-591(التجسس و الاستخبارات)، عربی.
9-رفع الحرج فی الشریعه السلامیه، عدنان محمدجمعه، دارالامام البخاری، دمشق، چاپ اول، 1399ق، (1979م)، عربی.
10. ضوابط المصلحه الشرعیه فی الحکم، محمدسعید رمضان البوطی، مؤسسه الرساله، بیروت، عربی.
11- فلسفه حقوق، ناصر کاتوزیان، دانشگاه تهران، تهران، 1352، صص 103-112(نظریه مصلحت گرایی).
12-فلسفه سیاسی، گروهی، الهدی، تهران، 1371، صص 219-251، (مصلحت عمومی).
13-قضایا یا فقهیه معاصره، د. محمدسعید رمضان البوطی، مکتبه الفارابی، دمشق، اول، 1412ق، 1991م، صص 188-191(میزان المصالح الحقیقیه)، عربی.
14. القواعد الفقهیه، حسن الموسوی البجنوردی، مکتبه بصیرتی قم، ج1، ص 190(قاعده لاحرج)، و ج5، صص 43-67(التقیّه) و صص 249-261(حرمه اهانه المحترمات فی الدّین)، عربی.
15-القواعد الفقهیه، ناصر مکارم الشیرازی، مطبعه الحکمه، قم 1382ق، ج1، صص 152-199(قاعده لاحرج)و ج2، صص 120-173(قاعده القرعه) وج3، صص 8-79. (قاعده التقیّه)، عربی.
16- مبانی حکومت اسلامی، جعفر سبحانی، کتاب خانه امیرالمؤمنین (ع)، اصفهان 1362، صص 106-122(نظام حکومت و مصالح عمومی).
17-مقارنه و تطبیق در حقوق جزا، علی رضا فیض، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1364، صص 197-200(تعدی به مصالح اسلام).
18-موسوعه الاستخبارات و الامن، علی دهوش العاملی، دارالامیر للثقافه و العلوم، بیروت، 1993، ج1، صص 1-192(التجسّس- الاهمّ و المهمّ)، عربی.
19-موسوعه الفقه الاسلامی المقارن، گروهی، ج7، صص 68-90(استصلاح)و ج14، صص 61-105(اضطرار)، عربی.
20-نظریه الضروره الشرعیه، د. وهبه الزحیلی، مؤسسه الرساله، بیروت، چاپ چهارم 1405ق(1985م)عربی.
21-هذه مشکلاتهم، د. محمدسعید رمضان البوطی، مؤسسه الرساله، بیروت، صص 51-52(میزان المصالح الحقیقیه)، عربی.
22-ولایت فقیه، یوسف صانعی، بنیاد قرآن، تهران، 1361، صص 79-89(قوانین و مصالح اسلام).
ب. مقالات
در لابه لای مجله ها و نشریه های ادواری، مقاله های پرمحتوا و عمیقی به چشم می خورد. تعداد این نشریه ها فراوان است اما مجلاتی که به آن دسترسی داشتیم و مقاله های آن استخراج شد از این قرار است:فقه، حوزه، نور علم، کیهان اندیشه، سیاست خارجی، رهنمون، رساله الاسلام، مجله قضایی و حقوقی دادگستری، پاسدار اسلام و برخی مجلات دیگر.
1- احکام اولّیه و ثانویه، پاسدار اسلام، ش39، ص 51.
2-احکام ثانویّه، به قلم یکی از علمای حوزه علمیه قم، مجله قضایی و حقوقی دادگستری، ش1، سال اول، صص 108-116.
3-اصالت نظر غزالی مبنی بر استفاده از استصلاح در استنباط احکام، عبدالمجید ترکی، معارف، ش 3، آذر 1364، ص 91.
4-اصل سهولت، حوزه، ش 52، صص 58-60.
5-اصول انقلاب اسلامی، اسدالله بیات، پاسدار اسلام، ش99، صص 20-21.
6-امام خمینی و سیاست خارجی، پاسدار اسلام، ش 116، ص 389 و ش117، صص 26-27 و ش 118، صص 38-39 و ش 119، صص 38-39.
7- امام و احکام ثانویّه، بیان، ش7، سال 1369، ش 17.
8-بررسی واژه اعسار از نظر حقوقی و قضایی، رسالت، ش1621، شهریور 1370، ص5.
9-تحوّل در مفهوم منافع ملی، سیدحسین سیف زاده، سیاست خارجی، ش2، س5، صص 259-290.
10-جایگاه مصالح مرسله و استصلاح در منابع اجتهاد، محمد ابراهیم جناتی، کیهان اندیشه، ش31، صص 57-73.
11-جنگ تحمیلی و مصالح اسلام، مکتب انقلاب، ش20، ص 47.
12-چه کسانی در نظام اسلامی اولویت دارند؟ پاسدار اسلام، ش102، صص 35-38.
13-حدود اختیارات ولیّ امر، پاسدار اسلام، ش84، صص 12-16.
14-حکم حاکم و احکام اولیه، محمدصادق مزینانی، فقه، ش1، صص 79-150.
15. سیاست مصلحت و انقلاب، پیام انقلاب، ش 57، ص2.
16-ضرورت تشکیل مجمع تشخیص مصلحت نظام، پاسدار اسلام، ش95، صص 38-39.
17-الضروره تعفی المضطرّ من العتاب، محمدجواد المغنیه، رساله الاسلام، ش2، سال 4، صص 157-161، عربی.
18-علی و مصلحت اسلام، پیام انقلاب، ش236، ص4.
19-قاعده لاحرج، سیدابوالفضل میرمحمدی، مقالات و بررسی ها، ش 43-44، صص 1-17.
20-مصالح مرسله چیست، ناصر مکارم شیرازی، نور علم، ش 15، صص 68-75.
21-المصلحه فی الشریعه الاسلامیه، نجم الدین الطوفی، رساله الاسلام، ش؟، سال2، صص 94-105.
22- مصلحت و پایه های فقهی آن، سیدمحمدحسن مرعشی، مجله قضایی و حقوقی دادگستری، ش 6، صص 9-39.
23-مقایسه بین احکام حکومتی و احکام ثانویّه، محمدی گیلانی، رهنمون، ش2-3، صص 58-65.
24-مکتب و مصلحت، حوزه، ش28، صص 139-162 و ش33، صص 137-156 و ش34، صص 141-162 و ش40، صص 93-116 و ش41، صص 129-152.
ج. کلیدهای پژوهش
در این قسمت مظان طرح بحث را در دو دانش فقه و اصول مشخص می سازیم:1-فقه
در این بخش سرفصل های مربوط به موضوع را از سه کتاب فقهی جواهرالکلام(فقه استدلالی شیعی)المغنی( فقه استدلالی اهل سنت) و تحریر الوسیله (کتاب فتوایی امام خمینی«ره»)استخراج کرده و به ترتیب کتاب ها و ابواب فقهی ارائه می دهیم.روشن است که نشان دادن نمونه های فقهی، علاوه بر آن که محل بحث را مشخص می سازد، می تواند در استخراج حکم به طریق استقرا، و تبیین موارد نیز کارساز باشد: وجوب نبش قبر برای تغسیل مگر در صورت هتک حرمت میّت یا حَرَج زندگان:
تحریرالوسیله، ج1، ص 71-م 8
لزوم اخراج مرده از قبر برای تطهیر کفن مگر در صورت هتک حرمت:
جواهرالکلام، ج4، ص 251
تحریرالوسیله، ج1، ص 74، م4.
لزوم تقدیم نماز واجب بر نماز میّت در فرض تزاحم:
جواهرالکلام، ج12، ص 119
تحریرالوسیله، ج1، ص 85، م8
حکم اخراج فرزند مرده با فرض حیات مادر و برعکس:
جواهرالکلام، ج4، صص 374-376
المغنی، ج2، صص 413-414
تحریرالوسیله، ج1، ص 88، م7
جواز انتقال جسد مرده قبل از دفن در صورت هتک حرمت میّت:
تحریرالوسیله، ج1، ص 93، م1
موارد جواز نبش قبر:
جواهرالکلام، ج4، صص 353-359
المغنی، ج2، صص 414-416
تحریرالوسیله، ج1، صص 94-95
حکم شکافتن شکم مرده برای اخراج مال:
المغنی، ج2، ص 414
مجوّز تیمّم:
جواهرالکلام، ج5، صص 77-118
المغنی، ج1، صص 235-241
تحریرالوسیله، ج1، صص 102-104
چگونگی تیمم در حال اختیار و اضطرار:
جواهرالکلام، ج5، صص 179-184
تحریرالوسیله، ج1، ص 108، م 2- 1
لزوم تطهیر مسجد قبل از انجام نماز:
تحریرالوسیله، ج1، ص 120، م1
حکم خواندن نماز با پوشش نجس در سرما:
تحریرالوسیله، ج1، ص 121، م7
خواندن نماز در مکان غصبی با اضطرار:
جواهرالکلام، ج8، ص 301
تحریرالوسیله، ج1، ص 147، م1
پوشش در حال نماز با لباس حریر یا نجس:
جواهرالکلام، ج8، ص 118
المغنی، ج2، صص 631-632
شرایط محل سجده در اختیار و اضطرار:
جواهرالکلام، ج8، ص 437
تحریرالوسیله، ج1، صص 150-151، م11-13
جواز تأخیر تسبیحات در نماز جعفرطیار در فرض ضرورت:
تحریرالوسیله، ج1، صص 243، م1
افراد استثنا شده از وجوب روزه:
جواهرالکلام، ج17، ص 133 و صص 144-154
المغنی، ج3، ص 16
تحریرالوسیله، ج1، ص 295، م8
موارد جواز خروج از محل اعتکاف:
جواهرالکلام، ج17، ص 180
المغنی، ج3، ص 135
تحریرالوسیله، ج1، ص 307، م9
لزوم پرداخت زکات به یک فقیه، با مصلحت اسلام و مسلمانان:
تحریرالوسیله، ج1، ص 342، م5
استحباب رعایت مرجّحات در مصرف زکات:
جواهرالکلام، ج15، ص 427
المغنی، ج2، صص 546-547
تحریرالوسیله، ج1، ص 343، م6
استحباب رعایت مرجّحات در مصرف زکات فطره:
جواهرالکلام، ج15، ص 542
المغنی، ج2، ص 655
تحریرالوسیله، ج1، ص 350
استحباب رعایت مرجّحات در مصرف خمس:
تحریرالوسیله، ج1، ص 365، م2
مشروط بودن وجوب حج به عدم اختلال در امور زندگی:
تحریرالوسیله، ج1، ص 377، م30
مشروط بودن وجوب حج به نبود حرج:
جواهرالکلام، ج17، صص 279-280
تحریرالوسیله، ج1، ص 380، م43
مشروط بودن حج نذری به نبود حرج:
جواهرالکلام، ج17، ص 354
تحریرالوسیله، ج1، ص 389، م5
محل بستن احرام در اختیار و اضطرار:
جواهرالکلام، ج18، صص 110-112
تحریرالوسیله، ج1، ص 409، م1
جواز قسم خوردن در حال احرام با فرض ضرورت:
تحریرالوسیله، ج1، ص 424، م27
وجوب تقدیم حج بر ازدواج:
جواهرالکلام، ج17، ص 260
جواز گرفتن ناخن برای محرم در ضرورت:
جواهرالکلام، ج18، ص 464
جواز حمل سلاح در احرام با فرض ضرورت:
جواهرالکلام، ج18، ص 422
تحریرالوسیله، ج1، ص 429
وقوف به مشعر و عرفه در حال اختیار و اضطرار:
جواهرالکلام، ج19، ص 35
تحریرالوسیله، ج1، صص 443-444
جواز مقدّم داشتن مناسک حج بر وقوف در مشعر و عرفه در اضطرار:
جواهرالکلام، ج19، ص 392
تحریرالوسیله، ج1، ص 452، م3
جواز تقدیم برخی از اعمال حج بر برخی دیگر در حال اضطرار و ضرورت:
جواهرالکلام، ج19، ص 242
تحریرالوسیله، ج1، ص 453، م9- 10
زمان اختیاری و اضطراری رمی جمره:
جواهرالکلام، ج19، صص 102-103
المغنی، ج3، ص 517
تحریرالوسیله، ج1، ص 456، م3
رعایت اهمّ در امر به معروف و نهی از منکر:
تحریرالوسیله، ج1، ص 464، م9-10 و ص 467، م4 و ص 468، م 7، و ص 468، م12-14-16
تحمل ضرر در اقامه امر به معروف و نهی از منکر با فرض اهمیت:
تحریرالوسیله، ج1، ص 472، م 6-16
رعایت اهمّ و مهمّ در ورود علما به دربار سلاطین:
تحریرالوسیله، ج1، ص 474، م12 و ص 477، م3
رعایت اهمّ و مهمّ در پذیرش هدیه از دولت های ظلم:
تحریرالوسیله، ج1، ص 477، م6
قبول منصب از سوی دولت های ظلم با رعایت اهمّ و مهمّ:
تحریرالوسیله، ج1، ص 483، م8
رعایت مصلحت اسلام و مسلمانان در روابط با دولت ها:
تحریرالوسیله، ج1، صص 486-487
موارد جواز غیبت:
جواهرالکلام، ج22، ص 65
موارد جواز پذیرش منصب از سوی دولت های ظلم:
جواهرالکلام، ج22، ص 165
تحریرالوسیله، ج1، ص 502، م 24
جواز اجاره املاک کودک با رعایت مصلحت:
تحریرالوسیله، ج1، ص 574، م12
جواز مضاربه با اموال کودک با رعایت مصلحت:
تحریرالوسیله، ج1، ص 621، م49
جواز رهن گذاشتن اموال کودک و مجنون با رعایت مصلحت:
جواهرالکلام، ج25، ص 160
المغنی، ج4، ص 397
تحریرالوسیله، ج2، ص 3، م1
جواز فروش املاک کودک در فرض مصلحت و نیاز:
تحریرالوسیله، ج2، ص 14، م9
جواز برتری دادن بعضی از فرزندان با فرض اولویت:
تحریرالوسیله، ج2، ص 61، م22
جواز قسم خوردن دروغ برای دفع ظالم:
جواهرالکلام، ج35، ص 342
تحریرالوسیله، ج2، ص 116، م17
موارد استثنا از حرمت نگاه به نامحرم:
جواهرالکلام، ج29، ص 87
المغنی، ج7، ص 459
تحریرالوسیله، ج2، ص 244، م22
جواز شنیدن صدای زن نامحرم در فرض ضرورت:
جواهرالکلام، ج29، ص 97
تحریرالوسیله، ج2، ص 245، م29
ازدواج سفیه از سوی پدر و وصی با فرض مصلحت:
جواهرالکلام، ج29، ص 191
تحریرالوسیله، ج2، ص 255، م7
تزویج صغیر از سوی حاکم در فرض ضرورت و مصلحت:
جواهرالکلام، ج29، ص 188
تحریرالوسیله، ج2، ص 256، م11
جواز خروج زن مطلّقه بدون اذن همسر در ضرورت:
جواهرالکلام، ج32، صص 334-338
المغنی، ج9، ص 171
تحریرالوسیله، ج2، ص 347، م12
تقدیم هزینه تجهیز میّت و بدهی وی بر حبوه(اموال مختصّ پسر ارشد):
جواهرالکلام، ج39، ص 134
تحریرالوسیله، ج2، ص 382، م8
تعارض دو بنیه و دو ید:
جواهرالکلام، ج41، ص 213
المغنی، ج12، صص 176-177
تحریرالوسیله، ج2، صص 432-433، م7-8
تزاحم موجب جنایت:
جواهرالکلام، ج43، ص 145
المغنی، ج9، ص 332
تحریرالوسیله، ج2، ص 569
2- علم اصول
در چند موضع از دانش اصول مباحثی متناسب با این مسأله مطرح می شود، در این جا به استخراج این موارد برحسب کتاب کفایه الاصول چاپ مؤسسه آل البیت می پردازیم:الف. «امر به شیء مقتضی نهی از ضدّ»:
1- اهمّ و مهمّ، ص 1352-تزاحم، ص 136
ب. «اجتماع امر و نهی»:
1- اضطرار رافع حرمت، ص 1672-تخلّص از حرام با حرام، ص 170
3-نماز در خانه غصبی، ص 174
4-تعارض و تزاحم، ص 174
5-ترجیح نهی بر امر، ص 176
6-دفع مفسده اولی از جلب منفعت، ص 177
ج. «انسداد»:
1- ترجیح مرجوح بر راجح، ص 3152-ترجیح به ظنّ و گمان، ص 332
3-ترجیح به قیاس، ص 333
د. «اصل برائت»:
1- حسن احتیاط به شرط عدم اختلال نظام، ص 354هـ. «اصل تخییر یا دوران بین محذورین»:
1- مناط در ترجیح، ص 357و. «تعادل و تراجیح»:
1- تزاحم متعارضین، ص 440
2-مرجّحات منصوص، ص 443
3-تعدّی از مرجّحات مخصوص، ص 446
4-ترتیب میان مرجّحات، ص 453
5-مرجّحات خارجی، ص 458
گفتنی است در معظم کتاب های اصولی اهل سنت از مصالح مرسله بحث می شود. البته برخی از کتاب های اصولی شیعی مانند اصول الفقه اثر مرحوم مظفر و اصول الاستنباط نوشته علی نقی حیدری و. . . نیز دربردارنده این موضوع هستند.
پی نوشت ها :
1. النهایه، ابن اثیر، ج1، ص 374.
2. مسند احمد، ج5، ص 608.
3. بحارالانوار، ج2، ص 278، ح34، ب33. تهذیب الاحکام، ج1، ص 109، ح18، ب5. الاستبصار، ج1، ص 101، ح10، ب60.
4. بحارالانوار، ج84، ص 30، ح13، ب1. نهج البلاغه، حکمت 312.
5. نهج البلاغه، حکمت 39.
6. بحارالانوار، ج75، ص 6، ح58، ب15.
در تذکره الاولیاء، ج1، ص 12 این حدیث با اضافه «خیرالخیرین» نقل شده است.
7. مجموعه آثار، شهید مطهری، ج3، ص 193. آن بزرگوار از این مطلب در نوشته ها و سخنرانی های دیگر نیز یاد کرده است:نظام حقوق زن در اسلام، ص 135. اسلام و مقتضیات زمان، ج1، ص 248، پاسدار اسلام، ش126، ص 31.
8. مثنوی، دفتر سوم، ج2، ص 78نیکلسون، نقد، تحلیل و تفسیر مثنوی، ج7، ص 161.
9. تفسیرالمیزان، ج19، صص 203 و 208.
10. نهج البلاغه، نامه 53، ص 429 صبحی صالح:
«ولیکن احب الامور الیک اوسطها فی الحق و اعمها فی العدل و اجمعها لرضی الرعیه»
و انساب الاشراف، ج2، ص 162، تاریخ یعقوبی، ج2، ص 203.
«عن علی(ع):. . . و لست اری ان اجبر احداً علی عمل یکرهه».
11. برای دست یابی به کتب و مقالات از بانک اطلاعات پژوهشکده باقرالعلوم(ع) و دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم بهره بردیم. از برخورد فرهنگ دوستانه فرهیختگان این مراکز سپاسگزاریم. در ضمن باید از برخی مراکز کامپیوتری فقهی که از ارائه سرویس، به جرم نوشتن و نشر مقاله «بلوغ دختران» از سوی نویسنده، امتناع ورزیدند، گله داشت و برادرانه به آنان توصیه می شود که فضای پژوهش و تحقیق را با سلیقه های شخصی آلوده نکنند.
