نویسنده: دکترمحمد علی رضایی اصفهانی
دانشیار جامعه ی المصطفی العالمیه
دانشیار جامعه ی المصطفی العالمیه
3. گرایش فلسفی
این گرایش به رویکرد تفاسیری اطلاق می شود که در تفسیر از مطالب فلسفی بسیار بهره جسته اند و مفسر به سبب علاقه یا تخصص خود، نگاهی فلسفی به آیات داشته است.فلسفه، به وجود و مباحث مربوط به آن می پردازد و فیلسوفان با تکیه بر عقل و استدلال، به تحلیل وجود موجودات می پردازند.
هرچند توجه به عقل و استدلال، از صدر اسلام وجود داشته است و قرآن دعوت کننده به تفکر و تعقل است، اما حرکت فلسفی اصطلاحی در تاریخ اسلام، از هنگامی شروع شد که در دوره ی عباسیان - به ویژه از زمان منصور و مأمون عباسی - ترجمه ی آثار یونانی، هندی و فارسی، به زبان عربی شروع شد.
برخی از متفکران مسلمان، آثار فلسفی ایران و یونان را مطالعه کردند و در برابر آن، دو واکنش متفاوت ابراز کردند: گروهی از اهل سنت، همچون فخر رازی و غزالی، آن افکار فلسفی را با اسلام در تعارض دیدند و به مقابله با آنها برخاستند و کتاب هایی علیه فلسفه نوشتند. در عصر ما نیز افرادی همچون دکتر ذهبی در التفسیر و المفسرون، به این گرایش تفسیری سخت انتقاد می کنند و آن را نوعی تأویل و تحمیل خطرناک و شر می خوانند (ذهبی، 1396ق، ج2، ص 418). شیخ خالد عبدالرحمن العک نیز تلاش آنان برای فهم صفات خدا را گناهی بزرگ می خواند که آنها را از دایره ی ایمان و اسلام خارج می کند (عبدالرحمن العک، 1414ق، ص 234).
ولی گروهی دیگر، همچون فلاسفه ی بزرگ شیعه، بوعلی سینا، سهروردی و ملاصدرای شیرازی، از افکار استقبال کردند و آنها را گسترش داده، با آیات قرآن هماهنگ خواندند و گفتند: عقل و دین معارض هم نیستند و می توان بین حکمت و عقیده را جمع کرد. آنان در این راه، گاهی نیز به تأویل آیات پرداختند (ذهبی، همان/ عبدالرحمن العک، همان، ص 232).
در این راه، تفسیرها و کتاب ها متعددی نگارش یافت که همگی به تفسیر فلسفی آیات پرداختند؛ البته باید توجه داشت تفسیر فلسفی با تفسیر کلامی، در برخی گونه ها و شاخه ها ارتباطی نزدیک دارد؛ یعنی برخی نحله های کلامی به مباحث عقلی بسیار نزدیک هستند و مسائل و دیدگاه های مشترکی دارند.
گونه ها و مهم ترین منابع
الف) گرایش فلسفه مشاء در تفسیر:
روش فلسفی ای که ریشه در افکار ارسطو دارد، «فلسفه مشاء» نامیده می شود. از بزرگان این مکتب در بین مسلمانان، بوعلی سینا (م370ق) است که کتاب شفاء او مشهور است و آرای فلسفی وی را بیان می کند. مهم ترین کتاب هایی که مباحث تفسیری فلسفه ی مشاء را بیان کرده اند، عبارتند از:- تفسیر ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله بن حسین، مشهور به ابن سینا (370-438ق). وی به تفسیر سوره های اعلی، اخلاص، فلق، ناس و آیه ی نور و آیه ی 11 سوره فصلت و... پرداخته است.
- النیروزیه فی معانی الحروف الهجائیه، ابن سینا. این کتاب مربوط به حروف مقطعه ی آغاز سوره ها و بیان اسرار آنهاست.
- التفسیر القرآنی و اللغه الصوفیه فی فلسفه ابن سینا، حسن عاصی، این کتاب به بیان مبانی تفسیری بوعلی سینا پرداخته است.
ب) گرایش فلسفه اشراق در تفسیر: روش فلسفی ای که ریشه در افکار نوافلاطونی و حکمای قدیم ایران دارد، «فلسفه ی اشراق» نامیده می شود. از بزرگان این مکتب در بین مسلمانان، شیخ شهاب الدین سهروردی (549-587ق) است.
این نحله، به مسئله اشراق و شهود در فلسفه اهمیت می دهد. بسیاری از دیدگاه های این نحله ی فلسفی را در آثار شیخ اشراق می بینیم (مجموعه آثار شیخ اشراق توسط پروفسور کرین فرانسوی، جمع آوری و تحقیق شده، زیر همین عنوان، چاپ گشته است).
ج) گرایش حکمت متعالیه در تفسیر:
این روش فلسفی، آمیخته ای از اشراق و مشاء است که به «حکمت متعالیه» مشهور شده است. پایه گذار این مکتب، ملاصدرای شیرازی (م1050ق) است که کتاب اسفار اربعه ی او در زمینه فلسفه، مشهور است. مهم ترین کتاب هایی که مباحث تفسیری فلسفه ی حکمت متعالیه را بیان کرده اند، عبارتند از:- تفسیر القرآن الکریم (تفسیر صدرالمتألهین)، محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، معروف به ملاصدرا یا صدرالمتألهین (م1050ق). این تفسیر، شامل سوره های فاتحه، واقعه، یس، اعلی، حدید و جمعه است؛
- اسرار الایات، ملاصدرا؛
- تحفه الابرار فی تفسیر القرآن، ملامحمد ملائکه (قرن دوازدهم)؛
- تفسیر رضوان، میرزا عبدالوهاب (م 1294ق)؛
- مخزن العرفان، بانوی اصفهانی (م 1403ق)؛
- المیزان فی تفسیر القرآن، علامه طباطبایی (م 1402ق).
دو تفسیر اخیر، از تفاسیر فلسفی به شمار می روند؛ هر چند از روش ها و گرایش های دیگر نیز استفاده کرده اند (مؤدب، 1380، ص 257-258).
ویژگی ها: دانشمندانی که به گرایش فلسفی تفسیر روی آورده اند، به عناصر زیر توجه بیشتری کرده اند:
الف) به تفسیر آیات مربوط به هستی، خدا و صفات او توجه کرده اند.
ب) به آیات متشابه قرآن توجه وافر دارند.
ج) در بسیاری از موارد، ظواهر قرآن را تأویل کرده، آیات را با دیدگاه های فلسفی هماهنگ می کنند و آنها را شاهد دیدگاه های فلسفی خود قرار می دهند.
د) در این گرایش تفسیری، اصل، عقل و برهان است و از روش اجتهادی و عقلی در تفسیر استفاده می شود.
هـ)انگیزه مفسران در تفسیر آیات، دفاع از مشرب فلسفی خاص یا دیدگاه های فلسفی خویش است.
موضوعات: مهم ترین موضوعات و آیاتی که در گرایش فلسفی بدان ها پرداخته می شود، عبارتند از : اثبات وجود خدا و استدلال های مختلف بر آن، حقیقت وجود خدا و صفات او، توحید و مراتب و مراحل آن، مسئله نفس، مسئله عقل، مسئله علیت، مسئله اعجاز.
برای مثال بوعلی سینا، در تفسیر آیه ی «الله نور السموات و الارض مثل نوره کمشکوه...» (نور: 35) می نویسد:
«النور اسم مشترک لمعنیین : ذاتی و مستعار و الذاتی هو کمال المشف من حیث هو مشف کما ذکرها ارسطاطالیس و المستعار علی وجهین: اما الخیر، و اما السبب الموصل الی الخیر، و المعنی هیهنا هو القسم المستعار بکلی فی قسیمه .... و قوله السموات و الارض، عباره عن الکل و قوله مشکوه، فهو عباره عن العقل الهیولانی و النفس الناطقه... و المصباح هو عباره عن العقل المستفاد بالفعل ...» (ابن سینا، 1908م، ص 125-128/ذهبی، همان، ص 429): نور اسمی است مشترک برای دو معنا: معنای ذاتی و معنای مستعار؛ معنای ذاتی عبارت است از: کمال نوردهنده از جهت نوردادن؛ همان طوری که ارسطو گفته است و معنای مستعار بر دو صورت است: یکی خیر و یکی سببی که ما را به سوی خیر می رساند، ولی مقصود در اینجا همان قسم مستعار به هر دو صورت است... و سخن خدا در مورد آسمان ها و زمین عبارت است از عقل کلی و سخن خدا در مورد مشکات عبارت است از عقل هیولانی و نفس ناطقه .... و مقصود از مصباح همان عقل مستفاد بالفعل است... .
علامه طباطبایی، از مبحث فلسفی «علیت» سود برده، بیان کرده است قرآن، علیت عامه را می پذیرد. وی تفسیر خاصی از معجزه ارائه کرده است (طباطبایی، همان، ج1، ص73).
منبع: نشریه شیعه شناسی، شماره30.
