نویسنده: دکتر محمود نجم آبادی
شاید در بادی امر اطلاع و شناسائی معاصران و معارضان رازی امری عادی به نظر رسد، ولی از نظر آن که دانسته شود که وی در برابر چه اشخاصی مجبور به معارضه و مشاجره بود و برای آن که کاملاً واضح و روشن شود که این دانشمند تا چه اندازه در طی زندگی دچار مشکلات از نظر اصول عقاید پزشکی و غیر پزشکی بوده، به نگارش این مبحث مبادرت ورزیده شد.
به طور کلی از نظر تاریخ دانشمندان و امراء و ولاه و سلاطین که در فاصله بین سال های 250-320 هجری قمری در ایران بوده با رازی هم عصر می باشند، منتهی رازی با بعضی از آنان رابطه نیکو و با بسیاری مشاجره قلمی و معارضه داشته است.
اکنون فهرست وار هر دو دسته (معاصران و معارضان) را در این مبحث می نگاریم:
1. آن دسته از خلفای عباسی که در فاصله سال های 240/250 - 320/313 خلافت نموده اند؛
2. آن دسته از امراء و پادشاهان سامانی و آل زیار و آل بویه که در فاصله سال های بالا در ایران امارت و حکومت داشتند؛
3. ابوالفضل بن عمید استاد صاحب بن عباد که به روایت مشهور کتاب حاوی به همت وی ترتیب یافته است؛
4. ابوالقاسم عبیدالله وزیر معتضد و پسرش قاسم بن عبیدالله؛
5. از اطباء معاصر رازی با احمد بن طیب سرخسی و اسحق بن - حنین و جریر طبیب و ثابت بن قره و عبدوس و دیلم و چند طبیب دیگر معاصر بود که در حقیقت باید آنان را همکاران وی دانست؛
6. از آثاری که رازی به نام اشخاص تألیف کرده و یا بر آن ها ردی نگاشته مستفاد می شود، که وی با آنان معاصر بوده است که عبارتند از : علی بن و هسوذان و امیر ابوعلی احمد بن علی بن اسماعیل سامانی و ابوالعباس احمد بن علی صعلوک و ابن ابی الساج وفاتک و داعی الاطروش حسن بن قاسم علوی و ابو حازم قاضی و ابوالقاسم کعبی بلخی و ابوبکر حسین بن تمار و ابوحاتم رازی (متوفی در 322 هجری قمری = با 933/934 میلادی) و شهید بلخی و حسن بن محارب قمی و مسمعی و ابوالحسن علی بن عبدالله ناشی و یحیی بن عدی التکریتی (متوفی به سال 364 هجری قمری = با 974/975 میلادی) چنان که در فهرست ها آمده است معاصر بود.
در میان معاصران آن دسته که رازی با آنان مکاتبه و مشاجره قلمی داشته عبارتند از:
ابوالحسن علی بن عبدالله ناشی از مشاهیر عرب که رازی رساله ای تحت عنوان «فی الردعلی الناشی فی مسئله العشر التی رام بها نقض الطب» و ابوالقاسم عبدالله بن احمد بن محمود بلخی کعبی (از متکلمان معروف) که رسالاتی بر رد عقاید رازی نوشته و رازی به جواب آن ها مبادرت ورزیده است و محمد بن شداد بن عیسی مسمعی است که بر آراء و عقاید رازی اعتراضاتی کرده و رازی اجباراً پاسخ بدان ها داده است و ابوالحسن شهید بن الحسین بلخی که کتابی بر رد دو کتاب رازی (کتاب الهی و رساله لذه) نگاشته و رازی رد بر رد کتاب های وی (شهید) نوشته است. و ابوعبدالله احمد بن ابراهیم مودب متکلم (متوفی به سال 350 هجری قمری = با 961/962 میلادی) و محمد بن اللیث الرسائلی و احمد بن طیب سرخی و احمد بن کیال (متوفی به سال 270 هجری قمری).
ایضاً از معارضان و قریب الزمان به رازی ابو یوسف یعقوب بن اسحق کندی فیلسوف بزرگ اسلامی (متوفی به سال 246 هجری قمری مطابق با 862/863 میلادی) و محمد بن اللیث الرسائلی که رسالاتی بر علیه یکدیگر در صنعت کیمیا نوشته اند.
اما رازی بر جاحظ معروف (ابوعثمان عمرو بن بحر بن محبوب بن فراره الکنانی البصری) که قبل از رازی می زیسته اعتراضاتی کرده است.
ناصر خسرو و علوی سخنور و حکیم بزرگ ایرانی نیز در کتاب «زادالمسافرین» که مدت ها پس از رازی می زیسته بر رازی بسیار تاخته است.
شرح بالا بیشتر از آن نظر بود که رازی را چون در علوم شیمی (کیمیا) و فلسفه و پزشکی نظرات خاصی بود، بدین مناسبت با نظرات سابقین و معاصران و دانشمندان پس از وی یکسان نبود. بدین جهت شاید در میان دانشمندان تمدن اسلامی و ایران دانشمندی به مانند رازی بر دیگران نتاخته و ایضاً دیگران نتاخته و ایضاً دیگران هم با رازی مناقشاتی چنین نداشته اند.
در خاتمه این مبحث آن دسته از معاصران که رازی به نام و برای آنان کتاب یا رساله تألیف کرده عبارتند از : یوسف ابن ابی الساج و امیر ابوعلی احمد بن اسماعیل سامانی (کتاب فصد) و ابوالقاسم عبیداله وزیر و پسرش قاسم بن عبیدالله (کتاب برء الساعه) و علی بن و هسوذان حاکم طبرستان کتاب «طب الملوکی» و منصوربن اسحق (کتاب منصوری و طب الروحانی یا طب النفوس) و ابوالعباس احمد بن علی صعلوک (کتاب منافع الاغذیه و دفع مضارها) و فاتک و داعی الاطروش حسن بن قاسم علوی و احمد بن طیب سرخسی طبیب و ندیم معتضد خلیفه (که شرح آن گذشت) و ابوحازم قاضی زمان معتضد و ابوالحسن علی بن عیسی بن داوود جراج از وزرای مقتدر و یوسف بن یعقوب شاگردش (کتاب الادویه العین و علاج ها) و علی بن الیمان و حسین تمار (نماز) و حسن بن اسحق بن محارب قمی و علی بن وهبان و ابوزید بلخی (رساله شمیه).
ایضاً رازی تعدادی آثار برای اشخاص بدون ذکر نام آن ها نگاشته فقط در مقدمه آثار متذکر گردیده که برای شخصی یا شخص جلیل القدر و امثال آن ها فلان رساله یا کتاب را نوشته شده است. احتمال دارد باز رازی را مؤلفاتی باشد که به نام افراد و اشخاص دیگر باشد. ولی تا آن جا که برای نگارنده مقدور بود مبحث بالا را از فهرست ها و تذکره ها استخراج کرده و به نظر خوانندگان کتاب رساندم. آقای دکتر مهدی محقق در کتابی به نام «فیلسوف ری محمد بن زکریای رازی» در این باب در فصل چهارم شرحی ممتع مرقوم داشته اند، که بسیار گران بهاست.
خ- مزایای پزشکی رازی
رازی را در عالم پزشکی مختصاتی است که در کمتر طبیبی در تمدن اسلام و ایران دیده شده است. در این مبحث فهرست وار به ذکر اختصاصات طبی استاد می پردازیم:1- رازی تجربه را در پزشکی بسیار معتبر می داند و از خلال صحائف آثار وی چنین مستفاد می گردد که اعمال و تشخیص های طبی وی بر روی تجربه استوار بوده است. بدین جهت وی را بر مجرب (1) لقب داده اند.
رازی معتقد بوده که «آن چه را که پزشکان بر آن متفق القول باشند و با قیاس نیز تطبیق کند و تجربه آن را تأئید نماید باید پیوسته در نظر داشت ...». وی در هزار و پنجاه سال قبل طریقه تجربتی را در علوم طبیعی (مخصوصاً طب) وارد کرده است.
2- رازی اول کسی است که تشخیص افتراقی بین آبله و سرخک را در تاریخ پزشکی داده و در کتاب تألیفی خود به نام «کتاب الجدری و الحصبه(2)» (آبله و سرخک) از آبله مرغان (3) صحبت می دارد و مطلب را بسیار دانشمندانه شرح داده است.
رازی در کتاب آبله و سرخک از علت و علامات و درمان و پیش بینی های لازم و انواع و اقسام این دو بیماری را بسیار فاضلانه شرح داده است. (رجوع شود به ترجمه کتاب آبله و سرخک توسط نگارنده، انتشارات دانشگاه تهران شماره 1040 سال 1344 خورشید).
3- رازی و بیمارستان - رازی روزانه از بیماران در مطب و بیمارستان یادداشت هائی تهیه کرده که بسیار ارزنده می باشد.
4- روش تدریس رازی در پزشکی - از یادگارهایی که رازی در پزشکی از خود باقی گذارده طرز تدریس وی در پزشکی می باشد که با تدریس امروزی بی شباهت نیست و توانسته است برای آموزش پزشکی جهت دانشجویان و طالبان علم پزشکی روشی اتخاذ کند که مقبول طبع عموم دانشمندان امروزی است.
ابن الندیم در الفهرست از قول محمد بن الحسن الوراق گوید: «کان شیخاً کبیر الرأس مسفطاً و کان یجلس فی ملجسه و دونه تلامیذ و دونهم تلامیذ آخر و کان یجی الرجل فیصف مایجدلاول من تلقاه فان کان عندهم و الا عداهم الی غیر هم فان اصابوا و الا تکلم الرازی فی ذلک».
بدین معنی که طرز تدریس پزشکی و تشخیص بیماری مریض بدین شکل بوده که رازی در مجلس درسی در صدر می نشسته و شاگردان وی بر حسب مراتب زیر دست او جای می گرفتند. وقتی بیمار تازه وارد می گردید، ابتدا شاگردان درجه آخر به تشخیص بیماری می پرداختند، اگر آن ها عاجز می شدند، دسته بالاتر به همین نحو تا استاد بیمار را معاینه می کرد و تشخیص بیماری را می داد.
در این جا بی مناسبت نیست چند کلمه درباره شاگردان رازی گفته شود.
آن چه که از کتب مورخان و تذکره نویسان و آثار رازی مستفاد می گردد، رازی از شاگردانی بوده که عبارتند از:
ابوبکر بن قارن رازی همان کسی که حکایت مربوط به درمان جوان مستسقی در عیون الانباء از وی نقل گردیده و یوسف فرزند یعقوب که رازی کتاب «الادویه العین و علاج ها» را به نام او نوشته است و علی بن حسین اصفهانی و ابوغاتم طبیب و یحیی بن عدی منطقی و ابوالقاسم مقانعی و محمد بن یونس.
معروف است که رازی برای شاگردانش علاوه بر آن که در بیمارستان و مطب تدریس می کرده، در فاصله بین بیمارستان و مطب یا منزلش نیز به کار تدریس و رفع مشکلات شاگردان می پرداخته است.
رازی در شیمی و کیمیا ید طولایی داشته و اگر جانب پزشکی وی را کنار گذاریم، رازی شیمیست بزرگی بود، که مواد زیادی را در شیمی و داروسازی وارد ساخته و با آن ها سرو کار داشته است، مضافاً بدان که کشف الکل (= الکحول = Alcool = Alcohol ) و جوهر گوگرد (= اسید سولفوریک = Acide Sulfurique) به ظن قوی نزدیک به یقین به وی منسوب است، توانست نتیجتاً خدمت بزرگی به پزشکی کند.
معروف است که رازی الکل را از تقطیر مواد قندی و نشاسته ای و جوهر گوگرد را از تجزیه و سولفات دوفر (زاج سبز) به دست آورده است.(4)
از آن گذشته رازی که درصدد یافتن حجر الفلسفی (حجر الفلاسفه)(5) و اکسیر اعظم (6) که اولی تبدیل فلزات کم قیمت را به طلا و نقره و دومی مایه حیاتی که پیری را به جوانی تبدیل کند بود، توانست تعداد زیادی مواد شیمیایی را کشف کند.
کامپل در کتاب خود درباره «پزشکی عرب و نفوذ آن در قرون وسطی»(7) گوید: «رازی اولین کسی است که استحصالات شیمیائی را در پزشکی وارد ساخته است»
.«Rhazes was the first ti introduce chemical preparations into the practice of Medicine»
6- دیگر از مزایای پزشکی رازی که از آثار وی مشهود می گردد آن که وی در اغلب مؤلفات و مصنفات خود نظرات قدما را (اطباء سلف) ذکر کرده، آن گاه نظر خود را بیان می دارد. این امر در کتاب حاوی به خوبی مشهود است.
7- اختراعات و اکتشافات رازی در داروسازی و شیمی و پیدا کردن بسیار از مواد داروئی و داروهای اختصاصی خود و یا به اصطلاح امروز - (Preparations pharma ceutiques) چشم گیر است.
پی نوشت ها :
1. Experimentateur
2. Diagnostic differentiel
3. La Varicelle
4. رجوع شود به کتاب تاریخ شیمی تألیف م. هوفر M. Hoefer و تاریخ شیمی در قرون وسطی تألیف برتلووهودا Berthelot, Houdas .
5. Pierre Philosophale.
6. Elexir
7. Arabian Medicine and its influence in the Middle Ages, Dr. Donald Campbell, London 1926.
