نویسنده: جان وودز، الکس بارنا
مترجم: فرزانه سالمی
مترجم: فرزانه سالمی
این متن بخشی از واحد درسی «خاورمیانه از دیدگاه خارجی ها» است که توسط جان وودز و الکساندر بارنا تدوین و ارائه شده است. ووذر استاد تاریخ آسیای میانه و ایران در دانشگاه شیکاگوست و بارنا نیز سمت هماهنگ کننده ی ارشد در مرکز مطالعات خاورمیانه ی همین دانشگاه را به عهده دارد. این واحد درسی بخشی از پروژه ی تدریس خاورمیانه در انستیتو مطالعات شرقی هم هست.
در فضای امروزی کلاس های درس دبیرستان یا کالج، تدریس مسائل مرتبط با خاورمیانه، اعراب یا اسلام به بروز چالش های تعلیمی بزرگی منجر می شود. دانش آموزها یا دانشجوها قاعدتاً باید اطلاعات جدیدی را که درباره ی فرهنگ و تاریخ این منطقه به شان ارائه می شود. بپذیرند و ملکه ی ذهنشان کنند. اما ظاهراً دریافت ها، دیدگاه ها و کلیشه های منفی ای که درباره ی این منطقه و مسائلش وجود دارد باعث شده که دانشجوها اعتبار مدعاهایی را که با دیدگاه خودشان یکسان نباشد زیر سوال ببرند و ردشان کنند. آن گونه که والتر لیپمن در کتاب عقیده ی عمومی خود در سال 1922 میلادی آورده است. «تنها احساسی که می توان درباره ی رخداد تجربه نشده داشت، آن حسی است که از تصور ذهنی نسبت به آن رخداد نشئت بگیرد».
برای درک اصطلاح «کلیشه» (stereotype) در کاربرد فعلی اش، می توان باز هم به لیپمن رجوع کرد. او «کلیشه» را «تصویری مخدوش در ذهن فرد» می داند:
«تصویر و تصوری که بنیانش تجربه ی شخصی نیست بلکه خاستگاهی فرهنگی دارد». لیپمن چنین استدلال می کند که در پسِ شکل دادن کلیشه ها معمولاً انگیزه های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی قرار دارد؛ مثلاً در زمان جنگ با دشواری های اقتصادی، دولت ها و احزاب سیاسی از کلیشه ها برای شکل دادن به دور نماهای اخلاقی و ترسیم مرزهای جدیدی که قهرمان (خودی) را از ضدقهرمان (غیرخودی یا دشمن) جدا می کند استفاده کرده اند. این قطب بندی «ما علیه آنها» در افراطی ترین شکل به اعضای گروه متحد اجازه می دهد که آسیب رسانی به گروه به اصطلاح دشمن را تحمل یا حتی توجیه کنند. دو کاربرد دیگر کلیشه ها نیز باید مورد توجه قرار بگیرد؛ یکی کاربرد روان شناختی و دیگری کاربرد معرفت شناختی. تقابل های دو قطبی می تواند سپر بلایی فراهم کند تا اعضای متحد، تمام مشخصه های غیرقابل قبول یا غیر قابل تحمل جامعه ای خود را به دشمن القا یا منتقل کنند. لیپمن در ادامه توصیفی مفید از کاربرد کلیشه ها ارائه می دهد:
«نظام کلیشه ها شاید هسته ی نظام سنت ما باشد؛ کلیشه یعنی دفاع از موضع ما در قبال جامعه ی خودمان و دیگران. این دفاعیات شاید تصویر کامل یا دقیقی از دنیا ندهند اما محتمل و آشنا هستند. در این تصویر، انسان ها و اشیا جای شناخته شده ی خودشان را دارند و همان کارهایی را انجام می دهند که از شان انتظار می رود. آنجا حس می کنیم در خانه ی خودمان هستیم. پس تعجبی ندارد که هر نوع اختلال در کلیشه ها مثل حمله ای به بنیان های دنیا به نظر می رسد. الگوی کلیشه ها نمایشی است برای دنیا، نمایشی از حس خود ما نسبت به ارزش ها، مواضع و حقوقمان، بنابراین آنها قلعه ی سنت ما هستند و ما پشت قلمروی دفاعی آن می توانیم همچنان در موضع خود احساس امنیت کنیم».
کلیشه که ریشه اش نادانی، تصورات غلط و تصاویر و دیدگاه های منفی است، در عین حال یک تصویر مخدوش ذهنی یا مجموعه ای از تصاویر را تولید می کند که از طریق تجزیه گرایی به سمت تعصب، جانب داری و حتی نژادپرستی پیش می روند. دو صنعت بلاغی قدرتمند و مرتبط با هم در این روند نقش دارند: متانومی (دگرنامی و هم نشینی) و سینکِداکی (خلاصه گویی). «خلاصه گویی» (و به نوعی، همان مجاز مرسل) صنعتی ادبی است که در آن، بخشی از چیزی به عنوان نماینده ی کل در نظر گرفته می شود، یعنی امر جزئی به جای امر کلی یا برعکس. مثلاً خدمه ی کشتی به عنوان ملوان فرض می شوند؛ قانون به جای پلیس در نظر گرفته می شود و استیل هم به جای شمشیر. اما در «دگرنامی و هم نشینی» شاهد نوعی جایگزینی هستیم؛ یعنی جای مفهوم را چیزی می گیرد که به شدت با آن ارتباط دارد. از مثال های دگرنامی می توان به استفاده از کلمه ی واشنگتن به جای دولت فدرال ایالات متحده ی آمریکا اشاره کرد. هر دوی این صنعت ها در جعل کلیشه های خاورمیانه، اسلام و مسلمان به کار گرفته می شوند. مثلاً هر فرد مسلمانی به عنوان نماینده ی همه ی مسلمانان در همه جا تلقی می شود. مسلمان و عرب اغلب به اشتباه هویت یکسانی پیدا می کنند و این طور به نظر می رسد که همه ی مسلمانان به نحوی عرب هستند و گاهی هم بر عکس. به همین ترتیب، دولت کشوری با اکثریت مسلمان چندان از سایر دولت ها با اکثریت مسلمان قابل تشخیص نیست. ابژه های مرتبط با خاورمیانه- مثل شتر، واحه های درختان نخل، عبا، چادر و شن- نیز به شیوه ی دگرنامی برکلیت دین و تمدن عربی- اسلامی دلالت می کنند و صدام حسین نماینده ی تمام عراقی هاست. در نهایت، دین و فرهنگ اسلامی به شکلی یک پارچه تلقی می شوند و هیچ تفاوتی بین مذهبی ها و سکولارها و نیز بین امر مقدس و کفرآمیز در نظر گرفته نمی شود. ماجرا را باید از آغاز دوران جنگ سرد بررسی کرد و عوامل گوناگونی نیز در آن دخیل اند که موارد زیر فقط بخشی از آن را مورد اشاره قرار می دهد و نه تمامش را.
1) رقابت بر سر نفت خاورمیانه
2) معایب سیاست خارجی آمریکا
3) ایدئولوژی های افراط گرای مذهبی
4) «نفوذ» شدید جوامع مسلمان آمریکا در محیط های شهری و حومه ها
5) نفرت از «مهاجران» در دوران بی ثباتی اقتصادی و بیکاری شدید. اینها متقابلاً شکل گیری فضای اجتماعی منفی در برابر اسلام، مسلمانان و خاورمیانه را تشدید کرده اند. عناصر این فضای اجتماعی منفی، گستره ی وسیعی دارند: از بی تمدنی ناشی از تعصب و نژادپرستی گرفته تا افزایش جنایت از روی نفرت علیه گروه های اقلیت قومی، دینی و فرهنگی. در کنار این تهدیدهای خارجی، ما ظاهراً «دیگرانِ» متخاصم را در داخل هم کشف کرده ایم. سام کین در بررسی روان شناختی اش از گونه های متخاصم چنین نظر می دهد: «در آغاز، ما دشمن را تولید می کنیم. در واقع قبل از سلاح، سروکله ی تصویر پیدا می شود». او در ادامه می نویسد: «آرزوی مرگ «دیگران» در ما شکل می گیرد و بعد تبرزین یا موشک های بالستیک را فراهم می کنیم تا واقعاً آنها را بکشیم. پروپاگاندا قبل از خود تکنولوژی به کار گرفته می شود». به عبارت دیگر، دشمن سازی از درون ذهنیت انسان می آید و خشونت علیه دشمن محسوس، مبتنی است بر درکی از آنچه دشمن ایجاد یا نمایندگی می کند. کین مدعی است که به رغم تغییر شرایط و موقعیت، باز می توان دید که جامعه با مردم «مخزنی استاندارد از تصاویر در اختیار دارند که برای تهی کردن دشمن از صفات انسانی به کار گرفته می شود. در بحث پروپاگاندا ما همگی دنباله روی افلاطون هستیم و کهن الگوهای دیرینه را به وقایع متغیر نسبت می دهیم». اگر این نظریه ی کین را قبول داشته باشیم، آن گاه تصاویر و کلیشه های دنیای اسلام دیگر فقط گسترده ی تاریخی ندارند. بلکه عمق روان شناختی هم پیدا می کنند. کین از طریق بررسی و تحلیل داده های مکتوب و بصری که در مورد مناقضات مختلف و مردمان مختلف وجود داشت، به تدوین یک گونه شناسی جهانی از دشمن سازی دست زد که شامل ایهام ها و کهن الگوهای زیادی می شود: از تلقی دشمن به عنوان قدرت زورگوی نامتمدن و خشن گرفته تا تلقی دشمن به عنوان حشره یا انگل. تعمیم دسته بندی های کین به داده های موجود از خاورمیانه جهان اسلام بزرگ نشان می دهد که «دیگری» تلقی شدن یک خاورمیانه ای یا مسلمان از سوی آمریکایی ها، به نوعی تداوم الگوی بدنام سازی است که از پیش وجود داشته و قابل پیش بینی هم هست. واضح است که تخیل آمریکایی ها باید تا حدی تغییر پیدا کند تا مسلمانان «دشمن» تلقی شوند و اسلام هم معادل سیاسی و اخلاقی کمونیسم و نیز فاشیسم اروپایی فرض شود. بنابراین روشن است که چنین داده هایی باید در همه ی بخش های فرهنگ آمریکایی مشاهده شوند: در مطبوعات، نشریات نظری، ادبیات، اخبار الکترونیکی و رسانه های سرگرمی، نهادهای دینی، دولت و آموزش.
پیشرفت های جدید در ارتباطات مخابراتی، اینترنت، کانال های 24 ساعته ی اخبار- و البته هراس و ناامنی ناشی از حملات تروریستی 11 سپتامبر- همگی جایگاه ها و انگیزه های جدیدی برای اشاعه ی کلیشه های منفی از اسلام و خاورمیانه به وجود آوردند. اما داده های قابل دسترسی روی شبکه ی اینترنت یا اطلاعاتی که از ماهواره ها پخش می شوند دقیقاً همان کلمات و تصاویری هستد که پیش از ظهور این فناوری های جدید هم منتشر می شدند. این نشان می دهد با وجود شبکه ی اینترنت و چرخه ی 24 ساعته ی اخبار، مدل کین درباره ی مفهوم دشمن که می تواند یک زورگوی غیر متمدن با یک جور جانور یا انگل مهاجم باشد نه تنها ارزش خود را حفظ کرده است بلکه تقویت شده است.
منبع: تصویر شکسته ضمیمه ی همشهری ماه سینما 24
برای درک اصطلاح «کلیشه» (stereotype) در کاربرد فعلی اش، می توان باز هم به لیپمن رجوع کرد. او «کلیشه» را «تصویری مخدوش در ذهن فرد» می داند:
«تصویر و تصوری که بنیانش تجربه ی شخصی نیست بلکه خاستگاهی فرهنگی دارد». لیپمن چنین استدلال می کند که در پسِ شکل دادن کلیشه ها معمولاً انگیزه های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی قرار دارد؛ مثلاً در زمان جنگ با دشواری های اقتصادی، دولت ها و احزاب سیاسی از کلیشه ها برای شکل دادن به دور نماهای اخلاقی و ترسیم مرزهای جدیدی که قهرمان (خودی) را از ضدقهرمان (غیرخودی یا دشمن) جدا می کند استفاده کرده اند. این قطب بندی «ما علیه آنها» در افراطی ترین شکل به اعضای گروه متحد اجازه می دهد که آسیب رسانی به گروه به اصطلاح دشمن را تحمل یا حتی توجیه کنند. دو کاربرد دیگر کلیشه ها نیز باید مورد توجه قرار بگیرد؛ یکی کاربرد روان شناختی و دیگری کاربرد معرفت شناختی. تقابل های دو قطبی می تواند سپر بلایی فراهم کند تا اعضای متحد، تمام مشخصه های غیرقابل قبول یا غیر قابل تحمل جامعه ای خود را به دشمن القا یا منتقل کنند. لیپمن در ادامه توصیفی مفید از کاربرد کلیشه ها ارائه می دهد:
کلیشه که ریشه اش نادانی، تصورات غلط و تصاویر و دیدگاه های منفی است، در عین حال یک تصویر مخدوش ذهنی یا مجموعه ای از تصاویر را تولید می کند که از طریق تجزیه گرایی به سمت تعصب، جانب داری و حتی نژادپرستی پیش می روند. دو صنعت بلاغی قدرتمند و مرتبط با هم در این روند نقش دارند: متانومی (دگرنامی و هم نشینی) و سینکِداکی (خلاصه گویی). «خلاصه گویی» (و به نوعی، همان مجاز مرسل) صنعتی ادبی است که در آن، بخشی از چیزی به عنوان نماینده ی کل در نظر گرفته می شود، یعنی امر جزئی به جای امر کلی یا برعکس. مثلاً خدمه ی کشتی به عنوان ملوان فرض می شوند؛ قانون به جای پلیس در نظر گرفته می شود و استیل هم به جای شمشیر. اما در «دگرنامی و هم نشینی» شاهد نوعی جایگزینی هستیم؛ یعنی جای مفهوم را چیزی می گیرد که به شدت با آن ارتباط دارد. از مثال های دگرنامی می توان به استفاده از کلمه ی واشنگتن به جای دولت فدرال ایالات متحده ی آمریکا اشاره کرد. هر دوی این صنعت ها در جعل کلیشه های خاورمیانه، اسلام و مسلمان به کار گرفته می شوند. مثلاً هر فرد مسلمانی به عنوان نماینده ی همه ی مسلمانان در همه جا تلقی می شود. مسلمان و عرب اغلب به اشتباه هویت یکسانی پیدا می کنند و این طور به نظر می رسد که همه ی مسلمانان به نحوی عرب هستند و گاهی هم بر عکس. به همین ترتیب، دولت کشوری با اکثریت مسلمان چندان از سایر دولت ها با اکثریت مسلمان قابل تشخیص نیست. ابژه های مرتبط با خاورمیانه- مثل شتر، واحه های درختان نخل، عبا، چادر و شن- نیز به شیوه ی دگرنامی برکلیت دین و تمدن عربی- اسلامی دلالت می کنند و صدام حسین نماینده ی تمام عراقی هاست. در نهایت، دین و فرهنگ اسلامی به شکلی یک پارچه تلقی می شوند و هیچ تفاوتی بین مذهبی ها و سکولارها و نیز بین امر مقدس و کفرآمیز در نظر گرفته نمی شود. ماجرا را باید از آغاز دوران جنگ سرد بررسی کرد و عوامل گوناگونی نیز در آن دخیل اند که موارد زیر فقط بخشی از آن را مورد اشاره قرار می دهد و نه تمامش را.
1) رقابت بر سر نفت خاورمیانه
2) معایب سیاست خارجی آمریکا
3) ایدئولوژی های افراط گرای مذهبی
4) «نفوذ» شدید جوامع مسلمان آمریکا در محیط های شهری و حومه ها
5) نفرت از «مهاجران» در دوران بی ثباتی اقتصادی و بیکاری شدید. اینها متقابلاً شکل گیری فضای اجتماعی منفی در برابر اسلام، مسلمانان و خاورمیانه را تشدید کرده اند. عناصر این فضای اجتماعی منفی، گستره ی وسیعی دارند: از بی تمدنی ناشی از تعصب و نژادپرستی گرفته تا افزایش جنایت از روی نفرت علیه گروه های اقلیت قومی، دینی و فرهنگی. در کنار این تهدیدهای خارجی، ما ظاهراً «دیگرانِ» متخاصم را در داخل هم کشف کرده ایم. سام کین در بررسی روان شناختی اش از گونه های متخاصم چنین نظر می دهد: «در آغاز، ما دشمن را تولید می کنیم. در واقع قبل از سلاح، سروکله ی تصویر پیدا می شود». او در ادامه می نویسد: «آرزوی مرگ «دیگران» در ما شکل می گیرد و بعد تبرزین یا موشک های بالستیک را فراهم می کنیم تا واقعاً آنها را بکشیم. پروپاگاندا قبل از خود تکنولوژی به کار گرفته می شود». به عبارت دیگر، دشمن سازی از درون ذهنیت انسان می آید و خشونت علیه دشمن محسوس، مبتنی است بر درکی از آنچه دشمن ایجاد یا نمایندگی می کند. کین مدعی است که به رغم تغییر شرایط و موقعیت، باز می توان دید که جامعه با مردم «مخزنی استاندارد از تصاویر در اختیار دارند که برای تهی کردن دشمن از صفات انسانی به کار گرفته می شود. در بحث پروپاگاندا ما همگی دنباله روی افلاطون هستیم و کهن الگوهای دیرینه را به وقایع متغیر نسبت می دهیم». اگر این نظریه ی کین را قبول داشته باشیم، آن گاه تصاویر و کلیشه های دنیای اسلام دیگر فقط گسترده ی تاریخی ندارند. بلکه عمق روان شناختی هم پیدا می کنند. کین از طریق بررسی و تحلیل داده های مکتوب و بصری که در مورد مناقضات مختلف و مردمان مختلف وجود داشت، به تدوین یک گونه شناسی جهانی از دشمن سازی دست زد که شامل ایهام ها و کهن الگوهای زیادی می شود: از تلقی دشمن به عنوان قدرت زورگوی نامتمدن و خشن گرفته تا تلقی دشمن به عنوان حشره یا انگل. تعمیم دسته بندی های کین به داده های موجود از خاورمیانه جهان اسلام بزرگ نشان می دهد که «دیگری» تلقی شدن یک خاورمیانه ای یا مسلمان از سوی آمریکایی ها، به نوعی تداوم الگوی بدنام سازی است که از پیش وجود داشته و قابل پیش بینی هم هست. واضح است که تخیل آمریکایی ها باید تا حدی تغییر پیدا کند تا مسلمانان «دشمن» تلقی شوند و اسلام هم معادل سیاسی و اخلاقی کمونیسم و نیز فاشیسم اروپایی فرض شود. بنابراین روشن است که چنین داده هایی باید در همه ی بخش های فرهنگ آمریکایی مشاهده شوند: در مطبوعات، نشریات نظری، ادبیات، اخبار الکترونیکی و رسانه های سرگرمی، نهادهای دینی، دولت و آموزش.
پیشرفت های جدید در ارتباطات مخابراتی، اینترنت، کانال های 24 ساعته ی اخبار- و البته هراس و ناامنی ناشی از حملات تروریستی 11 سپتامبر- همگی جایگاه ها و انگیزه های جدیدی برای اشاعه ی کلیشه های منفی از اسلام و خاورمیانه به وجود آوردند. اما داده های قابل دسترسی روی شبکه ی اینترنت یا اطلاعاتی که از ماهواره ها پخش می شوند دقیقاً همان کلمات و تصاویری هستد که پیش از ظهور این فناوری های جدید هم منتشر می شدند. این نشان می دهد با وجود شبکه ی اینترنت و چرخه ی 24 ساعته ی اخبار، مدل کین درباره ی مفهوم دشمن که می تواند یک زورگوی غیر متمدن با یک جور جانور یا انگل مهاجم باشد نه تنها ارزش خود را حفظ کرده است بلکه تقویت شده است.
منبع: تصویر شکسته ضمیمه ی همشهری ماه سینما 24
.jpg "غیرت چیست؟ اقسام غیرت کدامند؟ علل بی غیرتی چیست؟")
