پژوهشگر: فرزانه بابائی
عبدالحسین تیمورتاش فرزند کریمداد نردینی بجنوردی (معززالملک، امیر منظم) ملقب به معززالملک و سردار معظم خراسانی در سال 1258 1 شمسی در نردین از توابع خراسان متولد شد. وی پس از تحصیلات مقدماتی در زادگاه خود، (باحمایت پرنس میرزا رضاخان ارفع‌الدوله وزیر مختار ایران در روسیه) راهی یکی از مدارس نظامی درجه اول روسیه در پطرز بورگ گردید. وی از شاگردان ممتاز مدرسه بود و برای کسب موفقیت بیشتر در محافل اشرافی، نام خود را به "خان نردینسکی" تغییر داد. 2 در سال 1285 به ایران بازگشت و به عنوان مترجم با تسلط بر دو زبان فرانسوی و روسی (بعدها انگلیسی را هم به خوبی فراگرفت) در وزارت امور خارجه استخدام شد. وی پس از مدتی با وجود میرزا حسین خان معین‌الوزاره (که میانه خوبی با وی نداشت)، از وزارت امور خارجه استعفا کرد و با حمایت پدر به سمت نایب‌الحکومه بلوک جوین برگزیده شد. در این منصب با شاهزاده محمدهاشم میرزا آشنا شد و انجمن ادبی تشکیل داد و به تدریج صاحب معتبرترین کتابخانه های اختصاصی در ایران گردید. در همین سالها با سرورالسلطنه دختر خازن‌الملک ازدواج کرد و صاحب یک دختر به نام ایران و سه پسر به نام‌های منوچهر، مهرپور و هوشنگ گردید. 3
در سال 1288 انتخابات دومین دوره مجلس شورای ملی 4 آغاز گردید و عبدالحسین خان معززالملک (تیمورتاش) خود را کاندیدای نمایندگی مجلس نمود و به رغم کمی سن (کمتر از سی سال که حد نصاب نمایندگی مجلس بود) با جمع آوری استشهاد از معتبرترین افراد محلی به نمایندگی از خراسان انتخاب شد. وی مجموعاً 8 دوره، یعنی از دوره دوم تا نهم نماینده مجلس بود. در سال 1297 حاکم گیلان شد. در این سمت به دلیل سرکوب شدید نهضت جنگل و به دار آویختن تعدادی از سران نهضت از جمله دکتر حشمت، یار وفادار میرزا کوچک خان، مورد نفرت اهالی رشت قرار گرفت و به همین سبب چند ماه قبل از کودتای سوم اسفند 1299 از حکومت گیلان برکنار شد و به تهران آمد.
پس از کودتا بر اثر انتقاد از عملکرد و اقدامات سید ضیاء الدین طباطبائی در حضور نرمان، وزیرمختار انگلیس دستگیر و روانه زندان شد که پس از برکناری سید ضیاءالدین و روی کار آمدن قوام‌الملک از زندان رهایی یافت. تیمورتاش، در سال 1300 به عنوان وزیر عدلیه در کابینه مشیرالدوله، سال 1302 حاکم کرمان، سال های 1303 و 1304 وزیر فواید عامه در کابینه رضاخان سردار سپه و پس از تاجگذاری رضاشاه تا سال 1311 وزیر دربار پهلوی گردید که با توجه به نفوذ و اعتبار وی، شخص دوم مملکت محسوب می‌گردید.
در مرداد ماه سال 1305 تیمورتاش به عنوان نماینده فوق‌العاده ایران برای انعقاد قرارداد تجاری و رفع اختلافات موجود با دولت شوروی راهی مسکو شد ولیکن از این سفر سیاسی موفقیتی کسب نشد. درسال 1308 در پی بروز اختلافات بین شرکت نفت انگلیس و ایران، سرجان کدمن، مدیرکل شرکت، پیشنهاد تمدید قرارداد دارسی را مطرح کرد. رضاشاه که از ابتدای سلطنت خود درصدد افزایش سهم ایران از نفت بود تیمورتاش را به همراه ولیعهد که برای ادامه تحصیل عازم سویس بود به انگلستان فرستاد. در این سفر که در سال 1310 انجام شد تیمورتاش به گفت و گو با سرجان سایمون وزیر امور خارجه انگلیس و سایر مقامات دولتی پرداخت که از این مذاکرات نیز نتیجه مثبتی عاید نگردید. وی در راه بازگشت از سفر از طریق روسیه، در مسکو با چند تن از مقامات رسمی مسکو از جمله ورشیلف، وزیر جنگ شوروی دیدار و مذاکره محرمانه نمود.
انگلیسی‌ها که می‌دانستند رجال ایران و حتی رضاشاه زیر نفوذ تیمورتاش قرار دارند سعی در نابودی وی کردند. مطبوعات انگلیس و سایر کشورهای زیر سلطه انگلستان مطالبی را در مورد پیشرفت ایران و جانشینی تیمورتاش مطرح کردند و شایع شد که کیف محتوی اسناد مهم مفقود شده است. 5 سرانجام در آذرماه سال 1311 به دستور رضاشاه قرارداد دارسی لغو و تیمورتاش متهم به جاسوسی گردید.
ناکامی تیمورتاش در مسئله نفت، ملاقات محرمانه با سران شوروی، مطالب روزنامه‌های انگلیسی راجع به جانشینی تیمورتاش، غرور و تکبر نامبرده و سوابق ناشی از ولخرجی‌های وی از بودجه دربار، اخذ وام های کلان از بانکها و اشخاص مختلف، خوشگذرانی، شهوترانی، قمار، شرب خمر مدام، استعمال افیون و دوستی با افراد ناباب، رضاشاه را نسبت به تیمورتاش بدگمان ساخت. تیمورتاش که پس از بازگشت از سفر متوجه کدورت رضاشاه شده بود درخواست مرخصی کرد و پس از 40 روز مرخصی رضاشاه وی را حضار کرد و خواستار ادامه کار او در دربار شد. در همان سال موضوع اختلاس تیمورتاش با همکاری رئیس آلمانی بانک ملی (در جریان تبدیل ارز) و حسینقلی نواب، رئیس هیئت نظارت مطرح شد. همچنین در همان اوان وکیل‌الملک دیبا، رئیس حسابداری دربار و یار نزدیک تیمورتاش پس از محاکمه در دادگستری، توسط رضاشاه از کار برکنار گردید.
بدین ترتیب روز سوم دی ماه سال 1311 تیمورتاش رسماً از وزارت دربار عزل و 29 بهمن همان سال در اداره نظمیه زندانی شد. اتهامات وارده علاوه بر اختلاس از بانک ملی، دریافت رشوه از حاج میرزا حبیب‌الله امین‌التجار به منظور اعمال نفوذ در امر واگذاری انحصار صدور تریاک بود که به 5 سال حبس انفرادی و پرداخت مبلغی جریمه نقدی محکوم شد. درهشتم مهرماه 1312 کاراخان، قائم مقام کمیسر امور خارجه شوروی به ایران آمد و پس از گفت و گو در مورد امور تجاری و اقتصادی درخواست عفو تیمورتاش را مطرح کرد و رضاشاه پاسخ داد که در صورت زنده بودن نامبرده با خواسته‌اش موافقت خواهدکرد، اما تیمورتاش که از مدتها قبل توسط غذای مسموم بیمار گشته بود در مهرماه سال 1312 بدرود حیات گفت و جنازه وی بدون تشریفات در امامزاده عبدالله به خاک سپرده شد و خانواده وی به خراسان تبعید گردید.
در سال 1288 انتخابات دومین دوره مجلس شورای ملی 4 آغاز گردید و عبدالحسین خان معززالملک (تیمورتاش) خود را کاندیدای نمایندگی مجلس نمود و به رغم کمی سن (کمتر از سی سال که حد نصاب نمایندگی مجلس بود) با جمع آوری استشهاد از معتبرترین افراد محلی به نمایندگی از خراسان انتخاب شد. وی مجموعاً 8 دوره، یعنی از دوره دوم تا نهم نماینده مجلس بود. در سال 1297 حاکم گیلان شد. در این سمت به دلیل سرکوب شدید نهضت جنگل و به دار آویختن تعدادی از سران نهضت از جمله دکتر حشمت، یار وفادار میرزا کوچک خان، مورد نفرت اهالی رشت قرار گرفت و به همین سبب چند ماه قبل از کودتای سوم اسفند 1299 از حکومت گیلان برکنار شد و به تهران آمد.
پس از کودتا بر اثر انتقاد از عملکرد و اقدامات سید ضیاء الدین طباطبائی در حضور نرمان، وزیرمختار انگلیس دستگیر و روانه زندان شد که پس از برکناری سید ضیاءالدین و روی کار آمدن قوام‌الملک از زندان رهایی یافت. تیمورتاش، در سال 1300 به عنوان وزیر عدلیه در کابینه مشیرالدوله، سال 1302 حاکم کرمان، سال های 1303 و 1304 وزیر فواید عامه در کابینه رضاخان سردار سپه و پس از تاجگذاری رضاشاه تا سال 1311 وزیر دربار پهلوی گردید که با توجه به نفوذ و اعتبار وی، شخص دوم مملکت محسوب می‌گردید.
در مرداد ماه سال 1305 تیمورتاش به عنوان نماینده فوق‌العاده ایران برای انعقاد قرارداد تجاری و رفع اختلافات موجود با دولت شوروی راهی مسکو شد ولیکن از این سفر سیاسی موفقیتی کسب نشد. درسال 1308 در پی بروز اختلافات بین شرکت نفت انگلیس و ایران، سرجان کدمن، مدیرکل شرکت، پیشنهاد تمدید قرارداد دارسی را مطرح کرد. رضاشاه که از ابتدای سلطنت خود درصدد افزایش سهم ایران از نفت بود تیمورتاش را به همراه ولیعهد که برای ادامه تحصیل عازم سویس بود به انگلستان فرستاد. در این سفر که در سال 1310 انجام شد تیمورتاش به گفت و گو با سرجان سایمون وزیر امور خارجه انگلیس و سایر مقامات دولتی پرداخت که از این مذاکرات نیز نتیجه مثبتی عاید نگردید. وی در راه بازگشت از سفر از طریق روسیه، در مسکو با چند تن از مقامات رسمی مسکو از جمله ورشیلف، وزیر جنگ شوروی دیدار و مذاکره محرمانه نمود.
انگلیسی‌ها که می‌دانستند رجال ایران و حتی رضاشاه زیر نفوذ تیمورتاش قرار دارند سعی در نابودی وی کردند. مطبوعات انگلیس و سایر کشورهای زیر سلطه انگلستان مطالبی را در مورد پیشرفت ایران و جانشینی تیمورتاش مطرح کردند و شایع شد که کیف محتوی اسناد مهم مفقود شده است. 5 سرانجام در آذرماه سال 1311 به دستور رضاشاه قرارداد دارسی لغو و تیمورتاش متهم به جاسوسی گردید.
ناکامی تیمورتاش در مسئله نفت، ملاقات محرمانه با سران شوروی، مطالب روزنامه‌های انگلیسی راجع به جانشینی تیمورتاش، غرور و تکبر نامبرده و سوابق ناشی از ولخرجی‌های وی از بودجه دربار، اخذ وام های کلان از بانکها و اشخاص مختلف، خوشگذرانی، شهوترانی، قمار، شرب خمر مدام، استعمال افیون و دوستی با افراد ناباب، رضاشاه را نسبت به تیمورتاش بدگمان ساخت. تیمورتاش که پس از بازگشت از سفر متوجه کدورت رضاشاه شده بود درخواست مرخصی کرد و پس از 40 روز مرخصی رضاشاه وی را حضار کرد و خواستار ادامه کار او در دربار شد. در همان سال موضوع اختلاس تیمورتاش با همکاری رئیس آلمانی بانک ملی (در جریان تبدیل ارز) و حسینقلی نواب، رئیس هیئت نظارت مطرح شد. همچنین در همان اوان وکیل‌الملک دیبا، رئیس حسابداری دربار و یار نزدیک تیمورتاش پس از محاکمه در دادگستری، توسط رضاشاه از کار برکنار گردید.
بدین ترتیب روز سوم دی ماه سال 1311 تیمورتاش رسماً از وزارت دربار عزل و 29 بهمن همان سال در اداره نظمیه زندانی شد. اتهامات وارده علاوه بر اختلاس از بانک ملی، دریافت رشوه از حاج میرزا حبیب‌الله امین‌التجار به منظور اعمال نفوذ در امر واگذاری انحصار صدور تریاک بود که به 5 سال حبس انفرادی و پرداخت مبلغی جریمه نقدی محکوم شد. درهشتم مهرماه 1312 کاراخان، قائم مقام کمیسر امور خارجه شوروی به ایران آمد و پس از گفت و گو در مورد امور تجاری و اقتصادی درخواست عفو تیمورتاش را مطرح کرد و رضاشاه پاسخ داد که در صورت زنده بودن نامبرده با خواسته‌اش موافقت خواهدکرد، اما تیمورتاش که از مدتها قبل توسط غذای مسموم بیمار گشته بود در مهرماه سال 1312 بدرود حیات گفت و جنازه وی بدون تشریفات در امامزاده عبدالله به خاک سپرده شد و خانواده وی به خراسان تبعید گردید.
پی‌نوشت‌ها:
1. دکتر باقر عاقلی در کتاب تیمورتاش در صحنه سیاست ایران سال تولد وی را حدود 1260 ذکر کرده است.
2. تیمورتاش پس از بازگشت به ایران و ورود به محافل سیاسی از لقب معززالملک استفاده کرد و در سال 1291 در زمان فرماندهی خراسان ملقب به سردار معظم خراسانی شد و در سال 1304 پس از تصویب قانون لغو القاب و درجات نظامی، نام تیمورتاش را برگزید.
3. تیمورتاش در سال 1300 همسر دومی هم به نام تاتیانا (اهل ارمنستان) اختیار کرد و از وی نیز صاحب 2 دختر شد که پس از فوت پدر راهی امریکا شدند.
4. این انتخابات به دلیل اینکه اولین انتخابات پس از فتح تهران توسط مشروطه خواهان و خلع محمدعلی شاه بود، مهم محسوب می‌گردید.
5. ناصر نجمی در کتاب بازیگران سیاسی عصر رضاشاهی و محمدرضاشاهی می نویسد: احتمالا جاسوسان انگلیسی کیف تیمورتاش را در قطار ربودند و بعد روزنامه تایمز لندن خبر داد که کیف تیمورتاش پیدا شده است (لابد بدون محتویات باارزش آن).
/ج
