ارکستر سینفونی

سازهای زهی: ویولن - ویولا یا آلتو - ویولنسل یا چلّو - کنتراباس یا باس سازهای بادی چوبی: (پیکولو فلوت) - فلوت - ابوا- کلارینت - فاگوت یا باسون
سازهای بادی برنجی: ترمپت - ترمبون یا پوزان - هورن - توبا
سازهای کوبه ای: طبل بزرگ - طبل کوچک - تمپانی - تریانگل یا مثلث - اکسیلوفون - سنج
گفتیم که موسیقی با چهار صدا، طبیعت اولیه خود را به دست آورد و مثالی در چهار صدای انسانی آوردیم. امروزه این چهار صدای انسان تحت این عناوین هستند:
صدای زیر زنان سوپرانو (ایتالیا
Soprano - آلمانی Sopran)
صدای بم زنانه آلتو (Alto)
صدای زیر مردانه تنور (Tenor)
صدای بم مردانه باس (Bass)
صدای سوپرانو با تمرین درست و مستمر به اصوات زیرتر هم می رسد که حدوداً شش الی هفت فاصله بالاتر تحت عنوان کلراتور (Koloratur) گسترش پیدا می کنند.
از زمان باروک به بعد اصوات انسانی به همراه سازها و به عبارتی با هم به کار گرفته شد. آهنگ سازان از این زمان به بعد از اصوات انسانی، درست مثل ساز استفاده کردند. به همین دلیل، اصوات انسانی جدا از اصوات سازها نیستند و در مقایسه با اصوات دیگر مورد استفاده قرار می گیرند: یعنی اصوات زیر انسانی با اصوات زیر سازها، اصوات بم انسانی با اصوات بم سازها.
برای بیشتر روشن شدن مطلب اشاره ای به کوارتت می کنیم (ایتالیایی Qua-uor - آلمانی Quartett) کوارتت زهی شامل چهار ساز خانواده زهی است که به طور معمول از سازهای ویولن - آلتو یا ویولا - ویولنسل یا چلو - کنتراباس یا باس استفاده می کنند. بسیاری از آهنگ سازان در قالب کوارتت بادی های چوبی، برنجی و غیره هم وجود دارد و گاهی هم از ترکیب زهی و بادی ها، کوارتت ساخته شده است. ساز تنها مثل آواز یک صدایی، دوئت شامل دو ساز مثل کرد و صدایی و تا نه ساز برای مجالس سربسته آهنگ سازی شده است. از نه ساز به بالا شکل ارکستر سینفونی به خود می گیرد که دارای حجیم ترین اصوات است.
حال به گروه سازهای ارکستر سینفونی اشاره می کنیم که هر کدام به صورت خانواده در ارکستر امروزی نمایان است.
همان طور که لغات ریشه ای را در مباحث گذشته اشاره کردیم، حال به ارکستر سینفونی که گسترده ترین کار گروهی را دربرمی گیرد، اشاره می کنیم. از آن گذشته خانواده سازهای زهی اساس این ارکستر را تشکیل می دهد و کوشش می شود تا حد امکان توضیحات قابل توجهی در مورد این سازها داده شود.
سازهای ارکستر سینفونی (خانواده زهی)
نام ویولن در زبان های مختلف:
Violon فرانسه
Violino ایتالیایی
Violin انگلیس
Geige آلمانی
ویولن سازیست با اندازه مشخص و محدوده صوتی معین و حامل اصوات زیر خانواده زهی در ارکستر است. این ساز دارای چهار سیم است و با کلید سل نت ها خوانده می شوند:
ویولن از چهار فرم زیر به تکامل رسید:

1- ربک (Rebec یا Rebeca)

نام ربک به احتمال زیاد از کلمه رباب یا روبب (1) گرفته شده است. بدنه آن باریک و بدون دسته و به شکل گلابی است. ساز پوشت (Pochette) از روی آن ساخته شده است (ویولن جیبی یا ویولن رقص در قرن 17). دسته این ساز جدا از بدنه نیست و با بدنه ساز تراشیده شده است. (احتمالاً این ساز در ایران رباب نام دارد، نویسنده).

2- فیدل (Fidel)

به نظر می رسد که این ساز از روی ربک ساخته شده و فقط در تصاویر مشاهده شده است. زمانی که این ساز به اروپا رسید به شکل گلابی بود و برای نواختن در سه حالت نگه داشته می شد: 1. در مقابل سینه، 2. در بغل، 3. روی زانو نگه داشته می شد. فیدل را با یک آرشه خمیده نیم دایره شکل می نواختند و گاهی هم سیم را با انگشت کشیده و رها می کردند. شکل بدنه ساز، از نوع نواختن تأثیر می گرفت و حدس می زنیم که الگوی اصلی آن از آسیا باشد.

3- لیرا (Lyra-Lira)

در یونان چند ساز با همین نام به کار برده می شود. یک نمونه آن معروف به کیتارا (2) است و دارای هفت سیم است که با یک مضراب می نوازند. بدنه لیرا به شکل چنگ (3) ساخته شده است و با انگشت گذاری روی سیم، اصوات عوض می شوند. از روی ساز لیرا ساز دیگری به نام لایر (4) یا لیر ساخته شد که آن را به نیت برخی خدایان یونان مانند آپولون می نواختند. در قرن دهم ساز دیگری با همین نام مطرح شد که به شکل جعبه همراه با یک دسته بود و زمانی که دسته را به گردش درمی آوردند، تولید موسیقی می کرد. این ساز امروزه در اروپا به نام جعبه با دسته گردان (5) معروف است. نام دیگر این ساز لیرا دا براتچیو است که از فیدل تکامل یافته و در قرن 16 به عنوان الگوی ویولن به کار رفت. این ساز قدیمی اغلب دارای پنج سیم اصلی و دو سیم واخون (رزونانس) است. سیم واخون به این معنی است که اگر سیم اصلی تولید صوت کند، سیم واخوان بدون نواختن همان صدا را تولید و تقویت کند و حجم صدا بیشتر می شود. (سیتار سه سیم نواختنی یا دارد و بیست و یک سیم واخون). نوع دیگر، (لیرا دا گامبا (6)) است که دارای نه تا سیزده سیم نواختنی و دو سیم واخون است. حتی فرم بزرگ تر این ساز با نام آرچی و یولا دالیرا هم وجود دارد که آن هم نه تا سیزده سیم نواختنی و دو سیم واخوان دارد که به شکل خاصی در کاپله نظامی به کار برده می شد.
در حقیقت این ساز شباهت زیادی به ویولن دارد و بسیاری معتقدند که ویلون امروزی از روی آن ساخته شده است. حتی نظریه دیگری هم وجود دارد که این ساز همان ویولا د آموره (ویولن عشّاق) بوده است که صدای آن بسیاری از آهنگ سازان را تا قرن 20 تحت تأثیر قرار داد.

4- ویول (Viole)

ویول در اشکال و اندازه های مختلفی ساخته شد که مثل سازهای ارکستر امروزی (مثل خانواده زهی یا بادی) از خانواده ویول نام می برند. به خصوص اندازه های مختلف این ساز در قرون وسطی ساخته شد. از این ساز کلمه ویولا - بدون پسوند یا پیشوند - استخراج شد و ویولا به تکامل رسید و با ویول متفاوت بود. این ساز شبیه ویولن امروزی ولی کمی بزرگ تر بود که در جایگاه ارکستر می نواخت.
ویول برای نواختن در دو حالت مختلف نگه داشته می شد: نوع بزرگ آن در بین دو زانو نگه داشته و نواخته می شد و از آن با عنوان ویولا داگامبا نام می برند و نوع کوچک تر آن، ویولا دابراتچیو که مانند ویولن روی شانه قرار می گرفت و بر آن نام ویولا یا آلتو نهادند. با شکل گرفتن ارکستر سینفونی، سازهای زهی اهمیت پیدا کردند. به همین جهت اطلاعات فشرده ای در این رابطه می آوریم و زمانی که از ویولن آگاهی داده می شود، سازهای زهی دیگر هم دارای همین شرایط (ویولا - ویولنسل یا چلّو - باس) هستند.

پی نوشت ها :

1. Rubeb
2. Kithara
3. Harp
4. Leier
5. Leierkasten
6. Lira da gamba

منبع : زندباف، حسن، (1387)، تاریخ و فرهنگ موسیقی جهان، تهران: شرکت انتشارات سوره مهر، سازمان تبلیغات اسلامی، حوزه هنری، مرکز موسیقی، چاپ اول1388.