نویسنده: سید محمد مهدی زاده
رسانه، مؤثر بر شکاف طبقات اجتماعی
تیکنور(1)، دونوهو(2) و اولین(3) به عنوان واضع نظریه ی شکاف آگاهی(4)، مفهوم «شکاف» را چنین تعریف می کنند:
«به موازاتِ افزایش انتشار اطلاعات در جامعه توسط رسانه های جمعی، آن بخش هایی از جامعه که دارای پایگاه اقتصادی اجتماعی بالاتر هستند، در مقایسه با بخش های دارای پایگاه اقتصادی اجتماعی پایین تر، تمایل بیشتری به دریافت اطلاعات در کوتاه ترین زمان دارند. لذا، شکاف آگاهی بین این دو بخش، به جای کاهش، افزایش می یابد» (تیکنور، دونوهو و اولین، 1970 به نقل از پری، 125:2002).
مفهوم پایگاه اقتصادی اجتماعی که کاربرد گسترده ای در جامعه شناسی دارد، اشاره ای است به طبقه ی اجتماعیِ افراد. سه شاخص مرتبط با هم در تعریف عملی «طبقه ی اجتماعی» وجود دارد: آموزش (سطح تحصیلات)، درآمد و شغل.
الگوی این نظریه چنین است:
به هنگام مطالعه شکاف آگاهی، در کنار متغیر علّی پایگاه اقتصادی اجتماعی (آموزش، درآمد و شغل)، باید متغیرهای دیگر چون میزان انگیزه و علاقه [به استفاده از رسانه ها]، دسترسی به اطلاعات، درگیری و فعالیت سازمانی و سودمندی واقعی دانش و آگاهی را نیز در نظر گرفت.
دو فرض اساسی در این نظریه وجود دارد: نسخت این که افرادِ با سطح تحصیلات بالا در مقایسه با افراد دارای تحصیلات پایین، در گذر زمان با سرعت بیشتری آگاهی و اطلاعات درباره ی موضوعات عمومی از رسانه ها دریافت می کنند. دوم این که، بین
آموزش (سطح تحصیلات) و آگاهی همبستگی وجود دارد. این همبستگی و ارتباط درباره ی موضوعات عمومی بیشتر است تا موضوعات کمتر عمومی (پری، 126:2002).
تیکنور، دونوهو و اولین(1975) در مطالعات و پژوهش های بعدی، برخی از شرایطی را که تحتِ تأثیر آن ها شکاف آگاهی ممکن است کاهش یابد یا از میان برود، بررسی کردند. براساس تحلیل پیمایش های مربوط به رابطه ی میان آگاهی و متغیرهای دیگر از پانزده اجتماع محلی در «مینه سوتا»، آن ها اصلاحات زیر را در مورد فرضیه پیشنهاد کردند:
1. هنگامی که در موضوعی محلی تعارض وجود داشته باشد، احتمال دارد شکاف آگاهی کاهش یابد.
2. احتمال گسترش شکاف آگاهی در اجتماعات متکثر که در آن ها منابع اطلاعات متعدد است، بیشتر است تا در اجتماعات همگون که در آن ها مجاری ارتباطی غیررسمی ولی رایج وجود دارد.
3. هنگامی که موضوعی اثر محلی فوری و قوی دارد، احتمال دارد شکاف آگاهی کاهش یابد.
در کل، این مطالعه حکایت از آن دارد که یک متغیر مهم در ایجاد شکاف آگاهی این است که تا چه اندازه موضوعی موجب ایجاد انگیزه و علاقه در مردم می شود (سورین و تانکمارد، 373:1381).
دلایلِ شکاف آگاهی
تیکنور، دونو هوو اولین(1970) پنج دلیل برای شکاف آگاهی ارائه کردند:1. تواناییِ ارتباطیِ کسانی که پایگاه اقتصادی- اجتماعی بالا دارند با تواناییِ ارتباطی افرادی که پایگاه اقتصادی- اجتماعی پایین دارند، متفاوت است. معمولاً سطح تحصیلات افراد متفاوت است و تحصیلات، شخص را برای انجام کارهای اساسیِ پردازش اطلاعات مثل خواندن، درک کردن و به یاد آوردن آماده می کند.
2. میزان اطلاعاتِ ذخیره شده یا آگاهی قبلاً کسب شده متفاوت است. کسانی که پایگاه اقتصادی- اجتماعی بالا دارند، ممکن است از قبل به خاطر تحصیل و آموزش، از موضوعی اطلاع داشته باشند یا ممکن است به دلیل مواجهه قبلی با رسانه ها، راجع به آن بیشتر بدانند.
3. افراد دارای پایگاه اقتصادی- اجتماعی بالاتر ممکن است تماس و تعامل اجتماعی مناسب تری داشته باشند. یعنی ممکن است با افراد آگاه از مسائل عمومی و اخبار علمی رابطه داشته باشند و با آن ها درباره ی این موضوعات گفت و گو کنند.
4. مکانیسم استفاده، درک و حفظ انتخابی ممکن است در این امر دخیل باشد. افراد دارای پایگاه اقتصادی- اجتماعی پایین تر ممکن است اطلاعات مربوط به مسائل عمومی یا اخبار علمی را سازگار با ارزش ها یا نگرش های خود دانند، یا ممکن است علاقه ای به این نوع اطلاعات نداشته باشند.
5. ماهیت نظام رسانه های جمعی به گونه ای است که برای افراد دارای پایگاه اقتصادی- اجتماعی بالاتر بیشتر قابل استفاده است. بیتشر اخبار مسائل و موضوعات عمومی و علمی در رسانه های نوشتاری منتشر می شود، و رسانه های نوشتاری با منافع و سلیقه افراد دارای پایگاه بالاتر همسویی بیشتری دارد(سورین و تانکارد، 367:1381).
برانتگارد(5) (1983) با اشاره به توانایی افراد دارای تحصیلات بالا در انتشار اطلاعات، و نفوذ این اطلاعات بر فرایند تصمیم گیری در جامعه، مفهوم «شکاف نفوذ»(6) را مطرح می کند که به نظر وی احتمالاً واقعی تر از شکاف اطلاعات است.
پی نوشت ها :
1. P. Tichenor
2. G. Donohue
3. C. Olien
4. Knowledge Gap
5. L. Brantgard
6. Influence Gap
