نویسنده: سید محمد مهدی زاده
منابع معرفت در نظریه ی « بر ساخت گرایی اجتماعی»
نظریه ی ساخت اجتماعی واقعیت(1)، تصور و درک مخاطب از دنیای پیرامون را حاصلِ ترکیبِ ساخت اجتماعیِ معنا و معنای حاصل از تجربه ی شخصی یا به عبارتی، مذاکره و توافقِ علت و عاملیت تحت عنوان بر ساخت گرایی اجتماعی می داند.
بر ساخت گرایی در برابر اثبات گرایی(2) به کار می رود. در این دیدگاه، تنها واقعیت عینی و بیرونی نیست که شناخت ما را می سازد؛ بلکه ذهن ما نیز در ساختن جهان خارج نقش سازنده ای دارد. به نظر بر ساخت گرایان، مفاهیم جنبه ی خاص تاریخی و فرهنگی
خود را دارند و نتیجه ی شرایط خاص زمانی و مکانی خود هستند. به نظر آن ها، آن چه حقیقت نامیده می شود، حاصل مشاهده ی عینی جهان نیست، بلکه زاییده ی فراگردهای اجتماعی مستمر بین افراد است(بهرامی کمیل، 55:1388).
ریشه ی بر ساخت گرایی در جامعه شناسی به کتاب برگر(3) و لاکمن(4) با عنوان ساخت اجتماعی واقعیت (ساخته شدنِ واقعیت در جامعه) بر می گردد. این دو معتقدند جهان اجتماعی(کنش ها، ساختارها و نهادها)، محصول فرهنگی فراگردهای آگاهانه یا آگاهی و ذهنیت مشترک است. آن ها معرفت روزمره را محصول خلاقیت افرادی می دانند که در عین حال، خودشان از وزن [و اهمیت] معرفت نهاد یافته ای که دیگران تولید کرده اند، تأثیر می پذیرند(همان:57).
بر ساخت گرایی اجتماعی معتقد است که آن چه افراد جامعه به منزله ی واقعیت احساس و درک می کنند، آفریده ی کنش متقابل اجتماعی افراد و گروه هاست. پس، تلاش برای «تبیین» واقعیت اجتماعی، به معنای نادیده گرفتن و شیءواره ساختن فرایندهایی است که چنین واقعیتی از طریق آن ها ساخته می شود.
برگر و لاکمن، نگاه به جامعه را به مثابه ی نظمی سیال و توافقی ناپایدار، که در نهایت نیز ریشه در کنش های متقابل افراد دارد، جایگزین پنداشت های ارگانیکی و مکانیکی از آن می کنند. خودِ عنوان مهم ترین اثرشان، یعنی ساخته شدن واقعیت در جامعه، بر توان آدمی در شکل بخشیدن به جامعه و خصیصه ی گشودگی تاریخ به روی رویدادهای جدید تأکید می کند. به زعم برگر و لاکمن، جامعه بر ساختی فرهنگی یا نمادین است. جامعه سیستم یا ساز و کار، و یا ارگانیسم نیست؛ بلکه بر ساخته ای نمادین یا محصولی سنجیده و متشکل از آراء، معانی و زبان است(سیدمن، 112:1386).
نظریه ی بر ساخت گرایی دو ویژگی دارد:
1. رسانه ها صورت بندی های اجتماعی و حتی خودِ تاریخ را از رهگذرِ چارچوب سازی ایماژها و تصاویر از واقعیت [در قالب اخبار و گزارش های خبری] و در شیوه های قابل پیش بینی، می سازند.
2. مردم به عنوان مخاطب، نقطه نظرات شان درباره ی واقعیت اجتماعی و جایگاه شان در آن واقعیت را در تعامل با ساخت های نمادین رسانه ای شکل می دهند. این نظریه هم به قدرت رسانه ها و هم به قدرت مخاطب برای انتخاب، براساس مذاکره ی مداوم بین آن ها باور دارد(مک کوایل، 461:2006).
براساس نظریه ی ساخت اجتماعی واقعیت، مردم واقعیت را براساس آگاهی فردیِ خویش و نیز آگاهی به دست آمده از تعاملات اجتماعی با دیگران، می سازند. در این رویکرد، دانش و آگاهی چیزی نیست که کشف شود، بلکه چیزی است که ساخته می شود. افراد
معرفتی را که براساس آن، واقعیت اجتماعی خویش را بنیان می نهند از چهار منبع اخذ می کنند: تجربه ی شخصی، همآلان (همسن و سال ها، بستگان، دوستان و...) دیگر گروه ها و نهادهای اجتماعی و رسانه های جمعی. رسانه ها در میان منابع معرفت، نقش کلیدی دارند. از آن جایی که ما بخش بسیار کوچکی از رویدادهای جهان را به طور شخصی تجربه می کنیم، شدیداً به واقعیت اجتماعیِ ساخته شده توسط رسانه ها وابسته هستیم. خلاصه این که، رسانه ها توزیع معرفت اجتماعی مشترک را به عهده دارند و تأثیرشان در مقایسه با دیگر منابع آگاهی و معرفت چند برابر است:
•ما تاریخ را براساس آن چه رسانه ها با اهمیت تلقی می کنند، ثبت و تحلیل می کنیم.
•افراد برخوردار از این اهمیت تاریخیِ بالقوه، جهت تضمین جایگاه خود در تاریخ، باید به فراورده های رسانه ای اتکا کنند.
•گزارش های رسانه ای به صورت یکی از علل پیدایش چیزی در آمده اند که باید در خور توجه تلقی شوند؛ زیرا تأثیر رسانه ها روز به روز بیشتر شناخته می شود و مقبولیت بیشتری پیدا می کند.
•نهادها و سازمان ها در می یابند که باید پیام ها و تصاویر خودشان را در چارچوب شهرت و مقبولیت پذیرفته شده ی قالب های رسانه ای عرضه کنند.
الگوی فرایند ساخت اجتماعی واقعیت را می توان به شکل زیر ترسیم کرد:
دارد. در مرحله ی سوم، رسانه ها دانش و آگاهی در مورد جهان را توزیع و تفسیر و به عنوان عرصه ی اصلی رقابت در میان ساختارهای متعارض جهان از مرحله دوم، عمل می کنند. در مرحله ی چهارم، یک بر ساخت برتر نشأت گرفته از رقابت پدیدار می شود و به صورت دیدگاه عموماً پذیرفته شده ی جامعه از واقعیت در می آید(سارت، 9:1998).
یکی از محتواها و مضامینی که رسانه ها با تولید و توزیع آن، بر ساخت اجتماعی واقعیت تأثیر می گذارند، محتوا و مضامین خبری است. گی تاچمن(5) در کتاب ساخت خبر می نویسد: خبر، ساخت اجتماعی واقعیت است. وی می افزاید که کار ساخت خبر، ساختِ خودِ واقعیت است نه تصویری از آن. او استدلال می کند که خبر یک منبع اجتماعی است که ساخت آن به گونه ای است که درک تحلیلی از زندگی اجتماعی را محدود می کند. خبر از طریق رویه های جاری و براساس ادعای صاحبان حرفه ی خبری در خصوص آگاهی مرسوم و ارائه گزارش های واقعی، وضعیت موجود را مشروعیت می بخشد(سورین و تانکارد، 473:1381).
پی نوشت ها :
1. Social Construction of Reality
2. Positivism
3. P. Berger
4. T. Luckmann
5. G. Tuchman
