پژوهشگر: دکتر امیر نعمتی لیمائی
پژوهشگران علوم انسانی را باور بر آن است که تشکیل حکومت را از جمله نشانه های پیشرفت تمدنی اقوام باید برشمرد. ایران به عنوان یکی از دیرینه سال ترین کشورهای واجد تمدن دست کم از ۴۰۰۰ سال پیش با ظهور دولت ایلام و در پی آن سربرآوردن پادشاهی مادهای آریایی تبار و سپس امپراتوری جهانی هخامنشیان دارای حکومت بوده است و البته این در حالی است که سلسله های پیشدادیان و کیانیان سلسله هایی افسانه ای و نه تاریخی پنداشته شوند وگر نه عمر تشکیل حکومت در ایران به صدها سال پیشتر از این نیز بازخواهد گشت.
براساس آنچه بازبینی اسناد، کتاب ها و منابع به یادگار مانده از ادوار مختلف تاریخ ایران به دست می دهد حکومت های ایران همواره ویژگی های خاصی داشته و در جهت هرچه کارآمدتر شدن دولت تدابیر ویژه ای همچون ایجاد نهاد وزارت، برپایی دواوین گوناگون چون دیوان مظالم و برید (پُست) و... در ساختار آن اتخاذ شده بود. همین اسناد و کتاب ها همراه با سنگ نبشته ها و سنگ نگاره های ماندگار از آن ازمنه همچنین هویدا می سازند که در حکومت های ایران، دین همواره واجد جایگاهی والا بوده است و بسیاری از سلسله های حکومتگر دین را ملاک مشروعیت بخشیدن به فرمانروایی خویش می دانستند.
همگامی دین و دولت در ایران را شاید برخی بپندارند که پدیده ای است مرتبط با دوران پس از اسلام، اما آنچه آشکار است در حکومت های پیش از اسلام ایران نیز دین نقشی موثر داشت. شاهان باستانی ایران تلاش می داشتند مشروعیت حکومت خویش را با توسل به دین، فزونی بخشند و اگر چنین نبود هرگز داریوش هخامنشی در سنگ نگاشته های خود بیان نمی داشت که: به خواست اهورامزدا من شاه هستم. اهورامزدا شاهی را به من ارزانی فرمود.
آنچه هویدا می نماید مشروعیت دینی بخشیدن به حکومت در تمامی دوران هخامنشی ادامه داشت، این روند در دوران فرمانروایی اشکانیان به دلیل سیاست تسامح مذهبی آنان اندکی رنگ باخت . با این وجود نمی توان گفت که دولت و دین در این روزگار دگر همپا نبوده اند. این نکته از آنجا هویداست که ویرانه های معابد و آتشکده های بسیاری از این دوران را هنوز می توان در جای جای ایران یافت، همچنین منابع تاریخی به روشنی هویدا ساخته اند که روحانیان زرتشتی در مجلس مشورتی توانمند عصر اشکانی (مهستان) نقشی بارز ایفا می نمودند و البته اگر برخی روایت های زرتشتی را بتوان پذیرفت در روزگار فرمانروایی بلاش یکم اشکانی بود که فرمانی از سوی او صادر شد تا به گردآوری دوباره اوستا اقدام شود.در دوران ساسانی و با رسمیت یافتن آیین زرتشت، نقش دین پررنگ تر و برجسته تر شد.
در این روزگار پادشاهان خود را دارای فره ایزدی برمی شمردند و سلطنت خود را اعطایی اهورامزدا می خواندند. این مهم در سنگ نگاره های به جای مانده از آن روزگار که همواره اهورامزدا را در حال اعطای مقام پادشاهی و حلقه قدرت به شاهان مختلف ساسانی نشان می دهد کاملاً هویداست. در این عهد همچنین روحانیت زرتشتی نفوذ فوق العاده ای پیدا کرد و در این میان روحانیان مقتدری چون کرتیر و آذربادمهرسپندان ظهور یافتند که همراه اجرای وظایف دینی خویش یارای آن یافته بودند تا شاهان را برکنار نمایند یا بر تخت برنشانند.
با ظهور اسلام در ایران، نقش دین بسیار بارزتر از پیش شد. به باور علمای اسلامی، همان گونه که لمبتون در کتاب، دولت و حکومت در اسلام، آورده زیربنای همه مباحث مرتبط به امر حکومت، شریعت الهی است. به تعبیر هامیلتون آر گیب، تاریخ پژوه نامدار غرب، کار حکومت در جامعه اسلامی اساسا اجرای شریعت است. درحقیقت در اسلام برخلاف فلسفه سیاسی کلاسیک یونان که دولت، مقدم بر قانون است ، قانون پیش از شکل گیری دولت موجود بوده و دولت تنها هدفش حفظ و اجرای شریعت است.
به هر حال اعتقاد به این که حکومت باید مجری قوانین شرع باشد و شرط اصلی مشروعیت یک حکومت، عمل نمودن آن به فرامین مذهبی است سبب شد اندیشمندان ایران و اسلام هریک دراین باره قلمفرسایی نموده و تلاش نمایند تا به شیوه ای مدلل ماهیت حکومت را مورد بررسی قرار دهند و چند و چون آن را تشریح دارند.
در تایید این نکته همان بس که شمار افزون نصیحت الملوک ها، تذکره الملوک ها، آداب الملوک ها و سیرالملوک ها از ادوار تاریخی ایران به یادگار مانده که در آنها نه تنها در باب ماهیت حکومت ها بحث شده بلکه از راه و رسم زمامداری نیز به شیوه هایی گوناگون سخن به میان آمده است. در حقیقت، در تاریخ ایران مباحثی چون جدایی دین از سیاست تا به روزگار ناصری و آغاز گفتمان های مرتبط با مشروطیت هیچ گاه نمودی نیافته بود.
اختلاف های عقیدتی و ایمان هریک از دانشمندان به مذاهب و طریقت های متفاوت و همچنین اوضاع روزگار سبب شده است تا در بسیاری از موارد آنچه این نامداران نگاشته اند چندان با هم یکسو نباشد. البته آثار اینان هر چقدر با یکدیگر ناهمسو باشند در یک چیز مشترک است: دین و دولت توأمان است و دین و دولت نباید از هم جدا باشند.
غزالی، عالم مشهور روزگار سلجوقی، دراین باره آورده است: «اگر دین همچون پادگانی فرض شود دولت نگاهبان و پاسدار آن خواهد بود.» ماوردی، یکی از شخصیت های برجسته دینی تاریخ ایران نیز چنین باوری داشته و هدف او از نگارش کتاب احکام السلطانیه تنها ارائه توضیحی فقهی از تئوری حکومت بوده است.
فخرالدین رازی و دیگر اندیشمندان پرآوازه ایران و اسلام چون باقلانی، بغدادی، ابن خلدون، جوینی، فارابی، محقق کرکی، مجلسی و... نیز در این که دین و دولت دو همزاد هستند اشتراک نظر دارند. با این وجود یادکرد نکته ای شایسته است: علمای شیعی و سنی هر دو بر این باور بودند که دین و دولت جدا از یک نیستند، هر دو نیز مشروعیت حکومت ها را امری مهم می پنداشتند، اما فرق آرای این دو گروه در آن است که علمای سنی مشروعیت را بدان گونه می نگریستند که هرکس به قدرت می رسید مشروعیت بالقوه داشت و می توانست با رعایت شرایطی چند از جمله دریافت خلعت از خلیفه مشروعیت بالفعل بیابد، اما علمای تشیع هر حکومتی را که ائمه دوازده گانه (ع) ـ یا نایب آنها در زمان غیبت ـ تشکیل نداده باشند غیرمشروع می پنداشتند. بسیاری از این فقیهان بر آن باور بودند که در زمان غیبت، حکومت حق مجتهدان است که نیابت امام زمان (عج) را بر عهده دارند.
در تبیین این نکته همان بس که بسیاری از پادشاهان شیعی ایران، مجتهدان را زمامداران واقعی برمی شمردند و خود را نایب آنان می نامیدند. به عنوان نمونه، شاه تهماسب صفوی در دیدار با مجتهدی مشهور چون محقق کرکی گفت: «شما به پادشاهی مستحق ترید، شما نایب امامید. من فقط یکی از عاملان شمایم.»از مجموع آنچه گفته آمد، دریافت شد که دولت و دین در ایران همواره با هم رابطه دوسویه داشته اند.
http://www.aftabir.com منبع : آفتاب
براساس آنچه بازبینی اسناد، کتاب ها و منابع به یادگار مانده از ادوار مختلف تاریخ ایران به دست می دهد حکومت های ایران همواره ویژگی های خاصی داشته و در جهت هرچه کارآمدتر شدن دولت تدابیر ویژه ای همچون ایجاد نهاد وزارت، برپایی دواوین گوناگون چون دیوان مظالم و برید (پُست) و... در ساختار آن اتخاذ شده بود. همین اسناد و کتاب ها همراه با سنگ نبشته ها و سنگ نگاره های ماندگار از آن ازمنه همچنین هویدا می سازند که در حکومت های ایران، دین همواره واجد جایگاهی والا بوده است و بسیاری از سلسله های حکومتگر دین را ملاک مشروعیت بخشیدن به فرمانروایی خویش می دانستند.
همگامی دین و دولت در ایران را شاید برخی بپندارند که پدیده ای است مرتبط با دوران پس از اسلام، اما آنچه آشکار است در حکومت های پیش از اسلام ایران نیز دین نقشی موثر داشت. شاهان باستانی ایران تلاش می داشتند مشروعیت حکومت خویش را با توسل به دین، فزونی بخشند و اگر چنین نبود هرگز داریوش هخامنشی در سنگ نگاشته های خود بیان نمی داشت که: به خواست اهورامزدا من شاه هستم. اهورامزدا شاهی را به من ارزانی فرمود.
در این روزگار پادشاهان خود را دارای فره ایزدی برمی شمردند و سلطنت خود را اعطایی اهورامزدا می خواندند. این مهم در سنگ نگاره های به جای مانده از آن روزگار که همواره اهورامزدا را در حال اعطای مقام پادشاهی و حلقه قدرت به شاهان مختلف ساسانی نشان می دهد کاملاً هویداست. در این عهد همچنین روحانیت زرتشتی نفوذ فوق العاده ای پیدا کرد و در این میان روحانیان مقتدری چون کرتیر و آذربادمهرسپندان ظهور یافتند که همراه اجرای وظایف دینی خویش یارای آن یافته بودند تا شاهان را برکنار نمایند یا بر تخت برنشانند.
با ظهور اسلام در ایران، نقش دین بسیار بارزتر از پیش شد. به باور علمای اسلامی، همان گونه که لمبتون در کتاب، دولت و حکومت در اسلام، آورده زیربنای همه مباحث مرتبط به امر حکومت، شریعت الهی است. به تعبیر هامیلتون آر گیب، تاریخ پژوه نامدار غرب، کار حکومت در جامعه اسلامی اساسا اجرای شریعت است. درحقیقت در اسلام برخلاف فلسفه سیاسی کلاسیک یونان که دولت، مقدم بر قانون است ، قانون پیش از شکل گیری دولت موجود بوده و دولت تنها هدفش حفظ و اجرای شریعت است.
به هر حال اعتقاد به این که حکومت باید مجری قوانین شرع باشد و شرط اصلی مشروعیت یک حکومت، عمل نمودن آن به فرامین مذهبی است سبب شد اندیشمندان ایران و اسلام هریک دراین باره قلمفرسایی نموده و تلاش نمایند تا به شیوه ای مدلل ماهیت حکومت را مورد بررسی قرار دهند و چند و چون آن را تشریح دارند.
در تایید این نکته همان بس که شمار افزون نصیحت الملوک ها، تذکره الملوک ها، آداب الملوک ها و سیرالملوک ها از ادوار تاریخی ایران به یادگار مانده که در آنها نه تنها در باب ماهیت حکومت ها بحث شده بلکه از راه و رسم زمامداری نیز به شیوه هایی گوناگون سخن به میان آمده است. در حقیقت، در تاریخ ایران مباحثی چون جدایی دین از سیاست تا به روزگار ناصری و آغاز گفتمان های مرتبط با مشروطیت هیچ گاه نمودی نیافته بود.
اختلاف های عقیدتی و ایمان هریک از دانشمندان به مذاهب و طریقت های متفاوت و همچنین اوضاع روزگار سبب شده است تا در بسیاری از موارد آنچه این نامداران نگاشته اند چندان با هم یکسو نباشد. البته آثار اینان هر چقدر با یکدیگر ناهمسو باشند در یک چیز مشترک است: دین و دولت توأمان است و دین و دولت نباید از هم جدا باشند.
غزالی، عالم مشهور روزگار سلجوقی، دراین باره آورده است: «اگر دین همچون پادگانی فرض شود دولت نگاهبان و پاسدار آن خواهد بود.» ماوردی، یکی از شخصیت های برجسته دینی تاریخ ایران نیز چنین باوری داشته و هدف او از نگارش کتاب احکام السلطانیه تنها ارائه توضیحی فقهی از تئوری حکومت بوده است.
فخرالدین رازی و دیگر اندیشمندان پرآوازه ایران و اسلام چون باقلانی، بغدادی، ابن خلدون، جوینی، فارابی، محقق کرکی، مجلسی و... نیز در این که دین و دولت دو همزاد هستند اشتراک نظر دارند. با این وجود یادکرد نکته ای شایسته است: علمای شیعی و سنی هر دو بر این باور بودند که دین و دولت جدا از یک نیستند، هر دو نیز مشروعیت حکومت ها را امری مهم می پنداشتند، اما فرق آرای این دو گروه در آن است که علمای سنی مشروعیت را بدان گونه می نگریستند که هرکس به قدرت می رسید مشروعیت بالقوه داشت و می توانست با رعایت شرایطی چند از جمله دریافت خلعت از خلیفه مشروعیت بالفعل بیابد، اما علمای تشیع هر حکومتی را که ائمه دوازده گانه (ع) ـ یا نایب آنها در زمان غیبت ـ تشکیل نداده باشند غیرمشروع می پنداشتند. بسیاری از این فقیهان بر آن باور بودند که در زمان غیبت، حکومت حق مجتهدان است که نیابت امام زمان (عج) را بر عهده دارند.
در تبیین این نکته همان بس که بسیاری از پادشاهان شیعی ایران، مجتهدان را زمامداران واقعی برمی شمردند و خود را نایب آنان می نامیدند. به عنوان نمونه، شاه تهماسب صفوی در دیدار با مجتهدی مشهور چون محقق کرکی گفت: «شما به پادشاهی مستحق ترید، شما نایب امامید. من فقط یکی از عاملان شمایم.»از مجموع آنچه گفته آمد، دریافت شد که دولت و دین در ایران همواره با هم رابطه دوسویه داشته اند.
http://www.aftabir.com منبع : آفتاب
/ج
