لغات فارسی و ابن سینا
پاره ای لغات فارسی که ابن سینا وضع یا به جای کلمات عربی استعمال نموده بود: آرامش = سکون، آرمیده= ساکن، استواری = استحکام، آمیختن = اختلاط و امتزاج و ترکیب، آمیزش= ترکیب، اندام = عضو، اندریابی=ادراک، اندریافتن = ادراک کردن، اندیشه=فکر (قوه متفکره)، باریک= دقیق، بازدارنده= مانع، بازگیر= مانع، بالش= نمود، بخود کشیدن=جذب، برسو= عالی و سمت فوقانی، بر شدن= صعود، بساوا= لامسه، بستناکی=انجماد، بشتاب=بسرعت، بویا=شامه، بوشاسب= رویا، بهم اندرشدن اجسام= تداخل، بیاساید= استراحت کند، بینا= باصره، بیک زخم=بیک ضربت،پالوده= صاف کردن، پیران= شیوخ، بیغوله=زاویه، پیوستگی=اتصال- الحاق، پیوندپذیر=قابل اتصال، تن=جسم-بدن-جسد، تنومند=جسمانی، جان= نفس-روح، جان، سخن- گویا= نفس ناطقه، جانور گویا= حیوان ناطق، جای= مکان- حیز، جنبانی= قوه-حرکت، جنبش پذیر= قابل حرکت، جنبش پذیری=قابل حرکت، چشا= ذائقه، چگونگی=کیفیت، چه چیزی= ماهیت، رهایش= دفع- خلاص، زایش= تولد، زبرسو=علوی، ستبرا=ضخامت، فسردن=منجمدشدن، قوت اندریابا=قوه متصوره، قوه اندیشنده= قوه متفکره- کرانه- حاشیه، کناره های بیرونین= سطح خارجی، مادگان = اناث، مانندگی= شباهت-تشبیه، مغاکا=عمق، مغاکی=گودی- میانگین، واسطه= متوسط، نران= ذکور، نهاد= وضع و هیأت، نهادن = فرض کردن، هموار= مسطح، یادداشتن = حفظ- بخاطر داشتن، یکسان= یک طرز و یک روش.مرحوم دکتر محمد معین فهرستی درباره تعداد لغات پارسی و اصطلاحات برجسته یا مرکب تازی و پارسی دانشنام در جشن هزاره ابن سینا ارائه نمود - در منطق 214، در طبیعی 201، در الهی 474 که جمعاً 889 کلمه و طبق نظر محمد مشکوه مصحح رساله رگ شناسی 150 لغت و ترکیب قابل توجه دارد که جمعاً 1039 می باشد. (9)»
کتاب قانون:
قانون کتاب جامع طبی است که فیلسوف و نابغه ای بزرگ در پنج کتاب و هر کتاب به چندین فن، تعلیم و جمله و فصل تقسیم گشته است.کتاب قانون نخستین کتابی است که به لاتین ترجمه و چاپ و منتشر شد و تا سال 1650 میلادی در دانشگاههای لوون LOUVAIN بلژیک و مونپلیه فرانسه تدریس می گردید و ابن سینا در اروپا به رئیس و ملک الاطباء معروف بود. ظاهراً در 1593 کتاب قانون در شهر رم برای نخستین بار چاپ شد.
در کتاب قانون درمانها، و درمانها عجیب و غریب و شاهکارهایی دیده می شود که بسیار ارزنده است:
1- کتاب اول: در کلیات طب که مشتمل بر چند فن 2- کتاب دوم: در داروهای مفرد به ترتیب حروف تهجی در دو جمله: جمله اول در قوانین طبیعی (در شش مقاله) جمله دوم در داروهای مفرد. در این کتاب همه داروهای جانوری و گیاهی و معدنی با خواص و موارد کاربرد آنها آمده است. در این کتاب ابن سینا حدود 800 دارو (ماده) را آورده است که پاره ای از آنها مربوط به قبل از ابن سینا و بسیاری از آنها را خود ابن سینا به تجربه دریافته یا شناسایی کرد.
کتاب سوم: در بیماریهای جزیی اندامهای آدمی از سر تا قدم و مشتمل بر 22 فن که هر فن را مقاله یا مقالات متعددی است. در این کتاب از بیماریهای سرو مغز و اعصاب و چشم و ضمائم آن و گوش و بینی و دهان و زبان و حلق و لثه ها و سقف های دهان و لبها و ریه ها و سینه و پستان و مری و معده و کبد و کیسه صفرا و طحال و امعاء و مقعد و کلیه ها و مثانه و آلات دفع ادرار و اعضاء تناسلی مرد و زن و بیماریهای دست و پا سخن به میان آمده است و در حقیقت یک دوره کامل پاتولژی است. (10)»
کتاب چهارم: در زینت (مقصود برطرف کردن لک صورت و ...) و بیماریهایی که مخصوص به یک عضو نیست بدین ترتیب: فن اول در تبها (دو مقاله) فن دوم در تقدمه المعرفه و احکام بحران (دو مقاله) فن سوم در اورام و بثور (سه مقاله) فن چهارم در تفرق و اتصال غیر از شکستگی و جا انداختن (چهار مقاله) فن پنجم و شکسته بندی (سه مقاله) فن ششم مختصری در سموم (پنج مقاله) فن هفتم مختصری در باب زینت (چهار مقاله) کتاب پنجم در داروهای مرکب (مجموعه دستورهای تهیه ادویه طبی یا علم به ماهیت ادویه مفرد و مرکب) و مشتمل بر چند مقاله و دو جمله است. مقاله ای در احتیاج به داروهای مرکب، جمله اول در مرکبات مرتبه در قرابادین و مشتمل بر دوازده مقاله، جمله دوم در داروهای مجربه در هر یک از امراض در کتاب پنجم از داروهای مرکب از قبیل حب ها و معجون ها و گردها و شربتها و روغنها و شیافها و قرصها و تریاقها و مالیدنیها و لعوقها و شرابها و سایر ترکیبات دارویی و داروهای مرکب و مجرب مربوط به یک یک امراض است. (10)»
قانون، بزرگترین اثر پزشکی ابن سیناست، شاید برای تحقیق در سهمی که وی در دخالت دادن مشاهده و تجربه در تحصیل علوم طبیعی داشته، بسیار ثمربخش باشد. در قانون بسیاری موضوعات تازه دیده می شود که نتیجه تجربیات و استدلالات پزشکی خود ابن سیناست، مانند استفاده از بعضی از گیاهان و اکتشاف نیروی گندزدایی الکل و اکتشاف ورمهای مغزی و زخمهای معده. در کالبد شناسی و فیزیولژی چشم ودر نظریه رویت که در علم النفس یا در کتاب نفس وی آمده، ابن سینا معتقد بود که نور از خارج به چشم می رسد و در عین حال یک فعل نفسانی از چشم خارج می شود و به جسم می رسد. و نظریاتی ابراز داشته که در مردان برجسته ای از مغرب زمین همچون راجر بیکن تأثیر عظیم کرده است. (5)»
کتاب قانون که مجموعه کامل پزشکی و شامل یک میلیون کلمه است که خود کتاب مرجع عمده در طی شش قرن بوده، و ابن سینا یکی از بزرگترین پزشکان همه روزگاران بود، که علاوه بر کتاب قانون، کتاب شفا و دانشنامه را پدید آورد.
«در کتاب قانون به تفصیل فصول و آب و هوا و تأثیر آنها را بر تندرستی آدمی مورد بررسی قرار داد:
بهار- این فصل که هنوز خواص مشخصه خود را از دست نداده است، مساعدترین فصل هاست با این حال، می توان برخی ناراحتی ها را در آن تشخیص داد: گروه بیماریهای زمستانی چون تورم مثانه و بیماریهای حلق و بینی (غشاء کاذب و خناق و غیره ...) و تورم دو شاخه قصبه الریه و سرفه با خلط خونین. این فصل برای کودکان مساعد است. (23)»
زمستان - فصلی است برای هاضمه سازگار ولی می توان در معرض ناراحتی های ناشی از افراط در تغذیه قرار داد. بیماریهای زمستانی اصلاً بیماریهای بلغمی است. اغلب زکام عارض می شود که گاهی شدت می یابد و تبدیل بذات الجنب و ذات الریه می شود. از دیگر بیماریهای این فصل ورم حلق و دردهای حنجره ای و دردهای عصبی پهلو و پشت و دیگر ناراحتی های عصبی، و سردرد مزمن و حتی سکته ناقص و اغماء است... این فصل برای سالخوردگان نامساعد است. (23)»
تابستان - در این فصل گرما خلط های بدن را تحلیل می برد و بدین سبب از فعالیت داخلی شخص می کاهد (احتمالاً اشاره به کاهش آب بدن در اثر شدت گرماست). خون و بلغم کاهش می یابد و صفرا افزایش، بیماریهای این فصل عبارتست از کم خونی به علت کاهش عناصر خون؛ ضعف عمومی بدن؛ پیدایش زخم های چرکین گسترده، ورم امعاء، اسهال، استسقاء تب سه یک و تبهای دیگر و بیماریهای گوش و ورم ملتحمه و شیوع بیماریهائی چون آبله و سرخک و باد سرخ. این فصل برای سالخوردگان مساعد است. (23)»
پائیز - در این فصل بدن به علت تغییرات دفعی درجه حرارت، و مصرف بیش از حد میوه ها و خوراکهای ناسالم، در معرض بیماریهای متعددی قرار می گیرد. این فصل در آغاز برای سالخوردگان مساعد است و در پایان نامساعد. بیماریهائی که در این فصل دیده می شود عبارت است از جرب، تب مختلط، تب ربع، ورم پسرز، باد مفاصل، سیاتیک، اورام مثانه، اورام مجاری ادرار، اورام امعاء و کرمهای روده ای پائیز برای جراحت های ریوی سل نامساعد است و ممکن است آن را آشکار سازد. (23)»
تندرستی و آب و هوا - در مورد تندرستی و بهداشت مسکن تا روزگار ما به طور غیر قابل باوری تازگی خود را حفظ کرده است خاصه که شهرسازان جدید با همان مسائل روبرو هستند البته با تعداد بیشتر و به طور حادتر، بدون اینکه موفقیت زیادی در این زمینه حاصل کرده باشند. (23)» «شرایط مسکن و تأثیر آن ها بر روی تندرستی، بسته به بلندی و برآمدگی محل آن.
و «کتاب قانون در پزشکی که از دستاوردهای برجسته ترین پزشکان یونانی، هندی، ایرانی و عرب را یکجا عرضه می دارد. گستردگی دانش نویسنده این اثر مهم نیروی منطقی فکر او، ایجاز و روشنی بیان وی، روش ابداعی او در برخورد با معضلات لاینحل علم و دانش پزشکی و نیز نحوه تقسیم بندی و ارائه قوانین و راه حل های جدید، تازگی و خلاقیت ذهنی او، همه و همه قانون را به اثری بی بدیل در نوع خود بدل می سازد. (23)»
«این کتاب در قرن دوازدهم میلادی بوسیله جرارد که مونائی از مردم ایتالیا به زبان لاتین ترجمه شد، و تا قرن ها بعد کتاب مقدس دانش پزشکی به شمار می رفت (تا بدانجا که پس از اختراع چاپ بعد از کتاب مقدس از نظر تعداد نسخه مقام دوم را داشت) حتی تا 1909 اثر پزشکی ابن سینا در دانشگاه بروکسل - بلژیک تدریس می شد. ابن سینا در کتاب قانون نه تنها کار پیشینیان خود را تلفیق و ترکیب کرده و در یک جا آورده است، بلکه به کمک مشاهدات عملی و اکتشافات نظری خود دانش پزشکی را بسط داده و به آن غنای بسیار بخسید. (23)»
کتاب قانون حاوی مشاهدات بی سابقه ای است که ابن سینا در طول دوران پزشکی خود به آن برخورد کرده است. تفاوت ذات الجنب و التهاب پرده مقاربتی و انحرافات جنسی، ناراحتی های عصبی و امراض پوست از آن جمله اند. (23)»
برای پیشگیری از عفونت در هنگام عمل جراحی ابن سینا عقیده داشت در صورتی می توان زخمی را درمان کرد که از عفونت جلوگیری شود. اگر بر عکس چرک بصورت خون مردگی یا گودی باقی بماند خون دوباره در محل زخم جمع می شود و برای عفونت مساعد می گردد و هر نوع اقدام پیش از برطرف کردن آن غیر ممکن است. اگر خون در زخم چرک کند فوراً باید آنرا دفع کرد. (23)»
ابن سینا نخستین کسی است که اندام شناسی عضلات چشم انسان را دقیقاً شرح داده است و شرحی که وی در خصوص طرز کار قوه باصره آورده است، از نظرات علمی امروز در خصوص این پدیده چندان به دور نیست. وی همچنین با دقت و تیزبینی بسیار، سیستم بطون و دریچه های قلب انسان را توضیح داده است. آبله و سرخک را که کلاً بر پزشکان یونان باستان ناشناخته بود به تفصیل شرح و تحلیل کرد. نظر ابن سنیا با نظریه ای که هشتصد سال پس از وی به وسیله توماس ویلیس پزشک و متخصص انگلیسی ابراز و تبیین شده تفاوت چندانی ندارد. (23)»
یکی از فرضیه های ابن سینا این بود که برخی عفونت ها به وسیله «موجودات بسیار کوچک» که در آب و هوا به سر می برند نقل می شود. و در قرن هجدهم توسط انتونی فن لیو و نهوک (1723-1632) دانشمند هلندی با میکروسکپی که ساخته بود مورد تأیید قرار گرفت.»
درباره تپش قلب و نبض انسان نیز بسیار جالب توجه است (او شصت نوع تپش ساده و سی نوع تپش مرکب برشمرده و ثبت کرد. پزشکی نوین جز تصحیحات اندکی چیزی بر این تعداد نیفزوده است. (23)»
ابن سینا روشهای تشخیص بسیاری ابداع کرد مثلاً روشی را که در پزشکی نوین به پرکاشن یا روش دق موسوم است، و بر اساس آن بیماریهای داخلی به کمک ضربه های آرام انگشت بر بدن بیمار تشخیص داده می شود را به او نسبت می دهد. (23)»
«ابوعلی سینا، این دانشمند کبیر قرن یازدهم دانش پزشکی را از جهت علم تشریح نیز غنی ساخته است. ابوعلی اطلاعات دقیقی درباره بعضی از اعضاء انسانی می دهد. در علم تشریح نیز مانند علوم دیگر در جستجوی هدف روشنی است. وی پیدایش اعضاء را در ارتباط با لزوم آنها توضیح می دهد. ابوعلی علاوه بر توصیف تشریحی اعضاء وظایف این اعضاء را مختصراً نیز شرح می دهد. وی علم تشریح را بسی پیشرفت داد. نخستین توصیف درست عضلات چشم را ما از او می دانیم. تصور این نکته دشوار است که ابوعلی هرگز به تشریح جسد انسانی دست نزده باشد. کشفیات جالب او در رشد توضیح بیماریها دلیل بر تصور آن است که ابوعلی به کار تشریح جسد انسانی غالباً دست می زده است و این کار را محرمانه انجام می داده است. (11)»
ابن سینا نخستین بار درباره عصب سه شاخه NERFTRIJUMEAU (سه قلو) در کتاب قانون سخن رانده
در وظایف الاعضاء- مانند پزشکان پیش از خود در قانون از فیزیولوژی و اندام سخن گفته و اطلاعات مربوط به این رشته از علم پایه پزشکی را بیان کرده.
درباره مزاج مانند پزشکان پیشین خود به مزاج عقیده داشت و می گفت: هر ماده و جسم دارای کیفیت و حالتی مخصوص به خود است که این حالت یا کیفیت معلول کمی یا زیادی میزان و مقدار عناصر سازنده آن است. چنین کیفیت وحالت مزاج است. درباره نبض عقیده داشت که نبض یک توازن و تناسب موسیقاری دارد و تشخیص بیماری را از نبض و تشخیص نوع نبض را از بیماری بیان داشته بود. و نزدیک به چهل نبض در کتاب قانون و رساله فارسی رگ شناسی ذکر کرده بود. خواص ضربان نبض و قدرت آن را و عروق کوچک و سنگینی و طول نبض و نکات جدیدی را بر نظرات گذشتگان افزود.
از جذام LEPRE سخن بسیار گفته و آن را از داءالفیل جدا ساخته و داءالفیل را سرطان پوست نامید.
درباره آسم نظریه خلطی داشت، اما مدتها پزشکان غرب علت آن را به علت تشنج (اسپاسم SPASME) عضلات تنفسی می دانستند، اما اینک ورم مخاط برنش ها و وجود بلغم در مجاری تنفسی و زیاد شدن ترشحات بلغمی که باعث انسداد مجاری تنفسی گشته، که برخی اوقات آنها را مسدود می سازد مورد نظر دانشمندان است. و درمان آسم را ابن سینا داروهای لطیف کننده و نضج دهنده به بیمار می دانست، بطوری که ماده خشک نگردد و سبب غلظت آن نگردد.
بیماری سل بدون داشتن وسایل پرتونگاری و اشعه ایکس در هزار سال پیش از سل ریوی و سه مرحله ای که این بیماری در بدن آدمی پدیدار می کند، سخن به میان آورده که عیناً با دانش پزشکی امروز تقریباً هیچ تفاوتی ندارد و درمان سل را با موادی که از تربانتین و مازو و گردو گرفته می شود توصیه می کند و این هر سه دارو ضد سل هستند و تا چندی پیش متداول بود.
درمان اسهال آب پنیر و پنیر بز را تجویز می کرد یعنی همین داروهای ضد اسهال امروزی بر مبنای اسید لاکتیک مجری می گردد. به نظر می رسد که ابن سینا تصور و فکر مخمر لاکتیک را داشت.
درباره بیماریهای عمومی و همه گیری از هوا و آب وبائی سخن گفته و ضد بیماریها دود دادن را سفارش می کند به عبارتی از قرنطینه سخن به میان آورده - در مورد انتقال برخی از بیماریها آن را مادر به کودک می دانست.
از بیماریهای روانی و روحی و از بیماری صرع و مرگ کاذب و فالج و دردسر و هذیان و بیماریهای مالیخولیایی و درمان آنها بسیار مشروح بحث کرد.
در مورد لقوه که در اثر استرخاء و سستی یا تشنجی است که بر عضلات و پلکها و صورت عارض می شود. «اما لقوه ای که از تشنج عارض می شود طرف دیگر را به طرف خود خواهد کشید، هر لقوه ای که شش ماه به طول انجامید امید درمانش کم است. بلکه امیدی به درمان آن نیست و بدانکه لقوه پیش آهنگ فلج است، بلکه تهدید به سکته می کند و باید در این باب در مورد بیمار تأمل و دقت کرد و دید که با لقوه حالات صرع و سکته هست یا نه؟
«اما علامات لقوه استرخائی آن است که حرکات صورت ضعیف شده و حواس آن مکدر می گردد و احساس کشش در اعضاء صورت بوده و در پوست شخص یک حالت نرمی دیده می شود و پلک پائین چشم رو به پائین می افتد و نیمی از پوست صورت زیر چانه که در محازات همان چشم است. شل و آویزان می گردد.
نشانه لقوه تشنجی آن است که حواس انسان کمتر مختل می گردد و پوست پیشانی کشش داده شده به قسمی که اعصاب را از کار می اندازد و عضله صورت سخت و سفت خواهد شد و آن قسمت از صورت که مبتلی به لقوه شده به سوی گردن کشیده می شود و رطوبت دهان و بزاق کم و تمایل پوست به سوی گردن زیاد و برگرداندن آن به جای خود بسیار مشکل خواهد شد. از علائم دیگر لقوه بیماری در اعضای صورت خود احساس درد می کند و در پوست مریض آثارخستگی و اختلالات صورت زیاد می گردد.
در درمان لقوه تشنجی باید حوصله به خرج داد و بیمار باید در اتاق تاریک استراحت و حمامهای مکرر نماید.
شیر مادر غذای کودک است وشیر مادر بهترین خوراک طفل است و شرایط دایه سپردن و دایه را بیان کرد.
ابوعلی سینا یکی از بنیانگزاران دانش بیماری کودکان است و نکاتی از دوران شیرخوارگی و شیر دادن و دایه و پس از آن مانند روش امروزی سخن گفته است.
در ورزش و بهداشت و پیشگیری بیماریها عقیده داشت که ورزش یکی از ارکان مهم تندرستی مزاج است و ورزشهای گوناگون را برای آدمی در سنین مختلف گفته و اثر ورزش را در تندرستی آدمی به خوبی بیان داشته است و یکی از مهمترین جهات تربیت آدمی و سلامت و تقویت اعضاء بدن است. خواب طبیعی و تنفس هوای پاک و پاکیزگی جسم را برای تندرستی لازم می دانست. درباره بهداشت و پیشگیری بیماریها مفصل از بهداشت آب و مسکن و هوا و استحمام و شرایط بهداشتی بحث کرده و مسکن آفتاب رو را توصیه کرده است.
درباره تصفیه آب سفارش کرده چه عقیده داشت که سرایت برخی از بیماریها از آب می باشد و دستور داد که آب را از صافی بگذرانند یا آنکه آن را بجوشانند.
فوائد بسیار برای آبهای معدنی برشمرده و اطلاعاتی درباره تصفیه آب در هنگام مسافرت داده بود.
در بستن زخمها سفارش می کرد که آنها را پیش از بستن با شراب بشویند. در عمل سنگ مثانه از راه عجان عمل می کرد یا آنکه جدار مثانه را می شکافت و سنگ را از گردن مثانه خارج می کرد. بعلاوه وی برای بیرون آوردن سنگ مثانه آن را در داخل مثانه خرد می نمود- در میل زدن مثانه از میلهایی که با چرم و فلز تهیه می گردیده استفاده می کرد و آن را با قاتاطیر انجام می داد و سفارش می کرد که پس از عمل جراحی سنگ مثانه مراقبتهای لازم را از زخم به عمل آورند.
عده ای عقیده دارند که ابن سینا برای نخستین بار به بخیه زدن اعصاب پرداخت. (12)»
درباره سرطان در کتاب قانون آمده است: سرطان در آغاز پیدایش مانند باقلای کوچک گرد و سختی است با رنگی دگرگون شده که دارای گرمای مختصری است. ابن سینا با دقت نظر و بیانی کاملاً علمی وجه تشابه خرچنگ با غده سرطانی را بیان کرده است. بیماری سرطان در آغاز پیدایش مخفی است. بنابراین در هنگام بروز بیماری، غالباً تشخیص مشکل بوده زیرا بعد از مدتی علائم بیماری آشکارمی گردد.
ابوعلی سینا، در کتاب قانون نوشته است: و در بسیاری، موارد در درون سرطانی ناپیدا (مخفی) پدید می آید و مصلحت در این گونه سرطان بنا به گفته بقراط آن است که تحریک نشود چون اگر تحریک شود گاه منتهی به هلاکت بیمار خواهد شد، و اگر بحال خود واگذار شده و معالجه نگردد، چه بسا با سلامت مختصری مدت طولانی را سپری کند. به ویژه هنگامی که همراه با اصلاح رژیم غذایی بوده و غذا ترکیبی از مواد مبرد (خنک کننده) و رطوبت آور و مولد ماده آسایش بخش و سالم باشد، مانند ماءالشعیر و ماهی رضراضی و زرده تخم مرغ نیم پز و نظائر آنها.
و هنگامی که در آنجا حرارتی باشد (مزاح حارّ باشد) غذای مناسب دوغ گاو است که در همان هنگامی که زده می شود صاف گردیده همراه با گیاهان مرطوب (آنچه از سبزی های تازه می گیرند) حتی کدوی حلوایی مورد استفاده قرار می گیرد.
درمان سرطان از دیدگاه ابن سینا: در درمان بیماران سرطانی ضمن توجه به مسائل پیشگیری و موارد دیگر در اصول، سه روش درمانی را مورد توجه قرار داده که عبارتند از: 1- غذا درمانی 2- گیاه درمانی 3- کارد درمانی (جراحی)
در طب قدیم ایران علاوه بر درمانهای خوراکی که ابن سینا به آنها اشاره کرد، حدود صد نوع گیاه و ماده دارویی برای پیشگیری و درمان سرطان مورد استفاده قرار می گرفت.
جراحی و برداشتن غده سرطانی مورد توجه ابن سینا بود و در کتاب قانون آورده است: 1- غده سرطانی هنگامی که هنوز کوچک است باید برداشته شود زیرا در این حالت غده سرطانی هنوز در محدوده ای مشخص قرار دارد و قابل برداشتن است.
2- باید برداشتن غده سرطانی با دقت و در تمام ابعادش صورت گیرد به طوریکه تمام قسمتهای متورم و ریشه های تغذیه کننده غده سرطانی برداشته شوند و هیچ قسمتی از آن باقی نماند یعنی گذشته از برداشتن نسج سرطانی غدد لنفاوی و به طور کلی پاک سازی منطقه مورد نظر را اکیداً مورد توجه قرار می دهند.
3- بعد از عمل جراحی پاک کردن بدن از مواد بد یعنی مواد زائدی که حاصل فعل و انفعالات متابولیکی بوده و نتوانسته اند به خوبی از بدن دفع گردانند را برای بیمار توصیه می کند.
4- رژیم غذایی مناسب برای بیمار را مورد توجه قرار می دهد.
5- تقویت عضو و بدن برای دفاع در برابر بیماریها
در مورد سرطان پستان نظریه جالبی دارد زیرا وی در مورد ابتلای پستان دیگر به سرطان دو نظر می دهد:
الف- ممکن است که پستان دیگر در راه ابتلا به سرطان بوده و اتفاقاً بروز بیماری در آن پستان با قطع پستان دیگر مقارن بوده است.
ب- دیگر اینکه این عارضه ممکن است به خاطر انتقال ماده سرطانی (انتقال از راه برخورد مستقیم) یا راههای خونی، لنفی، هورمونی و ...) به پستان دیگر به وجود آمده باشد (متاستاز) از مقاله نظریات ابن سینا درباره سرطان و درمان آن (13)»
توضیحاتی درباره بیماریهای روانی
... روزی ابن سینا با ملک حرم نشسته بود ... ملک خوردنی خواست، کنیزکان خوردنی آوردند. کنیزکی خوانسالار بود. خوان از سر بر گرفت و دو تا شد و بر زمین نهاد. خواست که راست شود نتوانست شد. همچنان بماند به سب ریحی غلیظ که در مفاصل او حادث شد. ملک روی به طبیب کرد که در حال او را معالجت باید کرد به هر وجه که باشد، و این تدبیر طبیعی را هیچ وجهی نبود و مجالی نداشت. به سبب دوری ادویه، روی به تدبیر نفسانی کرد و بفرمود تا مقنعه از سر وی فرو کشیدند و موی او برهنه کردند تا شرم دارد و حرکتی کند، و او را از آن حالت مستکره می آید که مجامع سر و روی او برهنه باشد. تغییر نگرفت، دست به شنیع تر از آن برد و بفرمود تا شلوارش فرو کشیدند، شرم داشت و حرارتی در باطن حادث شد چنانکه آن ریح را تحلیل کرد، و او راست ایستاد و مستقیم سلیم بازگشت...... یکی از نزدیکان سلطان قابوس را در گرگان عارضه ای پدید آمده بود که به درازا کشید و پزشکان از درمانش فروماندند تا اینکه درمان از ابوعلی خواستند... ابوعلی پس از معاینه بیمار گفت: مرا مردی باید که غرفات و محلات گرگان را همه شناسد. بیاوردند... ابوعلی دست بر نبض بیمار نهاد و گفت بر گوی محلهای گرگان را نام برده، آنکس آغاز کرد و نام محلتها گفتن گرفت تا به محلتی رسید که نبض بیمار در آن حالت حرکتی غریب کرد. پس ابوعلی سینا گفت: از این محلت کویها برده، آنکس برداد تا رسید به نام کویی که آن حرکت غریب معاودت کرد. پس بوعلی گفت: «کسی می باید که در این کوی همه سرای ها بداند، بیاوردند و سرایها را بردادن گرفت تا رسید بدان سرایی که این حرکت بازآمد. ابوعلی گفت اکنون کسی می باید که نامهای اهل سرای را به تمام داند و بردهد، بیاوردند، بردادن گرفت تا آمد به نامی که همان حرکت نخست حادث شد آنکه ابوعلی گفت «تمام شد» پس روی به معتمدان قابوس کرد و گفت این جوان در فلان محلت و در فلان کوی و در فلان سرای بر دختری فلان و فلان نام عاشق است و داروی او وصال آن دختر است و معالجت او دیدار او باشد» پس بیمار گوش داشته بود هر چه خواجه ابوعلی می گفت، از شرم سر در جامه خواب کشید...»
ابن سینا به روایت نظامی عروضی شاهزاده جوانی از آل بویه را که دستخوش مالیخولیا بود و در حال بیماری می پنداشت که به گاو تبدیل شده، پیوسته به دیگران متوسل می شد و می گفت: مرا بکشید که از گوشت من هریسه (نوعی خوراک که با گوشت و حبوبات فراهم شود) نیکو آید و کار بدانجا رسید که از خوردن سرباز زد و روز بروز تحلیل می رفت و پزشکان از درمانش فروماندند و از بوعلی درمان این بیمار خواستند و بوعلی به اطرافیان بیمار گفت که به آن جوان بشارت دهید که قصاب همی آید تا تو را بکشد و چون به آن جوان گفتند او شادی همی کرد، سپس بوعلی با جمعی به منزل بیمار رفت و باچند تن از خدمه به حیاط منزل آمد و در هیأت سلاخ ها کاردی در دست گرفت و با صدای بلند گفت: کجاست آن گاوی که من باید او را بکشم، آن جوان چون گاوی صدائی کرد یعنی که اینجاست، ابوعلی گفت: «به میان سرای آریدش و دست و پای او را ببندید و فرو افکنید» بیمار چون آن شنید بدوید و به میان سرای آمد و بر پهلوی دست راست خفت و پای او سخت ببستند. پس خواجه بوعلی بیامد و کارد بر کارد مالید و فرو نشست و دست بر پهلوی او نهاد چنانکه عادت قصابان بودی، پس گفت: «وه چه گاو لاغری است این را نشاید کشتن، علف دهیدش تا فربه شود و برخاست و بیرون آمد، و مردم را گفت که دست و پای او را بگشائید و خوردنی آنچه فرمایم پیش او برید و او را گوئید بخور تا زود فربه شوی. چنان کردند که خواجه گفت، خوردنی پیش او بردند او همی خورد و بعد از آن هر چه از اشربه و ادویه خواجه فرمودی به دو دادند و گفتند که نیک بخور که این گاو را نیک فربه کند «او بشنودی و بخوردی بر آن امید تا او را بکشند پس اطباء دست به معالجت او برگشادند و چنانکه خواجه ابوعلی می فرمود بیمار به صلاح آمد و صحت یافت و همه اهل خرد دانند که این چنین معالجت نتوان کرد الّا به فضلی کامل و علمی تمام و حدسی راست. (14)»
نارسائی های تنفسی و ابن سینا:
ابن سینا برای نخستین بار تنفس را به منظم و غیر منظم تقسیم کرد و شکل نامنظم را به اشکال مختلف بیان کرد:1- ازدیاد تنفس، در این حالت تنفس مانند کودکی است که گریه می کند و به انبساط سینه منتهی می شود و میان انبساط و انقباض وقفه ای پدید می آید. در مواقع انبساط صدائی به گوش نمی رسد اما هنگام انقباض ایجاد صدا می کند.
2- نفس المنتصف که به علت وجود بیماری در نیمی از ریه است و مقداری تنفس به اندازه نصف شخص سالم است. 3- نفس بریدگی
4- تنگ نفس ایستاده حالتی است که بیمار باید ایستاده و گردن خود را بالا بکشد تا مجاری تنفسی باز گردد واگر این حالت تغییر کند به ویژه هنگامیکه دراز می کشد دوباره تنگ نفس به او دست می دهد زیرا برخی از قسمتهای ریه بر روی یکدیگر تا شده، سبب بسته شدن مجاری تنفسی می شود.»
5- کندی نفس: کودکان دارای ازدیاد و سرعت تنفس هستند و نوجوانان عمق تنفس آنان بیشتر اما سرعت و مقدار تنفس در آن ها کمتر از کودکان است و سالخوردگان تنفسشان از تنفس جوانان کمتر است. تنفس افراد پرخور کوتاهتر است زیرا که دیافراگم آنان تحت فشار قرار گرفته و نمی توانند حرکات معمولی خود را به نحو کامل انجام دهند در این صورت دچار سرعت و ازدیاد تنفس می گردد همچنین است در مورد زنان باردار و مبتلایان باستسقا. (15)»
نظریه طب جدید: تنگی نفس از طرفی ناشی از افزایش نیاز بدن به تهویه ریوی است چه نسج ریه در این موارد از حالت معمولی سفت تر بوده و عضلات تنفسی برای انبساط قفسه سینه به کار بیشتر و در نتیجه به اکسیژن زیادتری نیاز دارند و از سوی دیگر ناشی از نقصان قابلیت انتشار اکسیژن به درون شعریه های ریوی می باشد از این رو برای خوب انجام گرفتن تبادلات تنفسی ریه به مقدار بیشتری هوا نیاز دارد و این کیفیت در حالاتی مانند آسم برونشیک، آمفیزم، وجود مقادیر زیاد مایع در حفره جنب، پنوموتراکس، فلج عضلات تنفسی وکتراکتور عضلات جدا قفسه سینه دیده می شود. (15)»
نخستین تعریف دقیق از تنگی نفس و بیماری آستم برونشیک توسط رازی بیان گردیده که مورد تأیید ابن سینا نیز قرار گرفته است و امروز نیز همین نظریات مورد قبول می باشد. از این رو باید گفت که ابن سینا به خوبی بیماری آستم برونشیک را می شناخته و علل آن را به طور کامل ذکر کرده، به اینکه ابن سینا تحت تأثیر رازی قرار گرفته اما خود نیز ابتکاراتی داشته و به خصوص انواع تنفس نامنظم را به خوبی ذکر کرده همچنین دو علت علاوه بر علل ذکر شده در نارسائیهای تنفسی ذکر می کند که در آثار پیش از خود دیده نمی شود.
اثر گرد وغبار و گیاهان مضر را در پیدایش این بیماری: نخستین بار رازی و ابن سینا متوجه شدند علاوه بر این تغییر آب و هوا، نحوه درمان، تکرار نکردن یک دارو و گیاهانی را که در این بیماری معرفی نموده اند از مسائل مهمی است که دقیقاً در کلنیک و آزمایشگاهها باید مورد بررسی قرار گیرند. (15)»
اشاره ای بر برخی از مبانی روانی طب سینائی: ابوعلی سینا از پیشگامان روانپزشکی است که نظرات پزشکی و هم فلسفی او تا قرنها بر کار پزشکان و دانشمندان ایرانی سایه انداخته بود و در غرب تدریس می شد وکارها و شرح حال بیماران او به شعر و نثر در کتب بزرگان می آمد. تاثیر این بینش و دید در مقاله چهارم چهار مقاله عروضی آمده است. (17)»
ابن سینا و بیماری قند:
تعریف این بیماری در طب قدیم ایران (ابوعلی سینا نفیس ابن عوشی کرمانی): خروج آب آشامیده به همان حال و بدون تغییر در اثر سوءمزاج حار (شدت گرمی مزاج آن عضو که در اینجا کلیه است) کلیه و اتساع مجاری ادراری و سست شدن قوه ماسکه (یکی از قوای بدن که مواد را در خود نگاه می دارد) و کشیدن آب از کبد و بعد از روده و بعد تشنگی. (16)»آخرین تعریف بیماری قند در طب جدید:
بیماری ارثی مزمنی که از مشخصات آن بالا رفتن گلوکز خون و دفع آن در ادرار است و عیب اصلی در متابولیسم هیدرات دو کربن پروتئین و چربی می گردد.اما دیابت هنوز به درستی شناخته نشده و یک سندرم چند بعدی است.
فیزیولژی پاتولژی دیابت در نظر ابن سینا و پیروانش: ابن سنیا دو نوع دیابیطس شرح داده: یکی که در اثر سوء مزاج گرم کلیه پدید می آمد و از نشانه های آن علاوه بر تنشگی بسیار و ادرار زیاد وجود نشانه های گرمی مزاج مستولی بر کلیه است و آن فراوان ترین و خطرناکترین بیماری قند است: «این مرضی است بدخیم دردی که گاه ممکن است منجر به ذوبان (لاغری مفرط) ودق (کاشکسی) می گردد. رطوبت های بدن را می کشد و در حقیقت از حرارت آتشین به وجود می آید و هرگاه بیماری طول بکشد و سبب لاغری شدید بدن می گردد و طبعاً علاج آن بیشتر باید متوجه تبرید و ترطیب باشد یعنی وسائل غذائی و درمانی که هدفش خشکی (برودت) و تری (رطوبت) بدن باشد.
و دومی دیابیطس دیگری است که بسیار کمیاب تر است و در اثر سرمای شدید مستولی بر جمیع بدن و مخصوصاً کلیه و احیاناً آشامیدن آب بسیار سرد عارض می گردد و از نشانه های آن نبود علائم حرارت مگر عطش است سبب آن ضعف قوه ماسکه کلیه و عدم توانائی او به نگهداری آب و دفع سریع آب به انسان است. 16»
تقسیم بندی دیابت در انسان طبق آخرین اطلاعات:
1- ارثی (ایدیوپاتیک - خود بخود - ابتدائی- اسانسیل»A- نوع اگرسیو - بدخیم - شروع در جوانی
B - نوع پایدار - خوش خیم = شروع پس از بلوغ
2- غیر ارثی (ثانوی)- آسیب با برداشتن نسج جز اثر لوزالمعده:
1- برداشتن در اثر جراحی 2- تومور وسیع لوزالمعده 3- پانگراتیت 4- هموکروماتوز - اختلال غده اندوکربن غیرلوزالمعده : 1- هیپوفیز 2- آدرنال 3- تیروئید. (16)»
«ابن سینا افکار بدیع بسیار تدوین کرد که اکتشافات و اختراعات آینده را نوید می داد، و از این میان می توان به «اصل جبر» اشاره کرد که سرانجام فیزیکدان و ستاره شناس ایتالیائی گالیله (1642-1564) به آن دست یافت، و نیز به نظریه داروین راجع به تکامل.
روش هائی که ابن سینا در تعیین تفاوت طول جغرافیائی میان دو نطقه معین واقع بر سطح زمین و در اندازه گیری ارتفاع و سمت ستارگان به کار برده بود پانصد سال پس از مرگش دوباره اختراع شد. (23)»
«اندیشه های ابن سینا درباره منشأ و مبدأ وجود بشر بسی از عصر خویش پیشرفته تر بود. چه عقیده داشت که باید منشأ و اصل بشر را در نوع جانور جستجو کرد. مگر اینکه یک نوع جمع حواس و مشاعری را که به احاطه بر اشیاء قابل درک به وسیله حواس است. حاصل کرده باشد. بدیهی است که طبیعت نمی تواند یکنوع جانور به نوعی به مالک عقل تبدیل کند» به یقین، وی هنوز خیلی با نظریه داروین فاصله داشت. اما می توان ملاحظه کرد که فرضیه او فرضیه ای است که احدی پیش از داروین نتوانسته بود به شیوه ای به حقیقت علمی بیان کند. (23)»
«بنا به نوشته شادروان سعید نفیسی مترجم شرح حال ابن سینا، تألیفات ابن سینا به فارسی یا عربی 456 جلد است که یا محققاً توسط وی به رشته تحریر درآمد یا منسوب به اوست، دست کم یکصد و شصت اثر به نام وی در فهرست کتابخانه های جهان ثبت گردیده است. (23)»
منابع تحقیق :
1- شرح حال ابن سینا به قلم خودش و شاگردش - ابوعبید عبدالواحد جوزجانی - ترجمه سعید نفیسی
2- تاریخ ادبیات جلد اول - دکتر ذبیح الله صفا
3- دائره المعارف فارسی - غلامحسین مصاحب
4- ابن سینا، رضا داوری اردکانی
5- کتاب شفا - سید حسن نصر - ترجمه احمد آرام
6- ابن سینا و علوم زمین شناسی و کانی شناسی - مجتبی انوری
7- موسیقی و ابن سینا - دکتر مهدی برکشلی - کتاب هزاره ابن سینا
8- ابن سینا و زبان شناسی - دکتر سامان سپنتا - زبان شناس
9- لغات فارسی و ابن سینا - دکتر محمد معین - در جشن هزاره ابن سینا
10- کتاب قانون تألیف ابوعلی سینا - کتاب تاریخ طب ایران پس از اسلام دکتر محمد نجم آبادی
11- ابوعلی سینا - یحیی رحیم اف نماینده شوروی سابق در جشن هزاره ابن سینا 1333/2/2
12- درباره بیماری ها از کتاب قانون - کتاب تاریخ طب پس از اسلام - دکتر محمود نجم آبادی
13- درباره سرطان از کتاب قانون ابن سینا - دکتر ابوالقاسم پاکدامن
14- توضیحاتی درباره بیماریهای روانی - کتاب چهار مقاله - نظامی عروضی
15- نارسائی های تنفسی و ابن سینا - دکتر ابوالقاسم سلطانی
16- ابن سینا و بیماری قند (دیابت )- دکترابوتراب نفیسی
17- اشاره ای به برخی از مبانی روان درمانی - ابن سینا - دکتر احمد جلیلی
18- دائره المعارف دانشمندان علم و صنعت - اسحق آسیموف - ترجمه محمود مصاحب
19- مقدمه ای بر تاریخ علم جلد اول - جرج سارتن - ترجمه غلامحسین صدری افشار
20- کتاب جشن نامه ابن سینا - تهران 1334
21- ابن سینا بزرگترین حکیم ایرانی - ترجمه روشن ضمیر نشریه دانشکده ادبیات تبریز
22- زندگی ابن سینا و نفوذ افکار او در علم فلسفه اروپا - قدیرخان تره کی - کابل 1317
23- ابن سینا - مجله پیام یونسکو شماره 128 ترجمه کریمی حکاک و دیگران
24- روش علمی ابن سینا - آیدین صاییلی - جشن نامه ابن سینا تهران 1334
25- برخی از عقاید ابن سینا درباره علم شیمی - عبدالله کریمف جشن نامه ابن سینا 1334
26- تعریف فلسفه از نظر فیلسوف - ابن سینای بلخی و طبقه بندی علوم فلسفی - آریانا -39-1338
27- سرگذشت شیخ الرئیس ابوعلی سینا - ایندوایرانیکا 53-1952
28- ابوعلی سینا و دکارت - محمد حسین ضیائی بیگدلی مجله جلوه (25-1324)
29- طبقه بندی علوم از نظر شیخ الرئیس ابوعلی سینا - حسن مینوچهر - جشن نامه ابن سینا تهران 1334
30- نبوغ ابوعلی سینا - مجموعه مقالات
31- علوم طبیعی از نظر ابن سینا - محمد یحیی هاشمی - گزارش یونسکو
32- ابن سینا و گیاه شناسی - دکتر پرویز نیلوفری - مجله کاوش 1340 شماره 6
33- آثار فارسی ابن سنیا - سعید نفیسی - مجله مهر 16-1315
34- ابن سینا در روانشناسی جدید - علی اکبر سیاسی - مجله دانشکده ادبیات تهران 1333
35- آثار ابن سینا در لهستان - جشن نامه ابن سینا تهران 1334
36- مقام ابن سینا در فلسفه - غلامحسین دولتشاهی - مجله آموزش و پرورش 1328
37- خدمتی که ابن سینا به زبان فارسی کرده است- حسین خطیبی - پشوتن 1327
38- حزن و اندوه و علل آن - ابوعلی سینا - ترجمه محمد شیروانی - مجله وحید 1354
39- ابداعات ابن سینا در موسیقی - امیر جاهد - مجله موزیک ایران 1336
48- ترجمه رساله اقسام نفوس از ابوعلی سینا
منبع :سعیدیان، عبدالحسین؛ (1376)، مشاهیر نام آوران و دانشمندان، تهران: انتشارات علم و زندگی (و انتشارات آرام)، چاپ سوم
