نویسنده: حسین خنیفر
موفقیت همیشه تابع هوش نیست؛ بلکه پشتکار و خلاقیت، امید و خواستن، موفقیت زا و رکود زداست. یکی از بهترین ره آوردهای تحصیل موفق، شکستن مرزهای تحصیلات تکمیلی(فوق لیسانس و دکترا)است که این در حقیقت، کمترین انتظاری است که از افراد بالنده می رود؛ زیرا یقینا به این مهم دست می یابند.
در خصوص اصل برنامه ریزی در عصر اطلاعات و ارتباطات، مباحث زیادی عنوان شده است؛ اما یکی از مهم ترین مسائل در برنامه ریزی که خط مقدم دوران جوانی را شکل می دهد، برنامه ریزی برای ادامه تحصیل، درمقاطع تحصیلات تکمیلی(کارشناسی ارشد و دکترا) است.
ناگفته پیداست که یادگیری علمی برای میدان های رقابتی دانشوری و جذب اطلاعات و پردازش آن، نیاز به طراحی وهمچنین برنامه ریزی بهینه و کارآمد دارد. برای این کار، باید از ترم چهارم و کارشناسی آغازنمود و یا حداکثر، سقف زمانی ترم ششم کارشناسی را به عنوان آغاز تحصیلات تکمیلی در نظر بگیریم.
2-رویکرد جدید صنایع، مشاغل و وظایف اداری، به سمت انسان توسعه یافته است که معمولا در تحصیلات تکمیلی تعریف می شود.
3-برای رقم زدن توفیق در تحصیلات تکمیلی و رقابت سالم و علمی، نیاز به طراحی برنامه ای با حداقل 8 تا 10 ساعت مطالعه در روز است که باید از ترم چهارم کارشناسی یا حداکثر از ترم ششم شروع شود.
4-بهترین گزینه برای توفیق در تحصیلات تکمیلی و یادگیری بهینه، و کارآمد، حریف تمرینی است؛ یعنی فردی با خصوصیات انگیزه مند که خواهان ادامه تحصیل در همان رشته باشد.
5-نوع مطالعه برای رقابت علمی در مقاطع تحصیلات تکمیلی، باید عمیق و دقیق و همراه با یادداشت برداری وسیع و دقیق باشد.
6-مهم تر از همه این مسائل، دوستی و مشورت با دانشجویان دوره دکترا و بهره گیری از تجربه ها و عوامل توفیقات آنهاست؛ از این رو یک دانشجوی کارآمد، بایستی از ترم چهارم تحصیل، باب دوستی با دانشجویان ترم بالایی و مشغول به تحصیلات تکمیلی را باز کند تا با تجربه ها، برنامه ریزی ها وشیوه های مطالعه آنها، آشنا شود.
از این جهت ادعا می شود که باید سیستم ذهنی خود را به مفهوم سازمان تند آموز(FLO) (2)نزدیک کنیم؛ زیرا روز به روز، مطالب حجیم تر، رشته های وسیع تر و رقبا سریع تر و فرصت ها بر اثر مشغله ها، کمتر می شود؛ از این رو هر فرد برای رقم زدن توفیق خویش، باید مدلی متناسب با روحیات خویش طراحی کند و مطابق آن عمل کند.
بهترین مدلی که امروزه برای حفظ مزیت(3)و رشد از آن صحبت می شود، سه راهبرد اصلی دارد که عبارتند از: روشمندی، تاکتیک و مهارت.
از این رو فرد یادگیری مدار، در امر یادگیری، سرمایه گذاری مستمر بر روی زمان دارد و نگاهش به زمان، ثانیه، دقیقه و ساعت است و نه روز و هفته و ماه. دیدگاهش به فرصت ها اغتنام است، نه هرزدادن آن. نگرشش به محیط، غنی سازی اکتساب از آن است، نه حل شدن درآن. انتظار او از خویش، رشد و تحول هرروزه است؛ نه عقب گرد و واپس گرایی. چشم انداز وی سریع وگام هایش به سوی شکستن عادت هاست و نه تعجیل صرف. قاعده اش در نگریستن به خویش، قبول خویش به عنوان فردی مؤثر است؛ نه تحقیر خویشتن. مرامش تجربه، پیشروی و قبول شکست است؛ نه بی طاقتی و توقف و رکود و از این جهت پیرو قاعده یادگیری بهینه و کارآمد است.
«یادگیری سریع تر، حتی ممکن است در مواردی، به دلیل توجه به امری مهم تر، متضمن فرآیندی کندتر، ولی توأم با تفکر بیشتر باشد.»
امروزه در هر رشته ای، دامنه و دایره دانش آن رشته، به قدری وسیع است که هر شاخه آن، خود به چند سال مطالعه مستمر و جانبی و مکمل نیاز دارد؛ از این رو، برای رقابت علمی مقاطع تحصیلی بالاتر، نیاز به دانش ضروری وشناسایی حیطه های لازم برای رقابت است. سه راه در این زمینه عبارتند از:
الف. نمونه سؤالات سال های قبل که نشان دهنده دغدغه طراحان سؤال در زمینه رویکردهای خاص مواد درسی آن رشته است.
ب. محتوای، برنامه ها وبحث های دانشجویان متعدد و موفقی که این مسیر را طی کرده اند و مشاور خوبی هستند.
ج. اساتید و هیئت علمی که معمولا ازمسیر به خوبی آگاهند، راهنمای خوبی جهت گزینش مطالب و منابع مهم هستند.
2. چرخه زمان و رعایت آن؛
همان گونه که «کریس مایر»(6)درکتاب «چرخه زمانی وسیع» اشاره کرده است، اجرای موفقیت آمیز استراتژی چرخه زمانی وسیع، مستلزم تلفیق منظم ارزش ها، فرآیندها، اهداف و پاداش های جدید است.
یکی از بزرگ ترین پاداش های چرخه زمانی وسیع، یادگیری وسیع ژرف است که خود ازاهداف رقم زدن تحصیل در مقاطع بالاتراست.
3. توسل به نوآوری؛
هر چه زمان جلوتر می رود، در امر مطالعه و یادگیری، انسان ها به نوآوری های جدید(7) روی می آورند. نوآوری و خلاقیت، اعتماد زاست. انسان نوآور، در مطالعه و یادگیری، خلاق و بالنده ظاهر می شود؛ به طور مثال، استفاده از فن تبدیل کتاب 200 صفحه ای به 20 صفحه نکات کلیدی، خلاقیت کارآمد به حساب می آید.
4. انعطاف پذیری؛
یادگیری کارآمد، محصول و نیز عامل تحقق تحول است. فرد مشتاق، برای ادامه تحصیل، با توسعه قابلیت های یادگیری(8)خود، انعطاف پذیرتر عمل می کند؛ یعنی با اعتماد بیشتر و قابلیت تغییر پذیری بهتر، به مواجهه با تغییرات می پردازد.(9)
5.استفاده از فناوری نوین برای یادگیری کارآمد؛
با استفاده از پیشرفت های فناورانه، به سرعت می توان فرصت ها را تکثیر و زمان را دو برابر کرد. استفاده از کامپیوتر و ابزار مختلف دیگر در تلخیص یا دسته بندی مطالب علمی و یادگیری کارآمد، نمونه ای از این پیشرفت است.
این ما هستیم که باید آنها را فعال کنیم و یا آنها را به خدمت یادگیری، نگه داشت، یادآوری و کاوش قرار دهیم و این ما هستیم که آنها را روشن می کنیم یا خاموش و بسته بندی شده، نگه می داریم. این ما هستیم که باید تعامل خویش را با آنها تعریف کنیم و آنها را به خدمت بگیریم یا در ذهن، به خاک دانی ابدی به خاک بسپاریم.
پس واقعا مقداری بیندیشیم که چه تعاملی با این همه توان خدادادی داریم و آیا هر کدام از ما یک معجزه کامل الهی نیستیم و آیا منظومه شگرفی از قدرت الهی در نهاد ناآرام ما نیست؟
کدام ستاره، کهکشان و یا منظومه می تواند به اندازه انسان، ظرفیت و توان یادگیری، تغییر، تحول و شتاب را داشته باشد؟
به قول حضرت امیرالمومنین امام علی(ع)دنیایی در ما پیچیده شده است و ما آن جرم کوچک بی مقدار نیستیم؛ پس بیایید خود را بسنجیم.
آزمون فوری برای شناخت توان بی پایان خویش.
سؤالات ذیل را از خود بپرسید و سپس با کلید داده شده، نمره خود را تفسیر کنید و ببینید در چه وضعیتی هستید؛ لطفا صادقانه جواب دهید. سقف هر سؤال پنج نمره است؟ می توانید برای هر سؤال، از نمره صفر تا پنج به خود امتیاز بدهید:
1. شرایط پیرامونی(راهبردی)خود را واقع گرایانه ارزیابی می کنم.
2. به عنوان یک فرد انگیزه مند. هدف نهایی خود را همیشه روشن می نگرم.
3. دررقابت های علمی و پژوهشی، مؤثر وسریع عمل می کنم.
4. اطلاعات را از افراد می گیرم و موارد ارزشمند را به کار می گیرم.
5. از فناوری روز و تجارب افراد، غافل نیستم و از آن بهره می برم.
6. پیوسته «زمان بندی»و «برنامه ریزی» دارم و زمان را از دست نمی دهم.
7. نسبت به رقبا هوشیارم و از نوآوری تبعیت می کنم.
8. با پدیده تغییر وتحول، با اعتماد و توانمندی خاصی برخورد می کنم.
9. تلاش مستمر و دائمی جهت بهبود عملکرد خویش دارم.
10. سعی من این است که جوانمردانه بررقبا پیشی بگیریم.
سقف نمرات این آزمون 50 است.
0-20: نمره مطلوبی نیست و به سرعت دربرنامه ها و یادگیری و تعامل خود با زمان، انگیزه، رقابت و رقبا تجدید نظر کنید.
30-20:پیشرفت شما زیاد خوب نیست و باید در جهت تمرکز بر یادگیری بیشتر تلاش کنید.
30-40: پیشرفت شما رضایت بخش است. در خصوص تدابیر و مهارت های لازم برای یک تحول رضایت مند، بیشتر تلاش کنید.
40-50: ساختار ذهنی و فکری شما ممتاز و برجسته است؛ فرآیند بهبود وبالندگی و پیشرفت آن را ادامه دهید.
1. برای رقم زدن آینده، خصوصا از زاویه تحصیل، آغازگری، مرحله مهمی است. اگر در مقطع کارشناسی هستیم، آغازگاه آن هر چه زودتر، بهتر است و اگر در مرحله ارشد هستیم، ترم نخست آغاز گاه دوره دکترا است.
2. بذر امید، توان، خلاقیت و تکامل خویشتن را در وجود خویش پرورش دهید.
3. همواره این چرخه را در زندگی تحصیلی خود به خاطر داشته، به آن مقید باشید:
1. من می توانم
2. چون می دانم.
3. پس حرکت می کنم
4. حتما موفق می شوم
5. زیرا برنامه دارم
6. پس نتیجه می گیرم.
خلیفة الله بودن انسان،
حرکت، امید، پویش، بالندگی وبرنامه است. خداوند نیز با برنامه عمل می کند. در قرآن کریم می خوانیم: «کل یوم هو فی شان؛ هرروز، خداوند دست اندرکار(برنامه ای) است». خدا گونگی، خلیفه اللهی و خدا گرایی، با برنامه، در برنامه، برای آینده و رقم زدن موفقیت های بزرگ، حرکت کردن است.
در خصوص اصل برنامه ریزی در عصر اطلاعات و ارتباطات، مباحث زیادی عنوان شده است؛ اما یکی از مهم ترین مسائل در برنامه ریزی که خط مقدم دوران جوانی را شکل می دهد، برنامه ریزی برای ادامه تحصیل، درمقاطع تحصیلات تکمیلی(کارشناسی ارشد و دکترا) است.
ناگفته پیداست که یادگیری علمی برای میدان های رقابتی دانشوری و جذب اطلاعات و پردازش آن، نیاز به طراحی وهمچنین برنامه ریزی بهینه و کارآمد دارد. برای این کار، باید از ترم چهارم و کارشناسی آغازنمود و یا حداکثر، سقف زمانی ترم ششم کارشناسی را به عنوان آغاز تحصیلات تکمیلی در نظر بگیریم.
شش نکته مهم
1. نکته نخست این که با عنایت به نوع بازار کار و اهمیت تحصیلات تکمیلی در کشورما در عصر حاضر و حتی تا سال(1420 ش.)فارغ التحصیلان کارشناسی ارشد و دکترا، درشرایط بهتری از فرصت های شغلی بهره مند خواهند شد.2-رویکرد جدید صنایع، مشاغل و وظایف اداری، به سمت انسان توسعه یافته است که معمولا در تحصیلات تکمیلی تعریف می شود.
3-برای رقم زدن توفیق در تحصیلات تکمیلی و رقابت سالم و علمی، نیاز به طراحی برنامه ای با حداقل 8 تا 10 ساعت مطالعه در روز است که باید از ترم چهارم کارشناسی یا حداکثر از ترم ششم شروع شود.
4-بهترین گزینه برای توفیق در تحصیلات تکمیلی و یادگیری بهینه، و کارآمد، حریف تمرینی است؛ یعنی فردی با خصوصیات انگیزه مند که خواهان ادامه تحصیل در همان رشته باشد.
5-نوع مطالعه برای رقابت علمی در مقاطع تحصیلات تکمیلی، باید عمیق و دقیق و همراه با یادداشت برداری وسیع و دقیق باشد.
6-مهم تر از همه این مسائل، دوستی و مشورت با دانشجویان دوره دکترا و بهره گیری از تجربه ها و عوامل توفیقات آنهاست؛ از این رو یک دانشجوی کارآمد، بایستی از ترم چهارم تحصیل، باب دوستی با دانشجویان ترم بالایی و مشغول به تحصیلات تکمیلی را باز کند تا با تجربه ها، برنامه ریزی ها وشیوه های مطالعه آنها، آشنا شود.
تجربه
در کتاب«هنر دیدگاه دراز مدت». پیتر شوارتز(1)، از بینش راهبردی فردی به نام آریه دو گاس بحث می کند و می نویسد:«تنها راه حفظ مزیت، برتری و رشد این است که از یادگیری سریع در مقایسه با رقیبان اطمینان حاصل کنید.»از این جهت ادعا می شود که باید سیستم ذهنی خود را به مفهوم سازمان تند آموز(FLO) (2)نزدیک کنیم؛ زیرا روز به روز، مطالب حجیم تر، رشته های وسیع تر و رقبا سریع تر و فرصت ها بر اثر مشغله ها، کمتر می شود؛ از این رو هر فرد برای رقم زدن توفیق خویش، باید مدلی متناسب با روحیات خویش طراحی کند و مطابق آن عمل کند.
بهترین مدلی که امروزه برای حفظ مزیت(3)و رشد از آن صحبت می شود، سه راهبرد اصلی دارد که عبارتند از: روشمندی، تاکتیک و مهارت.
یادگیری در قبال عملکرد
امروزه گرچه افراد سعی می کنند تابیاموزند؛ ولی محور فعالیت های تمامی آنها به یادگیری نمی انجامد. در بحث تحصیلات تکمیلی فراگیر، شما باید شکارکننده نکات و ظرافت های مهم یادگیری های ضروری باشید. به همین خاطر، تأکید می شود که بایستی بتوان تلخیص کننده خوب مطالب علمی رشته خویش باشیم.نکته مهم
روان شناسان یادگیری(4)عقیده دارند که عملکرد امروز، حاصل یادگیری دیروز است.(5)بنابراین، عملکرد فردا نیز محصول یادگیری امروز خواهد بود.از این رو فرد یادگیری مدار، در امر یادگیری، سرمایه گذاری مستمر بر روی زمان دارد و نگاهش به زمان، ثانیه، دقیقه و ساعت است و نه روز و هفته و ماه. دیدگاهش به فرصت ها اغتنام است، نه هرزدادن آن. نگرشش به محیط، غنی سازی اکتساب از آن است، نه حل شدن درآن. انتظار او از خویش، رشد و تحول هرروزه است؛ نه عقب گرد و واپس گرایی. چشم انداز وی سریع وگام هایش به سوی شکستن عادت هاست و نه تعجیل صرف. قاعده اش در نگریستن به خویش، قبول خویش به عنوان فردی مؤثر است؛ نه تحقیر خویشتن. مرامش تجربه، پیشروی و قبول شکست است؛ نه بی طاقتی و توقف و رکود و از این جهت پیرو قاعده یادگیری بهینه و کارآمد است.
«یادگیری سریع تر، حتی ممکن است در مواردی، به دلیل توجه به امری مهم تر، متضمن فرآیندی کندتر، ولی توأم با تفکر بیشتر باشد.»
پنج ویژگی لازم برای تحصیل عالی
1. دانش لازم برای رقابت علمی؛امروزه در هر رشته ای، دامنه و دایره دانش آن رشته، به قدری وسیع است که هر شاخه آن، خود به چند سال مطالعه مستمر و جانبی و مکمل نیاز دارد؛ از این رو، برای رقابت علمی مقاطع تحصیلی بالاتر، نیاز به دانش ضروری وشناسایی حیطه های لازم برای رقابت است. سه راه در این زمینه عبارتند از:
الف. نمونه سؤالات سال های قبل که نشان دهنده دغدغه طراحان سؤال در زمینه رویکردهای خاص مواد درسی آن رشته است.
ب. محتوای، برنامه ها وبحث های دانشجویان متعدد و موفقی که این مسیر را طی کرده اند و مشاور خوبی هستند.
ج. اساتید و هیئت علمی که معمولا ازمسیر به خوبی آگاهند، راهنمای خوبی جهت گزینش مطالب و منابع مهم هستند.
2. چرخه زمان و رعایت آن؛
همان گونه که «کریس مایر»(6)درکتاب «چرخه زمانی وسیع» اشاره کرده است، اجرای موفقیت آمیز استراتژی چرخه زمانی وسیع، مستلزم تلفیق منظم ارزش ها، فرآیندها، اهداف و پاداش های جدید است.
یکی از بزرگ ترین پاداش های چرخه زمانی وسیع، یادگیری وسیع ژرف است که خود ازاهداف رقم زدن تحصیل در مقاطع بالاتراست.
3. توسل به نوآوری؛
هر چه زمان جلوتر می رود، در امر مطالعه و یادگیری، انسان ها به نوآوری های جدید(7) روی می آورند. نوآوری و خلاقیت، اعتماد زاست. انسان نوآور، در مطالعه و یادگیری، خلاق و بالنده ظاهر می شود؛ به طور مثال، استفاده از فن تبدیل کتاب 200 صفحه ای به 20 صفحه نکات کلیدی، خلاقیت کارآمد به حساب می آید.
4. انعطاف پذیری؛
یادگیری کارآمد، محصول و نیز عامل تحقق تحول است. فرد مشتاق، برای ادامه تحصیل، با توسعه قابلیت های یادگیری(8)خود، انعطاف پذیرتر عمل می کند؛ یعنی با اعتماد بیشتر و قابلیت تغییر پذیری بهتر، به مواجهه با تغییرات می پردازد.(9)
5.استفاده از فناوری نوین برای یادگیری کارآمد؛
با استفاده از پیشرفت های فناورانه، به سرعت می توان فرصت ها را تکثیر و زمان را دو برابر کرد. استفاده از کامپیوتر و ابزار مختلف دیگر در تلخیص یا دسته بندی مطالب علمی و یادگیری کارآمد، نمونه ای از این پیشرفت است.
نگاه فنی
امروزه ادعا می شود که ظرفیت یادگیری آدمی فوق العاده بالاست؛ تا جایی که اثبات می شود که در مغز هر انسان معمولی، 28 میلیارد سلول عصبی وجود دارد که هرکدام از اینها به اندازه یک کامپیوتر(pentium4)، ظرفیت، مانور و سرعت و توان دارد؛ یعنی در مغز و توان یادگیری فعال ما، حتی اگر آدم معمولی باشیم، 28 میلیارد کامپیوتر آماده خدمت است.این ما هستیم که باید آنها را فعال کنیم و یا آنها را به خدمت یادگیری، نگه داشت، یادآوری و کاوش قرار دهیم و این ما هستیم که آنها را روشن می کنیم یا خاموش و بسته بندی شده، نگه می داریم. این ما هستیم که باید تعامل خویش را با آنها تعریف کنیم و آنها را به خدمت بگیریم یا در ذهن، به خاک دانی ابدی به خاک بسپاریم.
پس واقعا مقداری بیندیشیم که چه تعاملی با این همه توان خدادادی داریم و آیا هر کدام از ما یک معجزه کامل الهی نیستیم و آیا منظومه شگرفی از قدرت الهی در نهاد ناآرام ما نیست؟
کدام ستاره، کهکشان و یا منظومه می تواند به اندازه انسان، ظرفیت و توان یادگیری، تغییر، تحول و شتاب را داشته باشد؟
به قول حضرت امیرالمومنین امام علی(ع)دنیایی در ما پیچیده شده است و ما آن جرم کوچک بی مقدار نیستیم؛ پس بیایید خود را بسنجیم.
آزمون فوری برای شناخت توان بی پایان خویش.
سؤالات ذیل را از خود بپرسید و سپس با کلید داده شده، نمره خود را تفسیر کنید و ببینید در چه وضعیتی هستید؛ لطفا صادقانه جواب دهید. سقف هر سؤال پنج نمره است؟ می توانید برای هر سؤال، از نمره صفر تا پنج به خود امتیاز بدهید:
1. شرایط پیرامونی(راهبردی)خود را واقع گرایانه ارزیابی می کنم.
2. به عنوان یک فرد انگیزه مند. هدف نهایی خود را همیشه روشن می نگرم.
3. دررقابت های علمی و پژوهشی، مؤثر وسریع عمل می کنم.
4. اطلاعات را از افراد می گیرم و موارد ارزشمند را به کار می گیرم.
5. از فناوری روز و تجارب افراد، غافل نیستم و از آن بهره می برم.
6. پیوسته «زمان بندی»و «برنامه ریزی» دارم و زمان را از دست نمی دهم.
7. نسبت به رقبا هوشیارم و از نوآوری تبعیت می کنم.
8. با پدیده تغییر وتحول، با اعتماد و توانمندی خاصی برخورد می کنم.
9. تلاش مستمر و دائمی جهت بهبود عملکرد خویش دارم.
10. سعی من این است که جوانمردانه بررقبا پیشی بگیریم.
سقف نمرات این آزمون 50 است.
0-20: نمره مطلوبی نیست و به سرعت دربرنامه ها و یادگیری و تعامل خود با زمان، انگیزه، رقابت و رقبا تجدید نظر کنید.
30-20:پیشرفت شما زیاد خوب نیست و باید در جهت تمرکز بر یادگیری بیشتر تلاش کنید.
30-40: پیشرفت شما رضایت بخش است. در خصوص تدابیر و مهارت های لازم برای یک تحول رضایت مند، بیشتر تلاش کنید.
40-50: ساختار ذهنی و فکری شما ممتاز و برجسته است؛ فرآیند بهبود وبالندگی و پیشرفت آن را ادامه دهید.
نکته
نتایج آزمون را با دوستان صمیمی و علمی خود در میان بگذارید وببینید در زمینه بهبود وضعیت یادگیری و انگیزشی و کسب موقعیت عالی، چه ایده های کاربردی دیگری را می توان اعمال کرد.نتیجه (سه بعد اساسی در زندگی)
بیایید همیشه به این سه بعد توجه داشته باشیم:1. برای رقم زدن آینده، خصوصا از زاویه تحصیل، آغازگری، مرحله مهمی است. اگر در مقطع کارشناسی هستیم، آغازگاه آن هر چه زودتر، بهتر است و اگر در مرحله ارشد هستیم، ترم نخست آغاز گاه دوره دکترا است.
2. بذر امید، توان، خلاقیت و تکامل خویشتن را در وجود خویش پرورش دهید.
3. همواره این چرخه را در زندگی تحصیلی خود به خاطر داشته، به آن مقید باشید:
1. من می توانم
2. چون می دانم.
3. پس حرکت می کنم
4. حتما موفق می شوم
5. زیرا برنامه دارم
6. پس نتیجه می گیرم.
خلیفة الله بودن انسان،
حرکت، امید، پویش، بالندگی وبرنامه است. خداوند نیز با برنامه عمل می کند. در قرآن کریم می خوانیم: «کل یوم هو فی شان؛ هرروز، خداوند دست اندرکار(برنامه ای) است». خدا گونگی، خلیفه اللهی و خدا گرایی، با برنامه، در برنامه، برای آینده و رقم زدن موفقیت های بزرگ، حرکت کردن است.
پی نوشت ها :
1.Schwartz, peter.
2. fast learning Organization.
3. Advantage.
4. Learning Psychologist.
5.بترا، پرمود، ماهندرو، دیپاک(1381)جادوی مدیریت، ترجمه مهدی قراچه داغی، تهران: نخستین.
6. Meyer Chris.
7. New Creativites.
8. Learning Capabilites.
9. اسلامی، سعید(1373)مدیریت کاربردی وقت، تبریز: فرهنگی
10. Sine Marsha.
