نویسنده: ابراهیم شفیعی سروستانی
در روایات اسلامی آن چنان مقام و منزلتی برای منتظران موعود بر شمرده شده که گاه انسان را به تعجب وا می دارد که چگونه ممکن است عملی که شاید در ظاهر ساده جلوه کند از چنین فضیلتی برخوردار باشد. البته توجه به فلسفه انتظار و وظایفی که برای منتظران واقعی آن حضرت برشمرده شده، سرّ این فضیلت را روشن می سازد.
در اینجا به پاره ای از فضائلی که برای منتظران قدوم، حضرت بقیه الله الاعظم برشمرده شده، اشاره می کنیم:
1-امام سجاد(علیه السلام) منتظران را برترین مردم همه روزگاران برمی شمارند:
... اِنَّ اهلَ زَمانِ غَیبَهِ القائِلُونَ بِاِمامَتِهِ المُنتَظرونَ لِظُهُورهِ افضَلُ مِن کُلِّ اهلِ زَمانٍ. (1)
آن گروه از مردم عصر غیبت امام دوازدهم که امامت او را پذیرفته و منتظر ظهور او هستند برترین مردم همه روزگاران هستند.
2-شیخ صدوق در کتاب کمال الدین از امام صادق(علیه السلام) روایت کرده که آن حضرت به نقل از پدران بزرگوارشان- که بر آن ها درود باد- فرمود:
المُنتَظَرُ لَاَمرِناَ کَالمُتِشَحِّطِ بِدَمِهِ فی سبیلِ اللهِ. (2)
منتظر امر (حکومت) ما، بسان آن است که در راه خدا به خون خود غلتیده باشد.
3-در همان کتاب به نقل از امام صادق(علیه السلام) روایت دیگری به این شرح در فضیلت منتظران وارد شده است:
طُوبی لِشیعَهِ قائِمِناَ المُنتَظِرینَ لِظُهُورهِ فی غَیبَتِهِ وَ المُطیعینَ لَهُ فی ظُهُورِهِ اُولئکَ اَولیاءُ اللهِ الَّذِینَ لَا خَوفٌ عَلَیهِم وَ لا هُم یَحزَنُونَ (3).
خوشا به حال شیعیان قائم ما که در زمان غیبتش چشم به راه او هستند و در هنگام ظهورش فرمانبردار او، آنان اولیاء خدا هستند، همان ها که نه ترسی برایشان هست و نه اندوهگین می شوند.
4-در روایت دیگری مرحوم المجلسی از امام صادق(علیه السلام) نقل می کند که:
مَن مَاتَ مِنکُم وَ هُوَ مُنتَظِرُ لِهَذَا الاَمرِ کَمَن هَوَ مَعَ القائِمِ فی فُسطاطِه. قالَ: ثُمَّ مَکَثَ هَنیئَهً، ثُمَّ قالَ: لا بَل کَمَن قارَعَ مَعَهُ بِسَیفِهِ. ثُمَّ قَالَ: لا وَ اللهِ کَمَنِ استَشهَدَ مَعَ رَسُولُ اللهِ(صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وآلِه)(4).
هرکس از شما بمیرد در حالی که منتظر این امر باشد همانند کسی است که با حضرت قائم(علیه السلام) در خیمه اش بوده باشد. سپس حضرت چند لحظه ای درنگ کرده، آنگاه فرمود: نه، بلکه، مانند کسی است که در خدمت آن حضرت شمشیر بزند. سپس فرمود: نه، به خدا همچون کسی است که در پیشگاه رسول خدا(صلی الله علیه و اله) شهید شده باشد.
با مشاهده روایات یاد شده ممکن است برای بسیاری این پرسش پیش بیاید که چرا انتظار از چنین فضیلت برجسته ای برخوردار است؟ برای رسیدن به پاسخ مناسبی برای این پرسش چند نکته اساسی را باید مورد توجه قرار داد:
1. انتظار حلقه اتصال شیعه با امام معصوم: چنانکه می دانید «ولایت» و «امامت» رکن اساسی متکب تشیع است و اعتقاد به ضرورت وجود حجت خدا و امام معصوم در هر عصر و زمان از مهمترین نقاط تمایز این مکتب از سایر متکب هاست. از دیدگاه شیعه پذیرش ولایت معصومین(علیهم السلام) و به طور کلی تسلیم در برابر امام و حجت عصر، سرآمد همه فضیلت ها و شرط اساسی قبول همه اعمال عبادی است. با توجه به این نکات درمی یابیم که «انتظار» در زمان غیبت و عدم حضور ظاهری امام در جامعه به نوعی اعلام پذیرش ولایت و امامت آخرین امام از سلسله امامان شیعه است و همین انتظار موجب می شود که ارتباط شیعیان با امامشان، اگرچه به صورت ارتباط قلبی و معنوی، حفظ شود و آن ها در همه اعصار از فیض وجود امامشان برخوردار باشند.
در روایتی که از امام سجاد(علیه السلام) نقل شده، آن حضرت ضمن پیش بینی دوران غیبت دوازدهمین امام از سلسله جانشینان پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) کسانی را که در زمان غیبت، امامت این امام را پذیرا می شوند و در انتظار او به سر می برند، برترین مردم همه زمان ها معرفی می کنند و دلیل این برتری را این می دانند که برای آن ها غیبت و حضور هیچ تفاوتی نداشته و همان وظایفی را که در زمان حضور باید انجام دهند در زمان غیبت انجام می دهند:
ثُمَّ تَمتَدُّ الغَیبَهُ بِوَلیِّ اللهِ -عزَّ وَ جلَّ- الثانِیَ عَشَرَ مِن اَوصیاءِ رَسولِ اللهِ- صَلَی اللهُ عَلیهِ والهِ- وَ الائِمَّهِ مِن بَعدِهِ. یا ابا خالِدِ! اِنَّ زَمانِ غَیبَته، القائلین بَامامَتِهِ وَ المنتَظِرینَ لِظُهورِهِ اَفضَلُ مِن اهلِ کُلِّ زَمانٍ، لانَّ اللهَ- تَبارَک و تَعالی - اَعطاهُم مِن العُقولِ وَ الافهامِ وَ المعرِفَهِ ما صارَت بِهِ الغَیبَهُ عَندَهُم بِمَنزلَهَ المُشاهَدَهِ وَجَعلَهُم فِی ذلکَ الزَمانِ بِمَنزِلَهِ المُجاهِدینَ بَینَ یَدی رَسولِ اللهِ-صَلَّی اللهُ عَلیهِ و آلهِ- بَالسَّیفِ. اولئکَ المُخلِصونَ حَقَّاً و شَیعَتُنا صِدقاً وَالدُّعاهِ اِلی دینِ اللهِ- عَزَّ وَ جلَّ- سِرَّاً وَ جَهراً. (5)
غیبت دوازدهمین ولی خداوند- صاحب عزت و جلال- از سلسله جانشینان رسول خدا- که درود خدا بر او و خاندانش باد- و امامان بعد از او، به درازا می کشد.
ای ابا خالد! آن گروه از مردم که در زمان غیبت او امامتش را پذیرفته و منتظر ظهور اویند برترین مردم همه زمان ها هستند؛ زیرا خداوند- که گرامی و بلند مرتبه است- چنان خِرَد، درک و شناختی به آن هایی ارزانی داشته که غیبت [و عدم حضور امام] برای آن ها همانند مشاهده [و حضور امام] است.
خداوند مردم این زمان را به مانند کسانی قرار داده که با شمشیر در پیشگاه رسول خدا- که درود خدا بر او و خاندانش باد- جهاد می کنند. آن ها مخلصان واقعی، شیعیان راستین ما و دعوت کنندگان به سوی دین خدا در پنهان و آشکار هستند.
بنابراین اگر «انتظار» را از مکتب شیعه بگیریم تفاوت چندانی میان این مکتب و دیگر مکاتب باقی نخواهد ماند؛ البته انتظار به همان مفهوم درست آن؛ یعنی امید به ظهور و قیام عدالت گستر دوازدهمین امام معصوم از خاندان پیامبر کرم، صلی الله علیه و آله؛ همو که در حال حاضر حجّت خدا، واسطه فیض الهی، زنده و شاهد و ناظر اعمال شیعیان خود و فریادرس آن ها در گرفتاری و ناملایمات است.
2. انتظار، معیار ارزش انسان ها؛ آرزوها و آمال انسان ها معیار خوبی برای سنجش میزان رشد، کمال و تعالی آن هاست؛ تا آنجا که برخی می گویند: «بگو چه آرزویی داری تا بگویم کیستی.» آرزوهای بلند، متعالی و ارزشمند- حکایت از کمال روح و رشد شخصیت انسان ها و بلندای همت آن ها می کند. به عکس آرزوهای خرد، حقیر و بی ارزش نشان از بی همتی و رشد نیافتگی افراد دارد.
آرزوها انسان را به حرکت وامی دارد و به طور طبیعی هرچه همت، بلندتر و آرزو، ارزشمندتر باشد حرکت و تلاش انسان نیز از ارزش بیشتری برخوردار خواهد بود.
امام علی(علیه السلام) در همین زمینه می فرماید:
قَدرُ الرَّجُلِ عَلی قَدرِ هِمَّتِهِ. (6)
ارزش مرد به اندازه همت اوست.
و در جای دیگر می فرماید:
قِیمَهُ کُلِّ امرِیٍ ما یُحسنُهُ. (7)
مرد را آن بهاست که در دیده اش زیباست.
پس از این مقدمه می توان گفت که چون انسان منتظر، برترین و ارزشمندترین آمال و آرزوهای ممکن را داراست، به طور طبیعی از بهترین و والاترین ارزش ها نیز برخوردار است.
3. انتظار عامل پویایی و سازندگی فرد و اجتماع: چنانکه از مطالب بعدی و در بحث از «وظایف منتظران»و «نقش سازنده انتظار» روشن خواهد شد، انتظار نقش مهمی در سازندگی، پویایی و اصلاح فرد و جامعه در زمان غیبت دارد، و اگر انسان منتظر به وظایفی که برای او برشمرده شده عمل کند به الگوی مطلوب انسان دیندار دست می باد و از جایگاه و مرتبه والایی برخوردار می شود. به عبارت دیگر انسان منتظر با رعایت همه شرایط انتظار به همان شأن و منزلتی که مورد انتظار دین اسلام است، رسیده و به بالاترین نقطه کمال نائل می شود.
با توجه به نکات بالا به رمز فضائل بی شماری که برای منتظران برشمرده شده واقف می شویم و بدرستی درمی یابیم که چرا انسان منتظر از نظر اسلام از چنین مقام و مرتبه بلندی برخوردار است.
در اینجا به پاره ای از فضائلی که برای منتظران قدوم، حضرت بقیه الله الاعظم برشمرده شده، اشاره می کنیم:
1-امام سجاد(علیه السلام) منتظران را برترین مردم همه روزگاران برمی شمارند:
... اِنَّ اهلَ زَمانِ غَیبَهِ القائِلُونَ بِاِمامَتِهِ المُنتَظرونَ لِظُهُورهِ افضَلُ مِن کُلِّ اهلِ زَمانٍ. (1)
آن گروه از مردم عصر غیبت امام دوازدهم که امامت او را پذیرفته و منتظر ظهور او هستند برترین مردم همه روزگاران هستند.
2-شیخ صدوق در کتاب کمال الدین از امام صادق(علیه السلام) روایت کرده که آن حضرت به نقل از پدران بزرگوارشان- که بر آن ها درود باد- فرمود:
المُنتَظَرُ لَاَمرِناَ کَالمُتِشَحِّطِ بِدَمِهِ فی سبیلِ اللهِ. (2)
منتظر امر (حکومت) ما، بسان آن است که در راه خدا به خون خود غلتیده باشد.
3-در همان کتاب به نقل از امام صادق(علیه السلام) روایت دیگری به این شرح در فضیلت منتظران وارد شده است:
طُوبی لِشیعَهِ قائِمِناَ المُنتَظِرینَ لِظُهُورهِ فی غَیبَتِهِ وَ المُطیعینَ لَهُ فی ظُهُورِهِ اُولئکَ اَولیاءُ اللهِ الَّذِینَ لَا خَوفٌ عَلَیهِم وَ لا هُم یَحزَنُونَ (3).
خوشا به حال شیعیان قائم ما که در زمان غیبتش چشم به راه او هستند و در هنگام ظهورش فرمانبردار او، آنان اولیاء خدا هستند، همان ها که نه ترسی برایشان هست و نه اندوهگین می شوند.
4-در روایت دیگری مرحوم المجلسی از امام صادق(علیه السلام) نقل می کند که:
مَن مَاتَ مِنکُم وَ هُوَ مُنتَظِرُ لِهَذَا الاَمرِ کَمَن هَوَ مَعَ القائِمِ فی فُسطاطِه. قالَ: ثُمَّ مَکَثَ هَنیئَهً، ثُمَّ قالَ: لا بَل کَمَن قارَعَ مَعَهُ بِسَیفِهِ. ثُمَّ قَالَ: لا وَ اللهِ کَمَنِ استَشهَدَ مَعَ رَسُولُ اللهِ(صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وآلِه)(4).
هرکس از شما بمیرد در حالی که منتظر این امر باشد همانند کسی است که با حضرت قائم(علیه السلام) در خیمه اش بوده باشد. سپس حضرت چند لحظه ای درنگ کرده، آنگاه فرمود: نه، بلکه، مانند کسی است که در خدمت آن حضرت شمشیر بزند. سپس فرمود: نه، به خدا همچون کسی است که در پیشگاه رسول خدا(صلی الله علیه و اله) شهید شده باشد.
با مشاهده روایات یاد شده ممکن است برای بسیاری این پرسش پیش بیاید که چرا انتظار از چنین فضیلت برجسته ای برخوردار است؟ برای رسیدن به پاسخ مناسبی برای این پرسش چند نکته اساسی را باید مورد توجه قرار داد:
1. انتظار حلقه اتصال شیعه با امام معصوم: چنانکه می دانید «ولایت» و «امامت» رکن اساسی متکب تشیع است و اعتقاد به ضرورت وجود حجت خدا و امام معصوم در هر عصر و زمان از مهمترین نقاط تمایز این مکتب از سایر متکب هاست. از دیدگاه شیعه پذیرش ولایت معصومین(علیهم السلام) و به طور کلی تسلیم در برابر امام و حجت عصر، سرآمد همه فضیلت ها و شرط اساسی قبول همه اعمال عبادی است. با توجه به این نکات درمی یابیم که «انتظار» در زمان غیبت و عدم حضور ظاهری امام در جامعه به نوعی اعلام پذیرش ولایت و امامت آخرین امام از سلسله امامان شیعه است و همین انتظار موجب می شود که ارتباط شیعیان با امامشان، اگرچه به صورت ارتباط قلبی و معنوی، حفظ شود و آن ها در همه اعصار از فیض وجود امامشان برخوردار باشند.
در روایتی که از امام سجاد(علیه السلام) نقل شده، آن حضرت ضمن پیش بینی دوران غیبت دوازدهمین امام از سلسله جانشینان پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) کسانی را که در زمان غیبت، امامت این امام را پذیرا می شوند و در انتظار او به سر می برند، برترین مردم همه زمان ها معرفی می کنند و دلیل این برتری را این می دانند که برای آن ها غیبت و حضور هیچ تفاوتی نداشته و همان وظایفی را که در زمان حضور باید انجام دهند در زمان غیبت انجام می دهند:
ثُمَّ تَمتَدُّ الغَیبَهُ بِوَلیِّ اللهِ -عزَّ وَ جلَّ- الثانِیَ عَشَرَ مِن اَوصیاءِ رَسولِ اللهِ- صَلَی اللهُ عَلیهِ والهِ- وَ الائِمَّهِ مِن بَعدِهِ. یا ابا خالِدِ! اِنَّ زَمانِ غَیبَته، القائلین بَامامَتِهِ وَ المنتَظِرینَ لِظُهورِهِ اَفضَلُ مِن اهلِ کُلِّ زَمانٍ، لانَّ اللهَ- تَبارَک و تَعالی - اَعطاهُم مِن العُقولِ وَ الافهامِ وَ المعرِفَهِ ما صارَت بِهِ الغَیبَهُ عَندَهُم بِمَنزلَهَ المُشاهَدَهِ وَجَعلَهُم فِی ذلکَ الزَمانِ بِمَنزِلَهِ المُجاهِدینَ بَینَ یَدی رَسولِ اللهِ-صَلَّی اللهُ عَلیهِ و آلهِ- بَالسَّیفِ. اولئکَ المُخلِصونَ حَقَّاً و شَیعَتُنا صِدقاً وَالدُّعاهِ اِلی دینِ اللهِ- عَزَّ وَ جلَّ- سِرَّاً وَ جَهراً. (5)
غیبت دوازدهمین ولی خداوند- صاحب عزت و جلال- از سلسله جانشینان رسول خدا- که درود خدا بر او و خاندانش باد- و امامان بعد از او، به درازا می کشد.
ای ابا خالد! آن گروه از مردم که در زمان غیبت او امامتش را پذیرفته و منتظر ظهور اویند برترین مردم همه زمان ها هستند؛ زیرا خداوند- که گرامی و بلند مرتبه است- چنان خِرَد، درک و شناختی به آن هایی ارزانی داشته که غیبت [و عدم حضور امام] برای آن ها همانند مشاهده [و حضور امام] است.
خداوند مردم این زمان را به مانند کسانی قرار داده که با شمشیر در پیشگاه رسول خدا- که درود خدا بر او و خاندانش باد- جهاد می کنند. آن ها مخلصان واقعی، شیعیان راستین ما و دعوت کنندگان به سوی دین خدا در پنهان و آشکار هستند.
بنابراین اگر «انتظار» را از مکتب شیعه بگیریم تفاوت چندانی میان این مکتب و دیگر مکاتب باقی نخواهد ماند؛ البته انتظار به همان مفهوم درست آن؛ یعنی امید به ظهور و قیام عدالت گستر دوازدهمین امام معصوم از خاندان پیامبر کرم، صلی الله علیه و آله؛ همو که در حال حاضر حجّت خدا، واسطه فیض الهی، زنده و شاهد و ناظر اعمال شیعیان خود و فریادرس آن ها در گرفتاری و ناملایمات است.
2. انتظار، معیار ارزش انسان ها؛ آرزوها و آمال انسان ها معیار خوبی برای سنجش میزان رشد، کمال و تعالی آن هاست؛ تا آنجا که برخی می گویند: «بگو چه آرزویی داری تا بگویم کیستی.» آرزوهای بلند، متعالی و ارزشمند- حکایت از کمال روح و رشد شخصیت انسان ها و بلندای همت آن ها می کند. به عکس آرزوهای خرد، حقیر و بی ارزش نشان از بی همتی و رشد نیافتگی افراد دارد.
آرزوها انسان را به حرکت وامی دارد و به طور طبیعی هرچه همت، بلندتر و آرزو، ارزشمندتر باشد حرکت و تلاش انسان نیز از ارزش بیشتری برخوردار خواهد بود.
امام علی(علیه السلام) در همین زمینه می فرماید:
قَدرُ الرَّجُلِ عَلی قَدرِ هِمَّتِهِ. (6)
ارزش مرد به اندازه همت اوست.
و در جای دیگر می فرماید:
قِیمَهُ کُلِّ امرِیٍ ما یُحسنُهُ. (7)
مرد را آن بهاست که در دیده اش زیباست.
پس از این مقدمه می توان گفت که چون انسان منتظر، برترین و ارزشمندترین آمال و آرزوهای ممکن را داراست، به طور طبیعی از بهترین و والاترین ارزش ها نیز برخوردار است.
3. انتظار عامل پویایی و سازندگی فرد و اجتماع: چنانکه از مطالب بعدی و در بحث از «وظایف منتظران»و «نقش سازنده انتظار» روشن خواهد شد، انتظار نقش مهمی در سازندگی، پویایی و اصلاح فرد و جامعه در زمان غیبت دارد، و اگر انسان منتظر به وظایفی که برای او برشمرده شده عمل کند به الگوی مطلوب انسان دیندار دست می باد و از جایگاه و مرتبه والایی برخوردار می شود. به عبارت دیگر انسان منتظر با رعایت همه شرایط انتظار به همان شأن و منزلتی که مورد انتظار دین اسلام است، رسیده و به بالاترین نقطه کمال نائل می شود.
با توجه به نکات بالا به رمز فضائل بی شماری که برای منتظران برشمرده شده واقف می شویم و بدرستی درمی یابیم که چرا انسان منتظر از نظر اسلام از چنین مقام و مرتبه بلندی برخوردار است.
پی نوشت ها :
1. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 52، ص122، ح4.
2. ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین(شیخ صدوق)، کمال الدین و تمام النعمه، ج 2، ص 645، ح 6.
3. همان، ج 2، ص 357، ح 54.
4. محمدباقر مجلسی، همان، ص 126، ح 18.
5. محمد بن علی بن الحسین (شیخ صدوق)، همان، ج 1، ص 320؛ محمدباقر المجلسی، همان، ج 52، ص 122، ح4.
6. نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی، باب گزیده سخنان حکمت آمیز امیرمؤمنان(علیه السلام) ش 47، ص 369.
7. همان، ش 81، ص 373.
