نویسنده: دکتر مجید حاجی‌فرجی*
رابطه سیگار و گرسنگی سلولی
اگرچه دخانیات عامل خطر چند بیماری مزمن مانند آمفیزم، برونشیت مزمن، بیماری‌های قلبی-عروقی و سرطان شناخته شده‌اند اما در مورد پیامدهای تغذیه‌ای مصرف این‌گونه مواد دانسته‌های ما اندک است. افرادی که از دخانیات استفاده می‌کنند 2 تا 4 برابر بیشتر در معرض خطر ابتلا به بیماری‌های عروق قلب و سکته قرار دارند. خطر سرطان ریه در مردان 23 و در زنان 13 برابر می‌شود و 12 تا 13 برابر بیش از دیگر افراد جامعه در اثر بیماری‌های انسدادی ریه جان می‌بازند. کسانی که دخانیات مصرف می‌کنند، روزانه مقدار زیادی ماده سرطان‌زا را به بدن خود وارد می‌کنند و مقدار زیادی از مواد مفید مورد نیاز بدن را از بین می‌برند، بنابراین در معرض خطر کمبود بسیاری از مواد مغذی و پیامدهای ناشی از آنها قرار دارند. موادمخدر مانند کدئین، هروئین و مرفین بر سیستم گوارشی اثر می‌گذارند. یبوست در این افراد شایع است. معمولا طی دوره‌های ترک، اسهال، تهوع و استفراغ رخ می‌دهد که باعث تخلیه مواد مغذی و عدم تعادل الکترولیت‌ها مانند سدیم، پتاسیم و کلراید می‌شود. در این شرایط رژیم پرفیبر و آب فراوان توصیه می‌شود. مصرف محرک‌هایی مانند کراک، کوکائین و مت آمفتامین باعث کاهش اشتها، کاهش وزن و سوءتغذیه می‌شود. معتادان به این مواد، ممکن است روزهای زیادی را بدون غذا سپری کنند و دچار دهیدراتاسیون و عدم تعادل الکترولیت‌ها شوند. معمولا این افراد وزن زیادی از دست می‌دهند و دچار سوءتغذیه شدید می‌شوند.افرادی که از محرک‌ها استفاده می‌کنند، در معرض خطر کمبود بسیاری از مواد مغذی مانند روی، کلسیم، فولات، ویتامین C و E، بتاکاروتن، لیکوپن و اسیدهای چرب ضروری هستند. بخشی از این کمبودها به این دلیل است که معمولا الگوی غذایی مناسبی ندارند. بیشتر از غذاهای چرب و حاوی کربوهیدرات ساده و کمتر از میوه و سبزی استفاده می‌کنند. ورزش نمی‌کنند. از طرفی مواد دخانی می‌توانند باعث تخریب بسیاری از مواد مغذی شوند یا جذب آنها را کاهش دهند که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
آنتی‌اکسیدان‌ها
تنباکو و دیگر موادمخدر باعث افزایش تولید رادیکال‌های آزاد در بدن می‌شوند. رادیکال‌های آزاد طی روندهای معمول بدن تولید و به کمک آنتی‌اکسیدان‌ها خنثی می‌شوند. مصرف موادمخدر تولید رادیکال‌های آزاد را افزایش می‌دهد و آنتی‌اکسیدان‌ها را تخریب می‌کند که حاصل آن آسیب‌های زیادی است که به دلیل استرس اکسیداتیو در بدن ایجاد می‌شود. احتمال ابتلا به بیماری‌های قلبی-عروقی، دیابت، آب‌مروارید و انواع سرطان‌ها، درنتیجه نیاز به آنتی‌اکسیدان‌ها برای مقابله با این ترکیبات افزایش می‌یابد. بیشتر آنتی‌اکسیدان‌های رژیم غذایی، ویتامینC وویتامین E هستند. فیتوکمیکال‌هایی مانند بیوفلاونوییدها و کاروتنوییدها نیز آنتی‌اکسیدان‌های خوبی به شمار می‌روند.• ویتامین C:
این ویتامین یک آنتی‌اکسیدان قوی محسوب می‌شود و به بدن در مقابله با بسیاری از بیماری‌ها از جمله بیماری‌های قلبی و سرطان‌ها کمک می‌کند. همچنین می‌تواند آثار ناخوشایند افزایش سن را نیز کاهش دهد. افرادی که دخانیات مصرف می‌کنند، ویتامین C بیشتری از دست می‌دهند. یک سیگار حدود 25 میلی‌گرم ویتامین C را از بین می‌برد که تقریبا به اندازه ویتامین C موجود در یک پرتقال است، در حالی که بدن افراد سیگاری برای مقابله با آسیب، اکسیداتیو حاصل از دخانیات به ویتامین C بیشتری نیاز دارد. برای غلبه بر این مشکل یک فرد سیگاری باید مصرف ویتامین C خود را به حدود 200 میلی‌گرم در روز افزایش دهد. نیاز به ویتامین C در فردی که سیگار نمی‌کشد 60 میلی‌گرم در روز است.• ویتامین D و کلسیم:
دخانیات اثر نامطلوبی بر متابولیسم ویتامین D و کلسیم دارند. کمبود ویتامین D در افرادی که از دخانیات استفاده می‌کنند، نسبت به افراد دیگر 50 درصد بیشتر است. کمبود کلسیم و ویتامین D می‌تواند باعث بروز مشکلات استخوانی و بیماری‌های مزمنی شود که مطالعات نشان داده‌اند با کمبود کلسیم و ویتامین D ارتباط دارند.• ویتامین E:
ویتامین E از رسوب چربی‌ها در دیواره داخلی شریان‌ها جلوگیری می‌کند. دخانیات می‌توانند باعث کاهش انعطاف‌پذیری عروق شوند بنابراین مصرف غذاهای غنی از این ویتامین برای افراد سیگاری بسیار ضروری است.• ویتامین B6:
ترکیبات موجود در مواد دخانی جذب ویتامین B6 را مختل می‌کنند. این ویتامین در متابولیسم پروتئین‌ها نقش مهمی دارد و برای سنتز و عملکرد بسیاری از هورمون‌ها، میانجی‌های عصبی و آنزیم‌ها لازم است.• منیزیم:
افراد سیگاری مستعد کمبود منیزیم هستند. کلسیم و منیزیم انقباض ماهیچه‌های قلب را تنظیم می‌کنند و باعث ضربان منظم قلب می‌شوند، بنابراین یکی از علایم اولیه کمبود منیزیم و کلسیم، ضربان نامنظم قلب است. کمبود منیزیم می‌تواند باعث افزایش فشارخون نیز بشود.• بتاکاروتن:
اگرچه بتاکاروتن که پیش‌ساز ویتامین A است در بدن به عنوان آنتی‌اکسیدان عمل می‌کند اما ثابت شده افرادی که از سیگار و دخانیات استفاده می‌کنند نباید از دوزهای بالای بتاکاروتن استفاده کنند. نتایج یک مطالعه نشان داد مصرف بتاکاروتن خطر سرطان ریه را در این افراد تا 18 درصد افزایش می‌دهد. با اینکه مصرف مقدار مناسب بتاکاروتن می‌تواند مفید باشد اما افرادی که از سیگار و سایر دخانیات استفاده می‌کنند، نباید بیش از 20 تا 30 میلی‌گرم در روز بتاکاروتن مصرف کنند. مقدار بتاکاروتن در100 گرم هویج خام حدود 8 میلی‌گرم است.مواد دخانی در بارداری
استفاده از تنباکو در زمان بارداری از عوامل خطر عمده برای پیامدهای بد در زمان بارداری است از جمله سقط خودبه‌خود، تاخیر در رشد داخل رحمی جنین، تولد نوزاد نارس، شکاف کام و مرگ‌های جنینی. عدم تعادل در وضعیت تغذیه‌ای هم از نظر ریزمغذی ها و هم از نظر درشت‌مغذی‌ها در زنانی که دخانیات مصرف می‌کنند، دیده شده است که نقش مهمی در بیماری‌زایی و پیامدهای نامطلوب بر جنین دارد. برای مثال سطوح آنتی‌اکسیدان‌هایی مانند ویتامین E و C و بتاکاروتن در این افراد کمتر است. همچنین دیده شده است که کمتر میوه و سبزی استفاده می‌کنند و در خطر مصرف کم ویتامین C و کاروتنوییدها قرار دارند. استفاده منظم از مکمل‌های ویتامینی و موادمعدنی به این زنان توصیه می‌شود.مواد دخانی و وزن
در افرادی که از مواد دخانی استفاده می‌کنند معمولا به علت کاهش اشتها و مشکلات متابولیسمی کاهش وزن شدیدی رخ می‌دهد و خطر سوءتغذیه افزایش می‌یابد. وقتی افرادی که سیگار می‌کشند آن را ترک می‌کنند، 5/2 تا 3 کیلوگرم وزن اضافه می‌کنند. دلایلی برای این افزایش وزن وجود دارد، از جمله:- نیکوتین می‌تواند باعث کاهش اشتها شود.
- نیکوتین باعث افزایش متابولیسم پایه فرد می‌شود.
- حس بویایی و چشایی بعد از ترک به حالت عادی برمی‌گردد و این امر می‌تواند به نوبه خود باعث تحریک بیشتر اشتها شود.
- گاهی خوردن به‌عنوان جایگزین سیگار کشیدن استفاده می‌شود.
اگر فرد رژیم مناسب و فعالیت فیزیکی داشته باشد، می‌تواند تا حد زیادی خطر افزایش وزن را کاهش دهد. این موارد می‌توانند به کنترل وزن کمک کنند:
- در مواقعی که برای پر کردن خلأ سیگار نیاز به خوردن دارید، از غذاهای سالمی مانند هویج، سیب یا سبزی و میوه‌ها استفاده کنید.
- مصرف غذاهای با قند و چربی بالا را بیشتر از قبل محدود کنید (مانند شکلات، چیپس، نوشابه‌ها، کیک و کلوچه).
- حداقل 8 لیوان در روز آب بنوشید.
- آدامس بدون قند بجوید.
بهبود وضعیت تغذیه، سلامت ذهنی، عاطفی و فیزیکی فرد را بهبود می‌بخشد. یادگیری روش صحیح غذا خوردن می‌تواند برای تمام اعضای خانواده مفید باشد. همه افرادی که دخانیات مصرف می‌کنند باید سبزی و میوه‌های بیشتر و ورزش را در برنامه روزانه خود بگنجانند اما بهترین راه برای سالم نگه‌داشتن بدن، ترک دخانیات است.
پی‌نوشت‌ها:
* متخصص رژیم‌درمانی، رییس انستیتو تحقیقات تغذیه و صنایع غذایی، دانشگاه علوم‌پزشکی شهید بهشتی
منبع: هفته نامه سلامت/ج
