نمونه ای از پیوست فرهنگی (راهنمای تهیه)

(برای پروژه ها و سیاستگذاری های شهری)
نویسندگان:
مجری
مجید حیدری چروده
همکاران اصلی:
عباسعلی رحمانی
محمد مدرسی
علی اصغر نامی

الف - مقدمه

شهرداری مشهد برای تأمین رفاه و آسایش شهروندان بر مسائل اجتماعی تأکید زیادی دارد و در صدد آن است تا با این رویکرد رضایت مندی مردم ایجاد شود. از آنجا که هر سال هزاران میلیارد تومان اعتبار- در قالب صدها پروژه کوچک و بزرگ شهری در کلانشهر مشهد به اجرا در می آید - برای شهرداری در نظر گرفته شده و بخش قابل توجهی از این اعتبار به وسیله مردم تأمین می شود باید کاری کرد تا این اعتبارات به بهترین شکل هزینه شود و از این رو تشخیص اولویت ها و رفع نیازها باید مورد توجه قرار گیرد. انجام اقدامات توسعه ای بر اساس نیازهای مردم، رضایتمندی آنان را افزایش می دهد و به همین دلیل باید نیاز سنجی ها کیفیت بخشی شده و اولویت ها رعایت شود.
اقدام توسعه ای به هر گونه اقدامی از قبیل پروژه، سیاستگذاری و فعالیت که به لحاظ تئوریک به کاری موقت، دارای تاریخ شروع و پایان مشخص با اهداف و تخصیص منابع مشخص برای تحقق هدف معین اطلاق می شود. جدول ذیل برخی از مصادیق هر یک از انواع اقدامات توسعه ای را نشان می دهد.

نوع اقدام توسعه ای	ماهیت اقدام	مصادیق
پروژه	احداث	1.احداث پارکها و فصاهای سبز، ایجاد بزرگراه ها، پل های ماشین رو
	بازسازی	2. بازسازی و توسعه پارک جمهوری
	تجهیز	3. تجهیز پارکها به امکانات ورزشی
	تعمیر	4. تعمیر یا بهبود معابر یا پیاده  روها
فعالیت	خدماتی (فرهنگی -اجتماعی)	1. برنامه کوه پیمایی خانوادگی، جشن، بادبادکها، رادیو پارک، بوستان در بوستان
سیاستگذاری	برنامه ریزی (وضع، تغییر، اصلاح قوانین و مقررات)	1. مقررات مربوط به تحدید یا گسترش حریم منطقه یا شهر
		2. مقرارت مروبط به حمل ونقل وترافیک
		3. مقررات مربوط به شهرسازی
		4. مقررات مربوط به صنوف و اماکن
		5. مقررات مربوط به فضای سبز و محیط زیست
		6. مقررات مربوط به مزایده ها یا مناقصه ها
		7. مقررات مربوط به امور زیست محیطی
		8. مقررات مربوط به امور اجتماعی – فرهنگی
		9. مقررات مربوط به امور خدماتی

هر یک از دسته های سه گانه فوق می تواند بر اساس گستره ذینفعان به پنج دسته تقسیم شود: محلی، منطقه ای، شهری، ملی و فراملی. تهیه پیوست فرهنگی برای هر یک از انواع اقدامات فوق الذکر در هر یک از سطوح پنج گانه ضروری است.
از آنجا که اقدامات توسعه ای در اکثر موارد، تعادل های منطقه ای را به هم می زند و مشکلاتی ایجاد می کند و مطالعات اجتماعی فرهنگی طرح ها نیز توسط مشاوران پروژه که توجیه فنی و اقتصادی و عمرانی بر عهده آن هاست، انجام می شود لذا این بخش از کار بسیار سطحی بوده و در واقع توجیه گر اجرای پروژه است و به همین دلیل بعد از آغاز به کار اجرای طرح با مشکلات جدیدی روبرو می شویم. بنابر این ضرورت دارد که مطالعه پیامدهای اجتماعی و فرهنگی همزمان و در کنار مطالعات فنی و عمرانی انجام شود و بعد از ارزیابی نیز یافته ها در کنار مجریان به اجرا درآید. از این رو لازم است هر اقدام توسعه ای که در سطح شهر مشهد انجام می شود یک پیوست فرهنگی داشته باشد. برای پی بردن به این پیامدها و در نتیجه دستیابی به ارزیابی دقیق تری از نتایج حاصله از اجرای پروژه ها( در اینجا شهری) لذا ضرورت دارد همزمان با طراحی هر گونه پروژه ای در شهر و همپای مطالعات لازم برای توجیه فنی، اقتصادی و زیست محیطی آن، مطالعات اجتماعی و فرهنگی نیز ضرورت پذیرد.
پیوست فرهنگی اصطلاح جدیدی است که همزمان با توجه به مباحث اتا (ارزیابی تأثیر اجتماعی) وارد ادبیات پژوهشی کشور ما شده است. پیوست اجتماعی به نتایج حاصل از مطالعات مربوط به ابعاد غیر فنی و غیر اقتصادی پروژه های شهری اطلاق می شود. به عبارتی دیگر همانطور که یک پروژه شهری باید متکی به مطالعات لازم برای توجیه مزایای فنی و اقتصادی اش باشد، ابعاد اجتماعی و فرهنگی آن پروژه نیز باید مد نظر مجریان و ناظران قرار گیرد. پیوست اجتماعی تلاشی است که به منظور بهره برداری حداکثری شهروندان ( ذی نفعان) به مثابه مهم ترین هدف هر پروژه از یک سو و همچنین مقابله با آثار و نتایج نامطلوب و بعضاً زیانبار پروژه ها ضرورتی تمام عیار است که باید تحت عنوان پیوست فرهنگی اجتماعی در تمامی پروژه های شهری مطمع نظر قرار گیرد.

ب- تعریف پیوست فرهنگی

پیوست فرهنگی عبارت است از مجموعه مطالعاتی حاوی ارزیابی ابعاد و اثرات اجتماعی یک سیاست، برنامه و یا پروژه شهری که به دست اندرکاران در تصمیم گیریها و طراحی پروژه ها کمک نموده تا با حداکثر کارآیی و حداقل تبعات اجتماعی منفی اقدام نماید. نتایج یک پیوست فرهنگی به لحاظ تئوریک باید دارای ابعاد زیر باشد:
الف: اهداف فرهنگی - اجتماعی یک پروژه تعریف شده و شاخصهای آن تعیین شده باشد.
ب - میزان تحقق اهداف فرهنگی- اجتماعی مورد نظر پس از اتمام پروژه ارزیابی شده باشد.
ب- موانع فرهنگی - اجتماعی انجام پروژه مشخص شده باشد.
ه - راهکارهای اجرایی مناسب برای مقابله با موانع و برطرف ساختن آنها تعیین شده باشد.
ج- پیامدهای منفی و مثبت کوتاه مدت یا بلندمدت مترتب بر انجام پروژه شناسایی شده باشد.
ه- پیامدهای منفی و مثبت کوتاه مدت یا بلندمدت مترتب بر انجام پروژه ارزیابی شده باشد.
ه - راهکارهای اجرایی مناسب برای تقلیل پیامدهای منفی و هویت پیامدهای مثبت ارائه شده باشد.

ج - ضرورت تهیه پیوست فرهنگی

تهیه پیوست فرهنگی به دلایل زیر امری بسیار ضروری است.
1. پیوست فرهنگی موجب تناسب عدالت درون نسلی و برون نسلی خواهد شد. هزینه ها و عواقب منفی پروژه ها و سیاستگذاری های شهری نباید بر گروه های خاصی از یک نسل تحمیل شود. در ضمن نباید بدون ملاحظه کردن عواقب منفی این پروژه ها از آن ها بهره مند شد و عواقب منفی آن ها را به نسل بعدی تحمیل کرد.
2. پیوست فرهنگی موجب درونی کردن هزینه های هر پروژه خواهد شد. هزینه های ناشی از خسارات اجتماعی یک پروژه یا سیاستگذاری (هر چند که پنهان باشند) باید به هر طریق به عنوان بخشی از هزینه اقدام لحاظ شوند.
هر پروژه یا سیاستگذاری شهری باید هزینه خسارات ناشی از خود را بپردازد.
3. پیوست فرهنگی سطح سلامت و امنیت اجتماعی را ارتقاء خواهد داد. در هر پروژه و سیاستگذاری شهری، ارتقای سلامت و امنیت - بالاخص برای گروه هایی که نمایندگی نمی شوند یا ناشنیده باقی می مانند - باید در اولویت قرار گیرد.
4. پیوست فرهنگی زمینه مناسبی برای دموکراتیک شدن فرآیند تصمیم گیری خواهد شد. پیوست فرهنگی بالاخص در رویکرد مشارکتی به دنبال دموکراتیک ساختن تصمیم گیری است. تعاملی میان دموکراسی و تهیه پیوست فرهنگی برقرار است. دموکراسی زمینه مساعدی برای تهیه پیوست است، و کاربست پیوست فرهنگی به دموکراتیک تر شدن جامعه کمک می کند. به همین لحاظ بر پذیرش مردمی پروژه ها و سیاستگذاری های شهری تأکید می شود.
5. پیوست فرهنگی موجب تقویت پذیرش تنوع فرهنگی و اجتماعی خواهد شد. پیوست فرهنگی با احترام گذاردن به چشم اندازهای فرهنگی مردم، اهمیت قائل شدن برای دانش بومی، تحلیل ذینفعان و بازتاب دادن صداهای ناشنیده، عملاً در راستای پذیرش همه جانبه تنوع فرهنگی، قومی، اجتماعی و معرفت شناختی حرکت می کند.

د- مراحل تهیه پیوست فرهنگی

د- 1- مرحله اول: معرفی اقدام توسعه ای

محقق در اولین گام باید شرح دقیق و در عین حال مختصر و مفیدی درباره ماهیت اقدام توسعه ای (فعالیت، پروژه یا سیاستگذاری) ارائه دهد. اطلاعاتی در زمینه مکان، موعد، مدت، میزان اعتبار تقریبی، اهمیت و ضرورت اقتصادی پروژه، مزایای احتمالی در مقایسه با اقدامات مشابه، سابقه اجرا در سایر شهرها و ... ارائه دهد.

د- 1- 1- معرفی نمونه: بهسازی گذر فرهنگ و هنر در منطقه 6 شهر تهران.

به طور کلی تجزیه و تحلیل سیاست های شهری نوعی فعالیت معیارگونه است و در این راستا (سیاست، طرح، برنامه، اجرا و ارزشیابی) پنج حلقه تئوری برنامه ریزی مدرن است ( مجتهدزاده، 1377). ایجاد و گسترش فضاهای عمومی (در این طرح پیاده رو یک فضای عمومی در نظر گرفته شده) یکی از مهمترین اولویت های برنامه ریزی شهری در تجزیه و تحلیل نظریه های مربوط به "ساخت شهر" می باشد (شکویی 1350). خیابان ها چارچوب، بدنه و ساختار اصلی فرم هر شهر را تشکیل می دهند.". آن ها در حقیقت فضاهای عمومی شهر هستند که با ایجاد ارتباط بین بخشها و فعالیتهای مختلف یک شهر همانند شریان ها در بدن، آن را زنده و پویا نگه می دارند. معابر پیاده از مهمترین فضاهای شهری به شمار می آیند. این فضاها نه تنها نقش عمده ای در تأمین دسترسی فیزیکی در حیات شهری دارند بلکه، مکانی برای تعاملات اجتماعی نیز می باشند.
کلان شهر تهران به دلیل پویایی زیاد خود پذیرای فضاهای پیاده زیادی بوده و می باشد. بر این اساس شاید به نحو مطلوبی از طریق انجام پروژه های این چنین به توان به سازمان دهی متناسب بخشی از فضاهای شهری این کلان شهر - که عمیقاً از فقدان کیفیت رنج می برند - پرداخت. منطقه 6 شهرداری با وجود 212 کتابخانه عمومی تخصصی و دانشگاهی 10 نگارخانه، 19 واحد تولید فیلم، 115 کتاب فروشی، 4 تالار نمایش، 4 موزه و 55 درصد مراکز پژوهشی تهران را داراست و قطب فرهنگی تهران نامیده می شود. و بهسازی گذر فرهنگ و هنر به عنوان یک معبر پیاده سهم محوری در ایجاد ارتباط بین مکان های مذکور با توجه اهداف طرح دارا می باشد.
گذر فرهنگ و هنر بخشی از محور فرهنگی تهران می باشد. محور فرهنگی تهران که از مجاورت مجموعه فرهنگی صبا و سینما فلسطین آغاز شده است و در عبور از خیابان برادران مظفر به موزه فلسطین و خیابان انقلاب و در نهایت تاتر شهر ختم می شود. گذر فرهنگ و هنر به عنوان دروازه ای برای محور فرهنگی تهران به شمار می آید. حضور پیاده راه قوی با محوطه آرایی فرهنگ در کنار غرفه ها و مکانهای دایمی هنرمندان در کنار مجموعه صبا و سینما فلسطین و موزه فلسطین، مکان پویا برای فعالیت های فرهنگی در دل شهر تهران فراهم ساخته است. در نهایت وجود فضاها و کاربری های فرهنگی متعدد، این منطقه را به عنوان یکی از قطب های گردشگری تهران مطرح کرده که محور اصلی اتصال این قطب های گردشگری گذر فرهنگ و هنر است.
مکان پیشنهادی گذر فرهنگ و هنر یا محور هنرمندان به طول 275 متر در منطقه 6 شهرداری تهران در خیابان برادران مظفر، از شمال به خیابان طالقانی، از جنوب به خیابان انقلاب، از غرب به خیابان فلسطین و از شرق به خیابان ولیعصر محدود است.

د- 2- مرحله دوم: تعیین اهداف فرهنگی - اجتماعی اقدام توسعه ای

در این مرحله محقق باید مشخص نماید که مطلوبیتهای فرهنگی- اجتماعی که اقدام توسعه ای (پروژه یا سیاستگذاری) به دنبال تحقق آنهاست کدامند. مفروضه اصلی این مرحله چنان است که قبل از انجام اقدام توسعه ای کمبودهایی از حیث فرهنگی - اجتماعی در قلمرو اجرایی پروژه وجود دارد که در نتیجه اقدام توسعه ای برطرف خواهد شد.
منابع متعددی برای شناسایی اهداف اقدامات توسعه ای وجود دارد. برای شناسایی اهداف مزبور نیاز به مصاحبه عمیق با سفارش دهندگان یا کارفرمایان اقدام توسعه ای، برندگان یا بازندگان اصلی اقدام توسعه ای، اطلاع رسان ها، متخصصین و کارشناسان ذیربط می توان کمک گرفت.
از آنجا که هر اقدام توسعه ای به سبب ماهیت و همچنین سطح اجرا، معطوف به اهداف فرهنگی- اجتماعی ویژه ای است، لذا تهیه فهرست جامع و دقیقی از اهداف فرهنگی- اجتماعی که تمامی پروژه ها موظف به برآورده ساختن آنها باشند عملاً غیرممکن است. با این حال ذیلاً به منظور تسهیل فرآیند تهیه پیوست فرهنگی در مرحله اول برخی از مصادیق اهداف فرهنگی، اجتماعی ارائه خواهد شد.

برخی اهداف فرهنگی- اجتماعی

1- سازماندهی و غنی سازی نحوه گذران اوقات فراغت شهروندان
2- تسهیل حمل و نقل درون شهری
3- افزایش تعاملات اجتماعی و فرهنگی بین شهروندان
4- تقویت انسجام اجتماعی خانواده ها
5- ارتقای سطح روابط بین همالان
6- افزایش مشارکت شهروندان در نگهداری از اموال عمومی
7- زیباسازی فضاهای شهری
8- معنویت بخشی به فضاهای شهری
9- تقویت روحیه نظارت اجتماعی
10- ارتقای سطح فرهنگ شهروندی
11- تقویت روابط بین گروه های قومی
12- آشناسازی شهروندان با فرهنگ و تمدن ایرانی - اسلامی
13- تقویت روابط بین انجمنهای علمی، فرهنگی.
14- تقویت نهادهای مدنی (سازمانهای مردم نهاد).
15- کاهش احساس ناامنی در بین شهروندان
16- ارتقای سطح سلامت عمومی شهروندان
17- تقویت روحیه شادی و نشاط در بین شهروندان
18- تقویت احساس تعلق به محله و شهر
19- افزایش سهم شهروندان در اداره امور شهر
20- تقویت نظارت شهروندان بر اداره امور شهر

د- 2- 1- معرفی نمونه: اهداف پروژه زمین روباز ورزشی

به عنوان مثال برای پروژه احداث یک زمین روباز ورزشی می توان اهداف فرهنگی و اجتماعی زیرا را برشمرد:
1- سازماندهی و غنی سازی نحوه گذران اوقات نوجوانان و جوانان
2- ارتقای سطح سلامت عمومی نوجوانان و جوانان

د- 2- 2- معرفی نمونه: پروژه احداث ایستگاه آتش نشانی

یا در مورد پروژه احداث ایستگاه آتش نشانی می توان اهداف فرهنگی و اجتماعی زیر را فهرست نمود:
1- آموزشهای برون ایستگاهی مدارس، هیئت ها، اداره ها و...
2- اطلاع رسانی به شهروندان در زمینه چگونگی مقابله با حریق از طریق توزیع پوستر، پلاکارد، بنر و...
3- انجام طرحهای مربوط به آموزش شهروندان مثل طرح آتش نشان داوطلب
4- حضور به موقع در مکانهای پر خطر
5- افزایش احساس امنیت در شهروندان منطقه افزایش احساس امنیت و سکونت پذیری در میان شهروندان منطقه.
6- کاهش خسارات ناشی از فعالیتهای آشوبگرانه
7- تغییر نگرش شهروندان ساکن در پیرامون محل ایستگاه نسبت به ایستگاه آتش نشانی.
8- گسترش فرهنگ ایمن سازی منازل مسکونی و مراکز مختلف درمانی، آموزشی، فرهنگی، تجاری و غیره.
$ د - 3- مرحله سوم: شاخص سازی اهداف فرهنگی - اجتماعی
محقق موظف است بعد از شناسایی اهدافی که برای اقدام توسعه ای در نظر گرفته شده است اقدام به تعریف عملیاتی آنها بنماید. این مرحله که شاخص سازی نام دارد از مهمترین مراحل تهیه پیوست فرهنگی است. شاخصها باید پنج ویژگی به شرح زیر داشته باشند (روچ، 1387: 77).
1. شاخصها باید همان چیزی را منعکس کنند که پروژه قصد تغییر آن را دارد و از سنجش موضوعاتی که تابع عوامل بیرونی است پرهیز کنند (Specific)
2. شاخصها باید عینی و قابل اندازه گیری باشند و تابع تفسیر اشخاص نباشند تا شاخصهای پروژه ها و گروه های مختلف قابلیت مقایسه داشته باشند.(Measurable)
3. شاخصها باید برای پروژه قابل حصول و نسبت به تغییرات مورد نظر پروژه حساس باشند.(Attainable)
4. شاخصها باید مربوط و آسان یاب ( با توجه به زمان و هزینه) باشند (Relevant)
5. شاخصها باید مدت زمان مورد انتظار برای تغییر را مشخص کنند (Time bound)
در تعریف شاخصها قواعدی را نیز باید رعایت نمود که مهمترین آنها عبارتند از : (روچ، 1387: 78).
1. ذهنی بودن: برای تعریف شاخصها باید از مطلعان کلیدی کمک گرفت که نتایج ارزشمندی به دنبال خواهد داشت.
2. مشارکتی: شاخصها باید با مشارکت گروه های مختلفی که ذینفع هستند تهیه شود.
3. روشن و معنادار: شاخصها باید برای گروه های مختلف معنای یکسانی داشته باشد.
4. کنترل متقاطع و مقایسه پذیری: اعتبار ارزیابی ها باید به صورت متقاطع (با استفاده از شاخصهای مختلف، پژوهشگران مختلف و نیز روشهای مختلف) کنترل شود.
5. توانمندساز: یعنی به افراد و گروه ها اجازه دهد درباره وضعیت حال خود تأمل انتقادی داشته باشند.
6. متنوع و جزیی: باید شاخصهای مختلفی از گروه های مختلف تهیه کرد.

د- 3- 1- معرفی نمونه: شاخصهای مربوط به اهداف زمین روباز ورزشی

به عنوان مثال اگر اقدام توسعه ای از نوع احداث یک زمین روباز ورزشی برای نوجوانان و جوانان یکی از مناطق شهر باشد، می توان اهداف مربوطه را به شکل زیر شاخص سازی نمود:
الف- سازماندهی و غنی سازی نحوه گذران اوقات نوجوانان و جوانان.
1- کاهش مزاحمتهای ورزشی خیابانی.
2- افزایش نظارت خانواده ها بر نوجوانان و جوانان
3- افزایش تعاملات بین گروه های سنی مختلف ورزشکاران
ب- ارتقای سطح سلامت عمومی نوجوانان و جوانان
1- کاهش خطرات ناشی برخورد وسایل نقلیه با نوجوانان و جوانان ورزشکار
2- تقویت روحیه شادی و نشاط در بین نوجوانان و جوانان.
3- گسترش حلقه تعاملات اجتماعی و افزایش سرمایه اجتماعی نوجوانان و جوانان.
بدیهی است هر یک از شاخصهای فوق خود نیاز به تعریف عملیاتی دقیق تری دارد. مثلاً از نشانه های مزاحمت ورزشی در خیابانها، کند شدن جریان عبور وسایل نقلیه و ایجاد ترافیک در خیابانها و کوچه هایی است که نوجوانان و جوانان در آنجا به ورزش می پردازند.

د- 4- مرحله چهارم: طراحی تکنیک ها و جمع آوری داده های پایه ای مربوط به هر یک از شاخص های تهیه شده

برای شناسایی اثربخشی یک اقدام توسعه ای از حیث برخی شاخصها، ابتدا باید اطلاعات دقیقی درباره وضع موجود جامعه هدف از حیث شاخصهای مورد اشاره به دست آورد. بدیهی است به سبب فقدان بانکهای اطلاعاتی معتبر فراهم سازی اینگونه اطلاعات امری دشوار است. لذا این مهم به دو طریق امکان پذیر است:
1- استفاده از تحقیقات معتبر دیگران یا تحلیل آمارهای موجود به صورت مستند با رعایت موازین علمی
2- در صورت لزوم از طریق انجام پژوهشهای میدانی، پیمایشی یا اسنادی با رعایت موازین علمی که خود منوط به طراحی تکنیکها و ابزارها و شناسایی منابع گردآوری اطلاعات به گونه ای که متناسب با شاخصها و اهداف باشد.

د - 4- 1- معرفی نمونه: تکنیکهای جمع آوری داده های پایه ای برای پروژه بهسازی گذر فرهنگ و هنر در منطقه 6 شهرداری تهران

از آنجایی که در این دستورالعمل امکان ارائه نتایج مربوط به جمع آوری داده های پایه ای یک پیوست وجود ندارد اما به اختصار به تکنیکهای متناسب با این مرحله در پروژه بهسازی گذر فرهنگ و هنر در منطقه 6 شهرداری تهران ذیلا اشاره می شود:
1- مصاحبه عمیق با مطلعین محلی (شورایاریها، هیات امنای مسجد، مغازه داران با سابقه، کارشناسان مراکز بهداشتی، افراد دارای سکونت بلند مدت در محل اجرای پروژه....)
2- مصاحبه گروهی با گروههای مختلف اجتماعی متاثر از پروژه
3- تحلیل نهادی: شامل مصاحبه های عمیق با کارشناسان سازمانها و نهادهای مختلف که به نحوی با پروژه و یا محلات تحت تاثیر پروژه سروکار دارند. شامل: بخش ها و زیر مجموعه های شهرداری، سازمان زیباسازی شهر تهران، سازمان پارکها و فضای سبز، دانشگاه تهران و....
مطالعات تطبیقی: گزارشهای مربوط به حوزه برنامه ریزی شهری، محیط زیست، گردشگری، ترافیک، میراث فرهنگی و... بر اساس تجربه های پیشین انجام خواهد گرفت.
5- مطالعات اسنادی و کتابخانه ای به منظور بررسی اسناد و مدارک مربوط به سازمان زیباسازی شهر تهران
6- تحلیل روندها: به منظور پیش بینی اثرات اقتصادی، زیست محیطی و... در آینده
7- مطالعات پیمایشی مبتنی بر پرسشنامه: به منظور جمع آوری داده های پایه ای در حوزه؛ ترکیب جمعیتی، تحصیلات، ترکیب جنسیتی، شغل، مهاجرت، خدمات بهداشتی، وضعیت مسکن، پایگاه اقتصادی ساکنان، وضعیت خدمات شهری، سرمایه های اجتماعی و آسیبهای اجتماعی و....
با توجه به موارد پیش بینی نشده ممکن است در جریان تحقیق از روش های دیگری نیز استفاده شود. اما مبنای کار استفاده از روش ترکیبی است.

د - 5- مرحله پنجم: دامنه یابی اقدام توسعه ای

او باید مشخص کند برندگان (ذینفعان) و بازندگان (متضررین) اصلی اقدام توسعه ای چه کسانی هستند، به عبارتی دیگر او باید مشخص سازد اهداف تعیین شده در چه سطحی (محلی، منطقه ای، شهری، ملی یا بین المللی) قرار دارند. این دامنه ها (سطوح) باید رسماً مورد تأیید سفارش دهندگان اقدام توسعه ای باشد. در این مرحله باید اطلاعات جامعی درباره ویژگیهای اصلی و مهم برندگان و بازندگان اقدامات توسعه ای فراهم نمود.
برندگان و بازماندگان اقدامات توسعه ای در سه سطح خرد (افراد)، میانه (گروه ها و سازمانهای رسمی و غیررسمی) و کلان (استان و در سطح وسیع تر منطقه یا ملت) قابل تفکیک هستند.
برخی از مهمترین دسته ها یا مخاطبان یا دامنه های اقدامات توسعه ای در سطح خرد عبارتند از:
1- بر حسب جنسیت (زنان و مردان)
2- بر حسب گروه سنی (کودکان، نوجوانان و جوانان، میانسالان، سالمندان)
3- بر حسب نوع فعالیت (کسبه، رانندگان، خانه داران، ورزشکاران، دانش آموزان و دانشجویان و...)
4- بر حسب گروه ها (زوج های جوان، خانواده ها، انجمن ها، هیاتهای مذهبی، تشکلهای مدنی)
5- بر حسب وضعیت سکونت (مجاورین و زائرین)
6- بر حسب آسیبهای اجتماعی (کودکان خیابانی، زنان خیابانی، معتادان، متکدیان، وجهای جوان
برخی از مهمترین دسته ها یا مخاطبان اقدامات توسعه ای در سطح میانه عبارتند از:
1. هیاتهای مذهبی و حسینیه ها و مساجد
2. تشکلهای غیردولتی
3. مؤسسات و سازمانهای دولتی
4. مؤسسات و سازمانهای غیردولتی
5. مدارس و دانشگاهها
دامنه های اقدامات توسعه ای در سطح کلان عبارتند از: گروه های قومی، اقلیت های دینی و مذهبی، گروه سرزمینی و حتی در مواردی برخی سازمانهای بین المللی.

د- 5- 1- معرفی نمونه: دامنه یابی پروژه احداث زمین روباز ورزشی

در این پروژه مخاطبان اصلی اقدامات توسعه ای عبارتند از در دو گروه برندگان و بازندگان عبارتند از:

الف- برندگان

1- والدین و نوجوانان و جوانان
2- رانندگان
3- همسایگان
4- باشگاهها

ب- بازندگان

5- اماکن ورزشی خصوصی در محل های نزدیک
6- گیم نت ها و کافی نت های مجاور

د - 6- مرحله ششم: ارائه مصادیق اقدامات توسعه ای مورد نیاز برای تحقق اهداف و شاخصهای تعیین شده

پس از آنکه اهداف و شاخصها تعیین شد و دامنه اقدامات توسعه ای مشخص گردید، نوبت به تعیین اقدامات توسعه ای متناسب با اهداف، شاخصها و دامنه خواهد رسید. به عبارتی دیگر در این مرحله محقق باید مشخص کند که دقیقاً کدامیک از اقدامات توسعه ای ممکن برای تحقق اهداف تعیین شده مناسبتر هستند. همانطور که می دانیم برای تحقق اهداف فرهنگی- اجتماعی دامنه وسیعی از اقدامات توسعه ای متصور است. این محقق است که با استناد به تجربیات دیگران و نیز ادلّه نظری و عقل پسند، اقدامات توسعه ای متناسب با اهداف را معرفی می کند.
به عنوان مثال در زمینه احداث زمینهای روباز ورزشی، کدام ورزشها اولویت دارند؟ فوتبال، والیبال، بسکتبال، تنیس روی میز، بدمینتون، بدنسازی و...؟ دلایل توجیهی مناسب برای اقدامات توسعه ای پیشنهادی کدامند؟ بدیهی است این بخش از تهیه پیوست نیاز به همکاری بین رشته ای محققین مختلف دارد.

د- 7- مرحله هفتم: برآورد تأثیرات احتمالی و تدارک راهکارهای مناسب

در این مرحله محقق موظف است تغییراتی را که در نتیجه اقدام توسعه ای از حیث شاخصهای تعیین شده ایجاد خواهد شد پیش بینی نماید. به عبارتی دیگر محقق در این مرحله احتمال تحقق اهداف فرهنگی - اجتماعی را پیش از انجام اقدام توسعه ای مشخص خواهد ساخت، تا امکان ارزیابی اثر بخشی فرهنگی اقدام توسعه ای بعد از خاتمه آن فراهم باشد. در این مرحله لازم است علاوه بر تأثیرات مثبت به برآورد تأثیرات منفی احتمالی نیز پرداخته و راهکارهای مقابله با آن نیز مشخص گردد.
از سوی دیگر محقق باید در اندیشه طراحی راهکارهای مناسب برای تقلیل تأثیرات احتمالی منفی و تقویت تأثیرات احتمالی مثبت نیز باشد.

د- 7- 1- معرفی نمونه: برآورد تأثیرات احتمالی زمین های روباز ورزشی

مثلاً در زمینه احداث زمینهای روباز ورزشی برآورد می شود:

الف - برآوردهای مثبت

1. میزان سوانح ورزشی کاهش یابد، ترکیب افراد ورزشکار تغییر کند و
2. گروه های سنی مختلف به سبب امکانات و شرایط مناسبی که فراهم شده است به ورزش در زمینهای روباز گرایش پیدا کنند،
3. مزاحمتهایی نظیر آلودگی صوتی و همچنین معضلات عبور و مرور در خیابانهای اطراف کاهش یابد.
4. حوزه تعاملات و حلقه دوستان نوجوانان و جوانان گسترش یابد.
5. احساس شادی و نشاط در بین نوجوانان و جوانان افزایش یابد.

ب- برآوردهای منفی

1. در ایامی که تراکم زوّار در سطح شهر مشهد بالاست، ممکن است از این زمینها برای اسکان استفاده شود.

د- 8- مرحله هشتم: ارزیابی تأثیرات فرهنگی - اجتماعی اقدام توسعه ای

در این مرحله که پس از انجام اقدامات توسعه ای اجرا خواهد شد، محقق موظف است به ارزیابی تأثیرات فرهنگی اجتماعی اقدام توسعه ای بپردازد. به عبارتی دقیق تر محقق باید به شکلی روشمند میزان تحقق اهداف و شاخصهای تعیین شده را مورد سنجش قرار داده و ضریب تحقق برآورد تأثیر را در عمل نشان دهد. این مرحله لازم است در دو نوبت صورت گیرد. نوبت اول اندکی پس از اتمام اقدام توسعه ای و نوبت دوم در یک فاصله زمانی بلندتر، به منظور اندازه گیری پیامدهای مثبت و منفی بلند مدت.
اقدام مهم دیگری که باید در این مرحله صورت گیرد بررسی تناسب راهکارهای پیشنهادی مربوط به تقویت پیامدهای مثبت و تقلیل پیامدهای منفی ارائه شده در مرحله قبل و در صورت لزوم اصلاح آنها و ارائه راهکارهای جدید می باشد.