ارزیابی تأثیرات اجتماعی پروژه های صنعت نفت و گاز

سال انتشار (میلادی): 2008

چکیده

ورود صنعت، خاصه صنایع مدرن به اجتماعات محلی موجب دگرگونی هایی در ساختار منطقه می شود که یکی از نتایج آن توسعه صنعتی منطقه است. در بیشتر موارد این توسعه صنعتی منجر به توسعه اجتماعی منطقه نشده است و این عدم تحقق توسعه اجتماعی در بسیاری از موارد موجب اخلال در پیشبرد پروژه های توسعه ای و صنعتی نیز گردیده است، که زیانهای مالی و غیر مالی فراوانی را به دنبال داشته است. در حالیکه می توان طی برنامه ای مشخص به این مهم دست یافت به طوری که با توسعه اجتماعی، علاوه بر افزایش تأثیرات مثبت و کاهش تأثیرات منفی به پایداری توسعه اقتصادی ومنافع حاصل از آن در منطقه و نیز در سطح کشور کمک نمود. از طرفی به علت پیچیدگی جوامع محلی و ارتباط شدید مؤلفه های مختلف مؤثر بر رفتار آنها و تنوع این مؤلفه ها و تفاوتهای آنها در جوامع مختلف محلی، ضرورت مطالعه اجتماعات محلی مرتبط با پروژه و ارزیابی تأثیرات عوامل اجتماعی بر پروژه ها در کنار سایر ارزیابی هایی که برای پروژه ها انجام می شود، احساس می شود. مقاله حاضر به شناخت و بررسی این تأثیرات، اهداف و چگونگی مطالعه و ارزیابی آنها در جهت کاهش اثرات منفی و افزایش تأثیرات مثبت این عوامل در پروژه های صنعت نفت و گاز می پردازد. بدین منظور در مقاله حاضر پس از ارائه تعریف، اهمیت و فواید ارزیابی تأثیرات اجتماعی، متغیرهای مورد بررسی، همچنین مراحل مختلف و چگونگی انجام ارزیابی اجتماعی مورد بحث قرار گرفته است. به این امید که بتوان گامی در جهت پیشبرد بهتر اهداف پروژه ها برداشته و زمینه توسعه پایدار اجتماعی را در جامعه بیش از پیش فراهم نمود.

واژه های کلیدی:

تأثیرات اجتماعی، گروههای ذینفع، ارزیابی، جوامع محلی، پیامد، انتظارات، مشارکت، صنعت نفت و گاز.

مقدمه:

ورود صنعت به اجتماعات محلی موجب دگرگونی هایی چون تغییر در ساختار اکولوژیکی منطقه، روابط اقتصادی و اجتماعی، شیوه معیشت و سبک زندگی مردم و... می شود که این تغییرات معمولاً با توسعه صنعتی منطقه همراه خواهد بود. ولی در خلال جریان توسعه صنعتی نمی بایست از کنار تغییرات ایجاد شده در اجتماعات محلی با بی تفاوتی گذشت و به جامعه و مردم بومی منطقه که طرح های توسعه ای در مجاورت آنها قرار دارد بی توجهی نمود، چرا که توسعه صنعتی می تواند با لحاظ کردن یک سری شرایط منجر به توسعه اجتماعی گردیده و از طرفی پیامدهای توسعه اجتماعی می تواند به نوبه خود تأثیر بسیار زیادی در پیشبرد اهداف طرح های توسعه ای داشته و حتی موجب افزایش سودآوری اقتصادی طرح گردد. از طرف دیگر مطالعات نشان می دهد بسیاری از مشکلات و موانع به وجود آمده در مسیر اجرای پروژه ها، به دلیل قضاوتهای سطحی در مورد افراد و گروههای درگیر و ذینفع در پروژه و عدم تعامل مناسب با آنها و بر اساس انتظارات و ارزشهای آنها بوده است. (مسلمی، فضلی، اسماعیل پور، 1385، ص1) این نوع قضاوتها، موجب نادیده گرفتن محدودیت های اجتماعی، ارزش ها و نگرش های افراد جامعه محلی، دست کم گرفتن گروههای ذی نفوذ و مرجع و در نتیجه موجب بروز مشکلات فراوان و تحمیل زیان های فراوان بر سر راه پروژه های ملی و منطقه ای به ویژه در صنعت نفت و گاز ( که می توان گفت بزرگترین و مهمترین صنایع کشور و دارای ویژگی های سیاسی - اقتصادی فوق العاده ای است) می شود.
نیاز به تحلیل مناسب اجتماعی برای پروژه های توسعه ای از طبیعت خود فرآیند توسعه اقتصادی سرچشمه می گیرد، فرآیندهای اقتصادی در یک خلاء روی نمی دهد بلکه همواره در یک پس زمینه اجتماعی جای می گیرند که جهت و شکل و نتایج آنها را مورد تأثیر قرار می دهد. Cernea & Kudat, 1997.p7 بررسیها نشان می دهد به علت اینکه مکان یابی پروژه ها بیشتر بر اساس توجیه اقتصادی و سیاسی انجام می شود. در بعضی از شرایط ممکن است اهداف پروژه، با بعضی شرایط اجتماعی- اقتصادی جامعه محلی تقابل پیدا نموده که این امر خود را به صورت رفتارهای غیر قابل انتظار طرفین (مجری پروژه و اجتماع محلی) نشان می دهد. به طوری که بعضاً دیده شده است، مردم محلی به علت تغییر در وضعیت عمومی زندگی و کسب و کارشان و از طرفی عدم برآورده شدن انتظاراتشان از پروژه، با اقدامات اعتراض آمیز خود که حتی در مواقعی با اقدام به درگیریهای وسیع و آسیب رساندن به منافع پروژه همراه بوده، موجب تعویق اجرای پروژه و ضرر و زیانهای مالی فراوانی شده اند. بنابراین در جهت تحقق و سامان دهی توسعه اجتماعی، انجام ارزیابی اجتماعی قبل و بعد از اجرا و همچنین در حین انجام پروژه (فرآیندی) می تواند در کنار ارزیابی های اقتصادی و محیط زیستی که عمدتاً برای پروژه های صنعت نفت و گاز انجام می شود، در نهایت موجب افزایش رفاه اجتماعی، مشارکت و هم سویی مردم بومی با طرح های توسعه ای و صرفه جویی اقتصادی و دستیابی هر چه بیشتر به اهداف پروژه ها گردد. در واقع مشابه مدیریت و مهندسی عوامل اقتصادی و محیط زیستی که در بخش صنعت و طرح های توسعه انجام می شود لازم است عوامل اجتماعی مرتبط با پروژه نیز مدیریت شوند تا بتوان از طریق توسعه اقتصادی و صنعتی به تحقق توسعه اجتماعی در جامعه محلی دست یافت. بنابراین با توجه به پیچیدگی جوامع محلی و ارتباط شدید مؤلفه های مختلف مؤثر بر رفتار آنها (مؤلفه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و مذهبی) و تنوع این مؤلفه ها و تفاوتهای آنها در جوامع و اجتماعات مختلف محلی ضرورت مطالعه ای دقیق و عمیق بر روی اجتماعات محلی مرتبط با پروژه و ارزیابی تأثیرات متقابل اجتماعی پروژه ها و اجتماعات محلی، جهت کاهش تأثیرات نامطلوب و افزایش تأثیرات مثبت در پروژه های نفت و گاز و ایجاد زمینه توسعه پایدار در منطقه به نحو روشنی احساس می شود، البته مطلوب آن است که مجموعه عوامل فنی، اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی در یک بسته و به صورت فرآیندی در کلیه مراحل پروژه مدیریت شوند تا به معنای تام کلمه اعمال مهندسی اجتماعی صورت گیرد.

تعریف ارزیابی اجتماعی:

ارزیابی اجتماعی فرآیند تهیه چارچوبی جهت اولویت بندی، جمع آوری، تحلیل و دسته بندی اطلاعات اجتماعی و مشارکت در طراحی و ارائه عملیات توسعه ای است.

ارزیابی تأثیرات اجتماعی:

اصطلاح ارزیابی اجتماعی برای اولین بار در سال 1970 بکار رفت ولی راهنماها و اصول آن در سال 1994 تدوین شد. (شارع پور 1384، ص 31)، ارزیابی تأثیرات اجتماعی فرآیند ارزیابی و مدیریت تأثیرات یک پروژه، طرح، برنامه و یا سیاست بر مردم است.( Vanclay Frank, 2000,p.2)
در تعریفی دیگر ارزیابی تأثیرات اجتماعی فرآیندی است که بر تأثیرات فرهنگی و اجتماعی توسعه و تصمیمات و دستاوردهای آنها برای جمعیت های بشری، اجتماعات و افراد تمرکز دارد.(Sadler, Verocai & Vanclay, 2000,p.3) ارزیابی تأثیرات اجتماعی پایه ای جهت گفتگوی مستمر و محافظت از مردم فقیر است و دانش بومی را در مورد نیازها و احتیاجات افراد فقیر، کم درآمد و اقشار آسیب پذیر همینطور گروه های طرد شده، تشکیل می دهد، از طرف تأثیرات توسعه ای پروژه ها را افزایش داده و موجب صرفه جویی در هزینه های واقعی خواهد شد. در واقع ارزیابی تأثیرات اجتماعی عبارت است از تحلیل، نظارت و مدیریت بر پیامدهای اجتماعی پروژه. این پیامدها می توانند مثبت باشند یا منفی، آشکار باشند یا پنهان، خواسته باشند یا ناخواسته (شارع پور، 1384، ص 32)

اهداف ارزیابی تأثیرات اجتماعی:

1. شناسایی افراد ذینفع جهت مشارکت در طراحی پروژه
2. اطمینان از اهداف و انگیزه های پروژه جهت بسترسازی نسبت به تغییرات قابل پذیرش
3. کم کردن و یا دوری از آثار منفی پروژه
4. افزایش ظرفیت مشارکت در پروژه
5. مشخص کردن استراتژی های معین بخشهایی که اهداف و موضوعات توسعه اجتماعی را لحاظ می کنند.
$ فواید ارزیابی اجتماعی:

فواید اقتصادی:

1. ارزیابی اجتماعی می تواند مقولات اجتماعی که به عنوان ریسک و یا فرصت برای پروژه تلقی می شوند را، شناسایی و ارزیابی کند.
2. ارزیابی اجتماعی می تواند بر طراحی و ارتقای کیفیت پروژه تاثیرگذار باشد.
3. می تواند به مدیریت تأثیرات کوتاه مدت و بلندمدت پروژه کمک کند.
4. می تواند در تهیه ورودی های مهم جهت مشارکت مؤثر افراد ذینفع در پروژه بدست آوردن اجماع و همکاری میان بخشها و مدیریت توقعات مردم، مفید واقع شود.
از آن جا که انجام ارزیابی اجتماعی برای پروژه های حوزه نفت و گاز موجب انطباق و سازگاری با اجتماع محلی شده و در نهایت به توسعه اجتماعی منطقه منجر خواهد شد. توسعه اجتماعی خود می تواند متضمن پایداری توسعه اقتصادی حاصل از ورود صنعت به منطقه باشد هنگامی که مردم بومی در راستای اهداف پروژه مشارکت داشته باشند و با پروژه همراهی کنند، در سود و زیان پروژه نیز خود را سهیم خواهند دانست و از منابع پروژه در مقابل تهدیدات دفاع خواهند نمود که در واقع این امر موجب پایداری منافع توسعه اقتصادی خواهد شد که ورود صنعت در منطقه زمینه ساز آن بود.

فواید اجتماعی:

1. دسترسی افراد ذینفع و درگیر پروژه به کمپانی ها جهت ارائه نظرات و پیشنهادات و مشارکت در فرآیند تصمیم گیری ها.
2. شناسایی فرصتها و استفاده از ظرفیتهای بومی و محلی منطقه در تهیه کالا و خدمات مورد نیاز.
3. کمک به ساخت ظرفیتهای بومی در خدمات زیر بنایی و حمایت محیطی
4. افزایش ظرفیت انسانی به واسطه انتقال بهترین شیوه ها.
5. سرمایه گذاری اجتماعی جهت برآوردن نیازهای اجتماع محلی و پروژه
6. حمایت از منابع فرهنگی اجتماعات محلی از طریق شناسایی، حفظ و حراست از آداب و رسوم و سنن ساکنین محلی
7. شامل کردن اجتماعات محلی در فهم بهتر از تأثیرات مثبت و منفی
متغیرهایی که باید در ارزیابی تأثیرات اجتماعی مورد بررسی قرار گیرند:
1. شاخص های جمعیتی: جمعیت حاضر و تغییرات مورد انتظار، تنوع نژادها و قومیتها، همچنین مهاجرت ها و هجوم ساکنین موقتی و فصلی و...
2. ساختار اجتماعی و نهادها: اندازه، ساختار و سطوح سازمانهای رسمی محلی، اندازه و سطح فعالیتهای انجمنهای داوطلبانه، سازمانهای مذهبی، دوستانه و خانوادگی و نیز چگونگی ارتباط این گروه ها و سازمانها.
3. منابع سیاسی و اجتماعی: چگونگی توزیع قدرت، مکانهای تأثیرگذار و قابلیت و ظرفیت رهبری در میان گروهها و افراد از طریق اجتماع و یا مذهب.
4. تغییرات خانوادگی و فردی: متغیرهایی که بر زندگی روزمره افراد و خانواده ها تأثیر می گذارد شامل: نگرش، ادراک و شبکه روابط خانوادگی و دوستی. این تغییرات از نگرش نسبت سیاستهای دگرگونی شبکه خانوادگی و دوستی تا درک خطر، بهداشت و امنیت را، در بر می گیرد.
5. منابع اجتماع: شامل خصوصیات منابع طبیعی و استفاده از آنها می شود دسترسی به خدمات اجتماعی و مسکن شامل: بهداشت، سیاست، حفاظت در برابر آتش سوزی و امکانات فاضلابی.
در همه مراحل اجرای ارزیابی تأثیرات اجتماعی می بایست، تأثیر هر یک از متغیرهای شناسایی شده مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد. از آنجا که بسیاری از پروژه های صنعت نفت و گاز، در جاهایی اجرا می شود که مردم محلی در آن مناطق حضور دارند و ناگزیر از تعامل با مردم هستند. جهت اجرای ارزیابی تأثیرات اجتماعی می بایست این متغیرها در هر یک از مراحل اجرای پروژه بررسی گردند و میزان تغییرات آنها مورد ارزیابی قرار گیرد.
در واقع ارزیابی اجتماعی یک نوع امکان سنجی در پروژه ها و مکمل مطالعات مالی، اقتصادی، فنی و محیطی است آگاهی از بافتهای اجتماعی، سازمانهای اجتماعی، سرمایه اجتماعی، تفاوت های اجتماعی و دیگر متغیرهای اجتماعی که بر مبنای یک مطالعه منسجم و منظم و مشاوره با ذینفعان پروژه صورت می گیرد، نوعی مدل دیگری از امکان سنجی پروژه هاست.(Kudat, word bank, p.44)
همچنین می توان گفت تأثیرات اجتماعی پروژه نسبت به تأثیرات محیط زیستی از اهمیت بیشتری برخوردارند و حتی ارزیابی، مدیریت و پیش بینی تأثیرات اجتماعی بسیار مشکل تر است، زیرا صنایع نفت و گاز در سطوح منطقه و ملی و حتی بین المللی دارای نمود بالایی هستند و تأثیرات اجتماعی پروژه ممکن است در بستر وسیعی از برنامه های اجتماعی محیطی و سیاسی بروز کنند.
پروژه های صنعت نفت و گاز دارای مراحل مشخص و مختلفی هستند که هر مرحله واجد آسیب پذیری از ابعاد متفاوت و نیز احتمال جرقه یک تضاد می باشد. مراحلی چون ساخت و خاتمه دو زمان خاص در چرخه پروژه هستند، جاهایی که تغییرات سریع در جریان مالی و کارگزینی پروژه می تواند منجر به بروز تحرکات و اعتراضات خشونت آمیز گردد. به عنوان مثال امر تملک اراضی روستاها در منطقه پارس جنوبی از آغاز موجب بعضی نگرانی ها، شکایات و اعتراضات مردم بومی شده بود تا آنجا که پس از گذشت سالها، بدلیل عدم امکان تملک کلیه اراضی مورد نیاز، امر مهم فنس کشی و تعیین محدوده منطقه آزاد پارس جنوبی میسر نمی شد. بدیهی است به همین دلیل شکل گیری منطقه ویژه انرژی پارس جنوبی تبه تعویق افتاده بود و مقررات گمرکی ویژه که می توانست در محدوده فنس کشی قابل اجرا باشد اجرا نمی شد. طبیعی است فرصتها و فواید زیادی که از استقرار منطقه ویژه بدلیل برخورداری از مقررات و ترجیحات منطقه آزاد می توانست عاید منطقه و بخش انرژی کشور شود معوق و معطل مانده بود.
بنابراین پروژه ها علاوه بر اینکه با ریسکهای فنی و تکنیکی و محیطی روبرو هستند. با ریسک های اجتماعی که بعضاً با سرنوشت پروژه و رسیدن به اهداف مورد نظر در ارتباط مستقیم هستند، نیز مواجهند. همانطور که در نمودار بالا نیز مشاهده می شود. ریسک اجتماعی در مراحل اولیه پروژه یعنی در مرحله اکتشاف و امکان سنجی نمود بیشتری دارد. بنابراین می بایست در این مرحله با بکارگیری شیوه های مناسب به طور مستمر بر روند تأثیرات متقابل پروژه و اجتماع نظارت و توجه ویژه نموده و در جهت کاهش و یا از بین بردن تأثیرات منفی و در واقع کاهش ریسک اجتماعی پروژه اقدام نمود. بنابراین ارزیابی اجتماعی می بایست به عنوان یک بخش بزرگی از مدیریت پروژه از مرحله ی مقدماتی و نظری پروژه تا رهاسازی آن اجرا گردد. بدیهی است در صورت مدیریت تأثیرات اجتماعی در مراحل اکتشاف و امکان سنجی، ریسک اجتماعی در سایر مراحل کاهش یافته و پشتوانه لازم برای طی مراحل بعدی پروژه بیش از پیش فراهم می گردد.

مراحل اجرای ارزیابی تأثیرات اجتماعی:

شامل کردن و دخالت دادن گروه های ذینفع:

دخالت دادن گروهای ذینفع و افراد درگیر پروژه پایه مراحل ارزیابی تأثیرات اجتماعی است، این امر به افراد درگیر پروژه اجازه می دهد در طراحی، برنامه ریزی و اجرای پروژه ها وارد شوند. این گروهها ممکن است متعدد و متنوع باشند، برخی زود شناسایی شوند و برخی دیگر تا موضوع خاصی پیش نیاید درگیر پروژه نمی شوند. مثلاً در پروژه های دریایی شناسایی آنان می تواند بسیار مشکل باشد.
این افراد، مردمی هستند که تحت تأثیر پروژه قرار گرفته و یا بر پروژه تأثیر می گذارند، آنها نمایانگر مردم بومی و محلی، گروههای دوستی، NGO ها، آژانس های دولتی، کارگران و پیمانکاران هستند. این افراد باید جهت شناسایی توانایی شان برای تأثیر در پروژه و عملیات و اجتناب از تأثیرات منفی مورد ارزیابی قرار گیرند. زمان بندی شامل کردن مؤثر این گروه ها می تواند تدریجی و طولانی باشد بخصوص در نواحی جدید فعالیتهای نفت و گازی.
مشاوره یکی از عمومی ترین روشهای دخالت دادن گروههای ذینفع است. مشاوره مردم محلی را آگاه می کند که اطلاعات جستجو شده، جهت کاهش اثرات منفی آینده و شناسایی فرصتهایی جهت توسعه و پیشرفت شرایط اقتصادی - اجتماعی کنونی خواهد بود. مشاوره های عمومی اولیه اغلب در جهت اطمینان دادن به افراد مربوطه است از اینکه آنها کنار گذاشته نخواهند شد و بطور مؤثری در تصمیمات مربوط به پروژه، مورد نظر قرار خواهند گرفت. همچنین یکی از موارد بسیار مهم در این قسمت، توانمندسازی اجتماعات محلی مجاور طرح های توسعه ای است به طوری که با در نظر گرفتن شرایط جدیدی که به وجود آمده جهت ایجاد تعادل در منطقه و همراه کردن مردم در طرح ها و مشارکت هر چه بیشتر آنها می بایست با رویکرد حذف محدودیت ها و موانع ساختاری ارتباط اجتماع محلی و صنعت، نقش مردم بومی در پیشبرد اهداف طرح و پروژه بطور واضح مشخص شود تا طی برنامه ای مدون بتوان تعادلی را که قبل از ورود صنعت در منطقه وجود داشته، مجدداً بر مبنای شرایط جدید برقرار نمود. مراحل ارزیابی تأثیرات اجتماعی در مدل زیر شرح داده شده است:
در حالت ایده آل، ارزیابی اجتماعی در یک پروژه از همان ابتدا و در مرحله نظری پروژه هنگامی که تصمیم گرفته می شود در یک مکانی پروژه ای انجام شود، شروع شده و در مراحل بعدی و در چرخه انجام پروژه می تواند بکار برده شود.
تعیین قلمرو در واقع حد و مرز مطالعه جهت پرهیز از تلاشهای بیهوده است. در این مرحله اطلاعات مقدماتی کافی جهت تعیین ناحیه مورد تأثیر پروژه، مشخص کردن قلمرو مباحثی که توسط ارزیابی تأثیرات اجتماعی پوشش داده می شود و آن سطح از شامل کردن افراد ذینفع مورد نیاز خواهد بود. لازم به ذکر است که یک شامل کردن دقیق گروه های ذینفع در مرحله تعیین قلمرو می تواند تأثیر بسزایی در بالا بردن موفقیت ارزیابی اجتماعی داشته باشد.
شاخص های اصلی که در تعیین قلمرو ارزیابی اجتماعی تأثیر می گذارند شامل موارد زیر است: IPIECA, 2004)
1. شاخصهای پروژه شامل: اندازه، پیچیدگی و مرحله در چرخه نفت و گاز و زمانبندی فعالیتهای پروژه
2. ابهامات پروژه و مقیاس زمانی جهت راه حل هایشان.
3. پیشینه تاریخی منطقه، ویژگی جغرافیایی خاص یا هنجارهای فرهنگی بومی، به ویژه مواردی از تاریخ شکست یا پیروزی پروژه های مشابه و همچنین هر اعتراض اجتماعی.
4. نیازهای قانونی.
5. نتایج اولیه شناسایی افراد ذینفع و شامل کردن اولیه آنها.
6. شناسایی گروههای آسیب پذیر (افراد کم درآمد، اقلیتها، مردم بومی و....)
این نکته بسیار مهم است که قلمروی که در ارزیابی تأثیرات اجتماعی تعیین می شود باید واقعی باشد. اجرا کردن یک ارزیابی اجتماعی شامل مشارکت افراد ذینفع، ممکن است همیشه آسان نباشد، امنیت و سایر موارد، مشارکت را محدود می کنند.

طراحی و برنامه ریزی

پایه ریزی اطلاعات مبنایی:

بعد از تعیین قلمرو نوبت به جمع آوری داده های پایه ای است. این داده ها پایه مدل سازی تأثیرات بالقوه پروژه را شکل خواهند داد.
ابزار مختلفی در جمع آوری اطلاعات می توانند مورد استفاده قرار گیرند:
- منابع اطلاعاتی ثانویه/ شامل سرشماری ها، ثبت های دولتی، متون تاریخی، گزارشهای تحقیقی.
- تکنیک های مصاحبه های کیفی/ جهت پر کردن شکاف میان داده های تحقیقات پیمایشی و اطلاع از چگونگی رهبری و هماهنگی سازمانهای محلی و اجتماعی و...
- داده های کمی/ جهت اطلاعاتی چون اطلاعات مفید در باب خانواده ها، درآمدهای جاری و مصرف اقشار آسیب پذیر، مهارت، آموزش و بهداشت نیروی کار و....
- ارزیابی روستایی مشارکتی/ تجربه نشان داده شده است که رویکرد های مشارکتی مناسب می تواند موجب ارتقای کیفیت داده های جمع آوری شده گردد.
- تحلیل زنجیره ای - کاربردی/ در مراحل ابتدایی پروژه بسیار مفید است. تهیه صورت کالاها و خدمات مورد نیاز پروژه، این امکان را می دهد که موجبات توسعه فرصتها برای مردم بومی و تجارت محلی فراهم شود.

ارزیابی تأثیرات

بعد از مرحله جمع آوری داده های مبنا، مرحله بعدی، تحلیل جهت پیش بینی اثرات مثبت و منفی پروژه نفت و گاز مورد نظر است. تأثیرات نباید مربوط به زمان انجام پروژه یا عملیات باشد. تأثیرات ثانویه ای که اغلب خارج از کنترل شرکت ها است نیز باید در نظر گرفته شوند. همچنین تأثیر تجمعی پروژه های نفت و گاز بر تأثیر سایر پروژه های توسعه ای هم می بایست در نظر گرفته شود.
جمع تأثیرات بالقوه پروژه می بایست ارزیابی شود. این موضوع بخصوص جهت تشخیص هر اثر مضر و ناسازگار بر اقشار ضعیف اهمیت می یابد.

انتشار یافته ها

منتشر کردن یافته ها در طرحهای توسعه ای جهت کاهش اثرات منفی و افزایش اثرات مثبت بسیار اهمیت دارد. به طوری که با انتشار نتایج و دستاوردها می توان سطح آگاهی مردم را نسبت به آثار و پیامدهای طرح ها و پروژه های صنعتی بالا برد. این امر علاوه بر بالا بردن اطمینان مردم بومی نسبت به پروژه ها، موجب همراهی بیشتر مردم و کاهش تأثیرات منفی پروژه ها از طریق آموزش می شود همچنین این یافته ها می تواند موجب آگاهی و اطلاع بیشتر مدیران پروژه های صنعتی از دستاوردها و پیامدهای طرح ها و پروژه های صنعتی گردد. به طوری که با استفاده از تجارب طرح های مشابه و عدم تکرار روشهای نادرست گذشته، می توانند موجبات افزایش تأثیرات مثبت و کاهش تأثیرات منفی طرح های توسعه ای به ویژه در صنعت نفت و گاز را فراهم آورند. لازم به ذکر است که انتشار یافته ها نیازمند فرآیندی مستمر است.

کاهش تأثیرات نامطلوب و افزایش فواید پروژه در خلال یک طرح عملی

در خلال به بحث گذاشتن یافته ها و دستاوردها با طراحان و برنامه ریزان و همینطور شامل کردن افراد ذینفع، راههای کم کردن تأثیرات نامطلوب و افزایش تأثیرات مثبت مشخص خواهد شد.
کنترل اثرات منفی در پروژه های نفت و گاز بر اجتماعات محلی بیشتر از طریق مقررات طبیعی اعمال می شود. اینها شامل امنیت و بهداشت شغلی، استانداردهای محیطی (شبکه آب رسانی و انتشار هوا و صدا) و برای پروژه های بزرگتر، تصویب طرح ها با استانداردهای منتج از ارزیابی تأثیرات اجتماعی و محیطی است.
جهت کاهش تأثیرات نامطلوب، باید مراحل زیر انجام شوند:
1. پیش بینی و اجتناب از اثرات نامطلوب پروژه
2. کاهش اثرات نامطلوب
3. غرامت و جبران اثرات نامطلوب
برای انجام این امور شرکتهای نفتی و گازی می بایست طرحی عملی با زمان بندی و بودجه مشخص داشته باشند که در آن بطور واضح نقش و مسوولیت همه کارکنان و بخشها و همچنین نقش پیمانکاران در اجرای کاهش تأثیرات نامطلوب، بطور واضع مشخص شده باشد، حتی قبل از انتخاب پیمانکاران.

اجرا و راه اندازی:

در فرآیند ارزیابی اجتماعی، حمایت مدیریتی دارای اهمیت فراوانی است. حمایت مدیریتی تخصیص مناسب یافته ها و منابع را تضمین خواهد کرد. در واقع همکاری میان تمام بخشها اعم از بخشهای داخلی خود شرکتها و همچنین گروههای مدنی جامعه اجتماعات مورد تأثیر و همین طور سازمانهای دولتی و پیمانکاران، در فرآیند ارزیابی اجتماعی بسیار با اهمیت است و موجب پیشبرد هر چه بهتر پروژه خواهد شد.
شرایط لازم برای اجرای اجتماعی باید به طور واضح در استراتژی قراردادها در نظر گرفته شود.
مکانیزم های نظارتی باید همزمان با شروع پروژه برقرار گردیده و هر انحرافی از تأثیرات پیش بینی شده توسط ارزیابی اجتماعی را مشخص کند.

بازبینی:

در فواصل معینی از روند پروژه، کارهای بر خلاف طرح عملی و نتایج نظارت باید مورد بررسی و بازبینی قرار گیرد. در برخی شرایط، ممکن است اقداماتی که در جهت کاهش اثرات نامطلوب و افزایش اثرات مطلوب انجام می شوند به طور کامل بعد از پروژه و یا چرخه فعالیتها، مؤثر نباشد، در چنین شرایطی فرآیند ارزیابی تأثیرات اجتماعی نیازمند بررسی و معتبر ساختن مجدد است.
ممکن است در موارد زیر این بازبینی مورد نیاز باشد:
1. در پایان فاز ساخت، هنگامی که سطح استخدام ها به صورت معنی داری کم می شود
2. در زمان فعالیتهای بیرونی پروژه در برابر فعالیتهای دیگر شرکتها. برنامه های دولتی و غیره. ممکن است علت تأثیرات اجتماعی در اطراف فعالیتهای پروژه باشد.

رسیدگی و تحقیق/ نظارت مستقل

ارزیابی تأثیرات اجتماعی دست خوش برخی فرآیندهای رسیدگی و تحقیق مستقل قرار می گیرد که در بیشتر مواقع هزینه بر عهده شرکتهای نفتی و گازی است. قلمرو این بازرسی بر حسب نیاز متغیر است. می تواند مستلزم بازدیدهای قانونمند و از فرآیند ارزیابی اجتماعی توسط عده ای از افراد ذینفع و درگیر پروژه بصورت نماینده باشد و یا از بخشهای مستقل از فرآیند ارزیابی اجتماعی برای این امر دعوت شود. تصمیم برای رسیدگی و نظارت مستقل به مقررات قانونی، انتظارات افراد ذینفع، مزایای اعتبار و خوش نامی و منابع مورد نیاز مستقل، وابسته است.( IPIECA, 2004)
لازم به ذکر است که نتایج عملیات ارزیابی و نظارت برای تمام پروژه های توسعه ای زیر نظر بانک جهانی، صرفت نظر از منابع مالی شان اجباری است. هدف از این برنامه ها تهیه یک بازخورد مداوم و مستمر برای افراد مختلف درگیر در پروژه جهت قادر کردن آنها به اصلاح عملکرد، اطمینان از دستاوردهای پروژه و افزایش تأثیرات به ویژه برای گروه های فقیر و آسیب پذیر است.
همانطور که می دانیم فرآیند ارزیابی تأثیرات اجتماعی به خوبی ارزیابی تأثیرات محیط زیست، پایه ریزی نشده است و تعداد بسیار محدودی از شرکتها و کمپانی های نفتی و گازی، منابعی را جهت انجام این امر در اختیار دارند.

ارزیابی اجتماعی و مردم بومی

به طور کلی در سطح جهان، مردم بومی مناطقی که پروژه ها در آنجا انجام می شوند، مسایل زیادی را با ارزیابی اجتماعی تجربه کرده اند. در برخی از موارد بطور کامل از ارزیابی اجتماعی کنار گذاشته می شدند و در برخی موارد نیز فقط به طور اسمی به عنوان یک بخش از کار در نظر گرفته می شدند اما در عمل قادر به مشارکت مؤثر در ارزیابی اجتماعی نبودند و تأثیری در نتایج آن نداشتند البته این ممکن است به علت کمبود وقت و نداشتن زمان کافی برای انجام ارزیابی های اجتماعی در پروژه ها باشد به ویژه اینکه گرفتن نظرات مردم بومی و اعمال نظر آنها در تصمیم گیری ها نیازمند زمان نسبتاً طولانی است. از طرفی، گروه های بومی اغلب به علت فقدان منابع مالی و اطلاعات تکنیکی و مهارتهای لازم، نمی توانند مشارکت مؤثر داشته باشند.
بسیاری از مسائل مرتبط با ارزیابی اجتماعی برای مردم بومی مشکلات عدیده ای را بوجود می آورند. یکی از آن مسائل تمرکز ارزیابی اجتماعی بر تأثیرات کوتاه مدت است و اینکه بسیاری از تأثیرات میان مدت و بلندمدتی را که پروژه می تواند بر مردم بومی بگذارد را نادیده می گیرد. دومین مسئله این است که ارزیابی اجتماعی تمایل به این فرض دارد که باید توسط آن اتفاقات را قبل از رخ دادن پیش بینی و برای آنها برنامه ریزی کرد، یعنی طوری طراحی شود که تأثیرات مثبت و منفی را پیش بینی کند. اما تنها یک رویکرد پیش بینی کننده نمی تواند کافی باشد. یک پروژه ممکن است دستاوردهایی داشته باشد که در زمان انجام ارزیابی اجتماعی قابل پیش بینی نیستند. سومین مسئله این است که ارزیابی اجتماعی اصولاً به عنوان مبنایی جهت کاهش تأثیرات منفی پروژه در نظر گرفته می شود، حال آنکه مردم بومی علاوه بر آن خواهان سهیم بودن در فواید و تأثیرات مثبت در اثر توسعه و پیشرفت پروژه ها هستند.

نتیجه گیری:

با توجه به اینکه امروزه در جوامع توجه زیادی به مباحث توسعه پایدار و توسعه اجتماعی می شود، یکی از شیوه هایی که می تواند در تحقق این امور نقش بسزایی داشته باشد، برقراری رابطه میان صنعت و اجتماع است. در واقع اگر بتوان میان صنعت و اجتماع تعامل مناسبی برقرار نموده و پروژه های صنعتی در مکانهایی که اجرا می شوند با اجتماعات محلی ارتباط متقابل داشته باشند. به طوری که مردم محلی پروژه را پذیرفته و در پیشبرد پروژه مشارکت داشته باشند، پروژه می تواند موجب ایجاد فرصتهای شغلی و بسترساز توسعه در منطقه گردد. این امر مستلزم شناخت دقیق از تأثیرات متقابل اجتماعی میان پروژه و جامعه یا اجتماع محلی است. با توجه به موارد پیش گفته، ارزیابی تأثیرات اجتماعی پروژه ها در این زمینه می تواند بسیار مفید واقع گردد با ملحوظ داشتن ارزیابی تأثیرات اجتماعی در پروژه های صنعت و به ویژه صنعت نفت و گاز می توان گامی در جهت پیشبرد بهتر اهداف پروژه ها برداشته و زمینه توسعه پایدار اجتماعی را در جامعه بیش از پیش فراهم نمود. علاوه بر اینکه در صورت عدم انجام مطالعات ارزیابی اجتماعی، تأثیرات منفی ناخواسته و یا غیرقابل انتظار ممکن است لطمات فراوانی را به پیشبرد اهداف پروژه و یا توسعه جوامع محلی تحت تأثیر وارد نموده که جبران آن در بعضی مواقع مستلزم صرف هزینه های فراوان اقتصادی است.
کتابنامه:
1. شارع پور، محمود، (1384)، بررسی اثرات اجرای پروژه های گاز بر اجتماعات محلی، انجمن جامعه شناسی ایران.
2. مسلمی، عبدالرضا، فضلی، هوشنگ، اسماعیل پور، نوید، (1385)، مقاله بررسی ویژگیهای اجتماعی- اقتصادی جوامع محلی در حوزه های نفتی سروستان - سعادت آباد و خشت- کمارج.
3. Cernea Michael M, Kudat Ayse, (1997) Social Assessments for Better Development, Case Studies in Russia and Central Asia, ENVIRONMENTALLY SUSTAINABLE DEVELOPMEBNT STUDIES AND MONOGRAPHS SERIES NO. 16.
4. Goldwyn, Rachel (International Alert) , Switzer, Switzer, Jason (International Institute of Sustainable Development), Assessments. Communities and Peace- A. Critique of Extractive Sector Assessment Tools From a Conflict Sensitive Perspective , 2004.
5. International Petroleum Industry Environmental Conservation Association (IPIECA ) (2004), A Guide to Social Impact Assessment in the Oil and Gas Industry
6. Kudat, Ayse, Social Assessment : A Comprehensive Framework for Development Initiatives, Word Bank.
7. Matthews, Petter, Neal , Ian, Stuttle, Jennifer, Herd, Camilla, Warner, Michael, (2004) Enhancing the Social Performance of Engineering Services Contractors.
8) Rietberg, Jennifer, Cracken, Mc, Narayan, Deepa, (1998), Participation Social Assessment, (Tools and Techniques), Word bank.
9) Sadler, Barry, Verocai, Iara, Vanclay, Frank, (2000) Environmental and Social Impact assessment for Large Scale Dams Prepared for the WCD
10) Vanclay, Frank, (2000), Social Impact Assessment, Social Impact Assessment, Center for Assessment, Center for Rural Social Research, Charles Stuart University, Australia
منبع: فصلنامه مدیریت منابع انسانی در صنعت نفت مؤسسه مطالعات بین المللی انرژی؛ شماره 1