بررسی آرایه ها و نقوش تزئینی امامزاده هارون ولایت اصفهان

چکیده

آثار برجای مانده از هنرهای تزئینی در ابنیه اسلامی، مخصوصا در اماکن مذهبی نظیر مساجد و بقاع متبرکه، واجد روحیات منحصر به فرد و ژرفای تجسمی هستند. شهر اصفهان با داشتن آثار معماری بسیار زیبای دوره صفوی، به گنجینه ای پربار از آثار تزئینی معماری اسلامی بدل گردیده است. از میان بقاع و امامزاده های شهر اصفهان، بقعه امامزاده هارون ولایت که از بناهای دوره صفوی است، مزین به آرایه های تزئینی زیبا و ارزشمندی از این دوره و دوره ی قاجار است. از آنجا که تاکنون به تزئینات معماری و نقوش به کار رفته در تزئینات این امامزاده به خوبی در منابع پرداخته نشده است، این مقاله به این مقوله اختصاص یافته است. شناخت و دسته بندی آرایه های تزئینی و نقوش تزئینی به کار رفته در این بنا، از اهداف این مقاله است. برای رسیدن به این هدف دو پرسش مطرح است. نخست اینکه چه نوع آرایه های تزئینی در بنای امامزاده هارون ولایت استفاده شده و دوم اینکه چه نوع نقوشی در تزئینات این بنا به کار رفته است؟ در نهایت این نتیجه حاصل شد که آرایه های تزئینی به کار رفته در این بنا شامل کاشیکاری، نقاشی دیواری، گچکاری، حجاری و آینه کاری است و نقوش اسلیمی و ختایی، هندسی، انسانی، گیاهی، حیوانی و خط نگاره از نقوش تزئینی به کار رفته در این امامزاده است. شیوه تحقیق در این مقاله تاریخی، توصیفی است و ابزار گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای و میدانی و شیوه برخورد موردکاوی بوده است.
کلید واژه ها: آرایه های تزئینی، نقوش تزئینی، اصفهان، امامزاده هارون ولایت

مقدمه

تزئین یکی از عوامل مهم در معماری ایران است، که نمای ساختمان را از حالت خشک و بی روح خارج می کند و به آن هویت و ویژگی خاصی می دهد. تزئین در هنر اسلامی برای بیان فضای قدسی است. زینت که به عنوان یکی از پایه های تصویری هنر اسلامی ارزیابی شده، وسیله یا بیانی تصویری است برای شرافت بخشیدن به ماده: سطح، رنگ، خط، حجم، آجر، گل، گچ، کاشی و ... تا به افق های برتر اعتلا یابند و رنگ و هویت معنایی و نهایتا شخصیت فوق طبیعی بیابند و معنوی و الوهی شوند (رهنورد، 1378: 78-77).
در دوره اسلامی، معماری آرامگاهی در ایران از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است. این در حالی است که جامعه نخستین اسلامی احداث بنای یادبود را برای محل دفن شایسته نمی دانست و بر آن بود تا حیات مادی انسان را بر جهان خاکی به سادگی پایان بخشد. پس از چندی آن سادگی پیشین از میان رفت و به تدریج بناهای یادبود بر فراز قبر بزرگان دین و خلفا شکل گرفت. در ایران به خاطر گرایش های مذهبی شیعی، ساخت این نوع بناها نسبت به دیگر کشورهای اسلامی بیشتر مشهود است. غالبا بناهای آرامگاهی به استناد شکل ظاهریشان قبه یا گنبد و به اعتبار رایج ترین عملکردشان تربت و یا در اشاره به مفهوم دینی و مذهبی شان امامزاده نام گرفته اند (شایسته فر و صراف زاده: 1389: 90).
ابنیه و آرامگاه های مذهبی در ادوار مختلف اسلامی، همواره بستری مناسب برای ظهور استعداد و خلاقیت هنرمندان مسلمان بوده است. در این میان معماری و تزئینات وابسته به آن، به یکی از عمده ترین جلوه گاه های هنر اسلامی تبدیل شد و نقوش تزئینی در دستان پیشه وران هنر اسلامی، به عنصری برای بیان عقیده و ارادت خالصانه به خاندان ائمه اطهار (ع) مبدل گردید. در هر نقطه ای که مزار و مدفنی از ایشان باقی بود، گنبد و بقعه ای احداث شد و به مرور سطوح داخل و بیرون آن، به وسیله مواد و مصالح گوناگون، با نقش های تزئینی مختلف آرایش گردید. در این میان دوران صفوی در زمینه تحولات فرهنگی و هنری، از اعصار زرین و درخشان تمدن اسلامی به شمار می رود، به گونه ای که در این دوره تاریخی، هنرهای گوناگون چنان پیشرفت کرد که در کمتر دوره ای از تاریخ ایران به آن پایه رسید. از آنجا که مذهب شیعه در این دوره مذهب رسمی کشور بود، معماری و تزئینات آرامگاه امامزادگان نیز بسیار مورد توجه قرار گرفت. بقعه امامزاده هارون ولایت که از بناهای این دوره است، دارای تزئینات معماری بسیار زیبایی است. از آنجا که به تزئینات معماری این امامزاده در منابع کمتر اشاره شده است، این مقاله به این مقوله می پردازد. و با معرفی آرایه های تزئینی به کار رفته در امامزاده هارون ولایت، مختصرا نقوش تزئینی به کار رفته در هر یک از این آرایه ها را نیز مورد بررسی قرار می دهد.

معرفی بنای امامزاده هارون ولایت

بنای تاریخی هارون ولایت که بقعه و سر در کاشیکاری آن از آثار دوره سلطنت شاه اسماعیل اول و مورخ به سال 918 ه.ق است، از اماکن مقدس و زیارتگاه های عمده¬ شهر اصفهان به شمار می¬رود که دارای بقعه، ضریح، رواق و یک گنبد کاشیکاری و دو صحن در شمال و مغرب بقعه است (عقابی: 1378: 217). این بنای قدیمی که قسمت اصلی آن به عهد صفوی مربوط است در نزدیکی مسجد جامع قدیم و جنب مسجد علی در محله¬ای به همین نام قرار دارد (میرزایی مهر: 1376: 48). آرامگاه هارون ولایت را مسلمانان و مسیحیان و یهودیان از خود می دانند و تا کنون درست معلوم نشده که این هارون چه کسی است. قدیمی ترین تاریخ موجود در بنا 918 است و به احتمال قوی بنا روی گور یکی از پسران حضرت امام موسی کاظم بنا شده است (غروی: 1376: 443 و گدار: 1371: 246). به نظر نویسنده کتاب آثار ملی اصفهان نیز، «اغلب امامزادگانی که در اصفهان مدفونند از احفاد امام موسی کاظم می باشند که در هنگام ولایت عهدی حضرت امام رضا (ع) به ایران آمدند، می توان گفت که اختیار قول به اینکه هارون بن موسی (ع) یا هارونی که از تاریخ سلطانی نقل شد و به هارون بن موسی می رسد، در آنجا مدفون است، مصاب باشد»(رفیعی مهرآبادی: 1352: 778). اما آقای عقابی با توجه به منابع مختلف صاحب مدفن را از اولاد و احفاد حضرت امام علی النقی (ع) ذکر کرده¬ است (عقابی: 1378: 217).
بنّای این ساختمان ظاهرا فردی است که برای برآورده شدن حاجت خود نذر می کند، که زیباترین آرامگاه را در صورت اجابت حاجتش بسازد، چون آرزوی او مستجاب شد این مقبره با شکوه را برپا داشت(مکی نژاد، 1387: 39 و گدار،1371: 248). در این بنا چند کتیبه تاریخ دار وجود دارد. بالای سکوی راست سر در تاریخی، بر یک لوحه‌ سنگی مرمر بسیار کوچک، نوشته‌ای حاکی از وقف هشت اصله درخت به سال 946 هـ.ق توسط استاد قاسم وجود دارد. بین سر در تاریخی و صحن کوچک هارون ولایت دالانی واقع شده است که از یک طرف به رواق بقعه و از طرف دیگر به صحن مرتبط می‌شود. در وسط این دالان سنگابی است که با کتیبه‌¬ای با این مضمون بر آن نقش بسته است: وقف محمد حسین بن مرحوم آقا مسیح به سال 1261 ه.ق نصب شده است. در طرف راست مدخل بقعه که به سوی رواق باز می‌شود،‌ یک تخته سنگ مرمری یادگار از میرزا محمود الحسینی – ولد مرحوم میرزا محمد اسمعیل قایبی – به تاریخ 1269 هـ.ق نصب شده است. در وسط اسپر چوبی بالای در ورودی به خط نستعلیق مشکی فرو رفته، اشعاری نقش شده که حاکی از اقدام شخصی به نام «مرشد» نسبت به تعویض درِ هارونیه در سال 1330 هـ.ق است (رفیعی مهرآبادی،1352: 778- 785). در کتیبه سردر صحن کوچک هارون ولایت خط ثلث به نام «ابی المظفر سلطان شاه اسماعیل بهادرخان» و مورخ به سال 918 هجری و الواح اطرف اسپر کاشیکاری وسط سردر مشتمل بر نام ائمه اثنی عشر (ع) (هنرفر، 1348: 60). در داخل بقعه و محراب هارون ولایت تعدادی جملات و عبارات مذهبی و اسماء الله مورخ سال‌های 1362-1328 هـ.ق به قلم سید عباس نقاش و آقامیری، نقاشی شده که از کارهای جدید است. این بنا تحت شماره‌ 220 به ثبت تاریخی رسیده است (عقابی، 1378: 217).

تزئینات معماری در بنای امامزاده هارون ولایت

معماری ایرانی و تزئینات مربوط به آن از گذشته های دور تا به امروز پویایی و تداوم خود را همواره حفظ کرده است. هنرمندان با بهره گیری از انواع نقوش و طرح های گیاهی، هندسی و خطاطی و... در تمام ادوار اسلامی شاهکارهای بدیع و زیبایی در معماری خلق کرده اند. تزئیناتی چون گچبری، کاشیکاری، حجاری، آجرکاری و ... از عناصر اصلی آرایش معماری ایران بوده و هست.
تزئینات معماری به کار رفته در امامزاده هارون ولایت شامل کاشیکاری، نقاشی دیواری، گچبری، حجاری و آینه کاری می باشد. بیشترین طیف تزئینات شامل کاشیکاری و نقاشی دیواری است و کمترین تزئینات شامل آینه کاری است که بیننده را در نگاه اول متوجه خود نمی سازد.

کاشیکاری

آرایش های کاشیکاری در آثار تاریخی اصفهان از نیمه اول قرن هفتم هجری، اطراف و جوانب و سقف های آثار تاریخی را پوشانیده است و دامنه آن در قرن نهم و دهم و یازدهم تا نیمه اول قرن دوازدهم هجری، بسط و توسعه مخصوص یافته است و نمونه های عالی آن را در هارون ولایت، درب امام، مسجد شیخ لطف الله، مسجد شاه و مدرسه چهارباغ اصفهان می توان مشاهده کرد (هنرفر، 1347: 37). در همه قسمت های امامزاده هارون ولایت، از جمله گنبد، صحن، سردر، ایوان، بقعه و محراب، می توانیم شاهد تزئینات کاشیکاری زیبایی باشیم. گنبد امامزاده که گنبد کوچک و زیبایی به رنگ آبی فیروزه ای است، دارای تزئینات اسلیمی و ختایی نسبتا ساده و خلوتی است. کتیبه گردنه‌ گنبد هارون ولایت در نمای خارجی آن به خط کوفی بنایی(2) مشکی بر زمینه‌ فیروزه‌ای با کاشی نره شامل سوره‌ی فتح است (عقابی: 1378: 217). "گنبد که در سال 1241هجری (1825م) تعمیر شده، مجددا در سال 1338 (20-1919 م) توسط شخصی به نام علی مرمت شده است" (گدار: 1371: 250) (تصویر1). و در سال 1383 به وسیله اداره اوقلف کاشی¬ها برداشته شد و کاشی¬های نو با طرح پیشین جای آن را گرفت.
بقعه‌ هارون ولایت، از سمت مغرب به وسیله‌ دری به حسینیه کوچکی باز می‌شود که در اطراف آن، حجراتی است و جرزها و پشت بغل‌های اطراف آن با تزیینات معقلی نفیس تزیین شده است. این محل به وسیله‌ سر¬در مجللی به صحن شمالی هارون ولایت مرتبط می‌شود. سر در زیبای امامزاده هارون ولایت که با کاشیکاری های معرق زیبا و ظریفی با نقوش اسلیمی و ختایی مزین گشته است، از زیباترین سردرهای امامزادگان محسوب می شود (تصویر2). «کاشی¬های شفاف، زنده و سرشار از هیجان سردر ورودی از نظر ساخت از کاشی¬های مسجد امام برتر و پس از کاشیهای مسجد کبود تبریز قرار دارند که از این نظر به حد کمال رسیده اند»(گدار،1371: 250). کتیبه‌ این سر در به خط ثلث با کاشی سفید معرق بر زمینه‌ لاجوردی به شرح زیر است: «بذکره قد اتّفقت عماره دارالولایه مشهد قبله الاسلام بمیامن فیض بحر وجود جدّه العلی الذی قال النبی فی شأنه انت منی بمنزله هارون بن موسی علیهم السلام فی ایام خلافه ولی الولایه فی الافاق مالک سریر الخلافه بالاستحقاق الغازی المجاهد فی سبیل الله بقاطع البرهان ناصر المومنین ابی المظفر السلطان شاه اسماعیل بهادر خان لازال ابواب تعمیم الخیرات و لطفه مفتوحه و اقطار الارض بابواب معدلته معصوره و الامصار بسعی معمار احسانه معموره وسعیه للحسنات و کان مشکورا و کتب فی اوایل شهر ربیع الاول من سنه 918»(عقابی، 1378: 217) و در لوحه‌ بالای در ورودی به خط نستعلیق سفید معرق بر زمینه‌ کاشی لاجوردی، نام بانی ساختمان در یک شعر به شرح ذیل آمده است: "باقبال خان دورمش کامکار / بماند از حسن این بنا یادگار" (تصویر3). در بالای این کتیبه یک اسپر کاشیکاری است و در الواح اطراف آن به خط ثلث حنایی رنگ معرق بر زمینه‌ کاشی لاجوردی، صلوات بر دوازده امام نوشته شده در وسط این اسپر نقشی زیبا از دو طاووس در میان نقوش اسلیمی و ختایی دیده می شود (تصویر4).
دیوارهای دو طرف سردر با تزئینات کاشی معرق در لچکی ها و نیز تزئینات معقلی و با نقوش هندسی و اسلیمی ختایی، نمایی ساده تر و سنگین تر را به بیننده القاء می کند. در یک شکل مربع بین دو پشت بغل نمای خارجی سردر-که مزین به تزئینات کاشی معرق با نقوش اسلیمی و ختایی بر زمینه فیروزه ای است- به خط بنایی سفید بر زمینه‌ لاجوردی، اسامی «الله»، «محمد» و «علی» نوشته شده است (تصویر5) و در طرفین در چوبی، در دو لوحه به خط سفید معرق بر زمینه‌ لاجوردی نوشته شده است: "که شد درب هارونیه اینسان تمام / بود روضه آل خیر الانام" (تصویر6).
ضلع شرقی بنا مشرف به کوچه¬ای است و رو به روی سر در مسجد علی شامل یک ایوان با ستون‌های سنگی و ایوان‌های کوچکی در اطراف آن است و به وسیله‌ پنجره‌ مشبکی با بقعه ارتباط دارد. سقف سر در شرقی بقعه در این ایوان با مقرنس‌های معرق کاشیکاری تزیین شده که قسمتی از آن‌ها پس از خرابی تجدید ساختمان شده است (تصویر7و 9). در نمای خارجی این ایوان، کتیبه‌ای نصب شده که حاکی از اقدام شخصی به نام حاجی جعفر در سال 1329هـ.ق نسبت به ساختمان این ایوان است. (تصویر7 ). در این ایوان کتیبه ای زیبا از کاشی¬های معرق بسیار ظریفی دیده می شود که در الواح اطراف آن به خط ثلث حنایی رنگ معرق بر زمینه‌ کاشی لاجوردی، صلوات بر دوازده امام نوشته شده است. این کتیبه که در نوع خود کم نظیر است، به گفته اهالی محل، بسیار مورد توجه خارجیان قرار گرفته است (تصویر10). دیوارهای این ایوان ها با تزئینات معقلی، با نقوش هندسی و کوفی بنایی مزین گشته است. دیوار ایوان های کوچک دو طرف ایوان اصلی مزین گشته است به نام های "علی" و "محمد" به صورت تکراری و با خط کوفی بنایی به رنگ لاجوردی (تصویر7 و8).

نقاشی دیواری

نقاشی های دیواری در بقعه امامزاده به نظر می رسد حاصل کار هنرمندان دوره صفوی است. این نوع تزئین که تقریبا در سرتاسر سطوح فضای بقعه دیده می شوند، یا بر روی تزئینات گچبری شده، نقش بسته است و یا بر روی سطوح تخت گچی دیوارها. در بیشتر بخش های نقاشی شده، رنگ لاجوردی، اخرایی و سبز حاکمیت دارد، که یا به صورت حاشیه های تزئینی با نقوش گیاهی در اطراف کتیبه ها و قاب بندی های بخش های مختلف اجرا شده اند و یا به صورت قاب هایی لاجوردی با حاشیه های اخرایی رنگ در فضایی نزدیک به گنبد (تصویر14و15).
از زیباترین بخش های نقاشی دیواری این فضا می توان به کتیبه هایی که در بخش میانی چهار ضلع بقعه اجرا شده است، اشاره کرد. این نقوش زیبا که احساسی همچون تذهیب و یا نقش فرش را در خود دارند، بر زمینه ای کرمی رنگ اجرا شده اند. هماهنگ با این کتیبه ها، دورتادور بقعه کتیبه ای با آیاتی از قرآن مزین گشته است. در لا به لای این خطوط، نقوشی زیبا، ظریف و دلنشین از اسلیمی و گل¬های ختایی نقش بسته است. اگرچه از نظر نقش این کتیبه یکی نیستند اما از لحاظ کلی به یک سبک کار شده اند. در کتیبه شرقی علاوه بر این ها، نقوش حیوانی نیز وجود دارد (تصاویر17 تا20).
رواق امامزاده که از ملحقات دوره قاجار است، مزین به نقاشی های دیواری هنرمندان این دوره است. این رواق که در عهد فتحعلی شاه به بنا افزوده¬ شده، چند مجلس نقاشی دیواری دارد، همراه با دیگر تزیینات معمول عهد قاجار همچون آیینه کاری و گچبری. این نقاشی¬ها که فاقد تاریخ و نام نقاش است، ویژگی¬هایی متأثر از نقاشی¬های زند و قاجار دارد. استفاده از رنگ قرمز و نقوش گلها و گیاهان و پرندگان با فرم های طبیعی که متاثر از نقاشی غربی است از ویژگیهای نقاشی دیواری های رواق امامزاده می باشد (تصویر21و22).
ترکیب¬بندی¬های ایستا و طرز نشستن، حالتی رسمی و شهری را نمایش می¬دهد. دو مجلس نقاشی در طرفین در ورودی وجود دارد؛ مجلس سمت راست امام علی (ع) و امام حسن (ع) و امام حسین (ع) و مجلس سمت چپ پیامبر اسلام را نشان می¬دهد که صورتش پوشیده است (تصویر21). بر قسمت پخی¬های فضای هشتی مانند افزوده شده به بنا نیز بخش¬هایی از مجالس روایی مذهبی باقی مانده است که از آن میان مجلس جنگ علی اکبر (ع) و حضرت ابوالفضل (ع) قابل تشخیص است که در راستای سنت معهود چنین آثاری، با ترکیبی پرتحرک و پویا کار شده که اثر قلم نقاش قبلی نیست (تصویر22و23). دو فرشته نیز به صورت متقارن در بالای ورودی ایوان دیده می¬شود که تأثیر نقاشی غربی به وضوح در آنها نمایان است (میرزایی مهر: 1376: 48) (تصویر21).

گچبری

هنر گچبری در عصر صفویه مانند هنر کاشیکاری تجلی مخصوص داشت. کاخ های پادشاهان و منازل وزراء و اعیان و مدارس و مقابر این دوره با صنعت گچبری آراسته شده است (هنرفر، 1347: 45). تزئینات گچین ظریف، با نقوش هندسی، کتیبه، اسلیمی و گلهای ختایی، فضایی زیبا در بقعه امامزاده هارون ولایت پدید آورده است.
تزئینات معرق گچی به ویژه نوع نَقری، یکی از انواع گچ کاری زینتی است که به نظر می رسد تنها در تعداد انگشت شماری از آثار دوره صفوی مورد استفاده قرار گرفته است. یکی از ابنیه های تاریخی دارای این نوع تزئین که تاکنون شناسایی شده است، بقعه امامزاده هارون ولایت اصفهان است (تصویر25) که به احتمال زیاد مربوط به تزئیناتی است که در تعمیرات زمان شاه اسماعیل و شاه طهماسب اول (حدود 918 تا 938 ه.ق) اجرا شده است (اصلانی و صالحی کاخکی: 1390 :105).
علاوه بر تزئینات معرق کاشی، در بقعه امامزاده از تزئینات گچی نیم برجسته و کشته بری نیز استفاده شده است. تزئینات گچی کشته بری مراحل کارش مشابه تزئینات گچی نیم برجسته است، با این تفاوت که میزان برجستگی در کشته بری کمتر از 5/0 سانتی متر و در تزئینات گچی نیم برجسته به طور معمول بین 5/0 تا 5/2 سانتیمتر است. در واقع هنرمندان گچ بر، سازنده زمینه ای هستند برای اجرای تزئینات تکمیلی چون نقاشی و طلاکاری (اصلانی و صالحی کاخکی،1390 :105).
تزئینات گچی نیم برجسته در این بنا با ضخامتی حدود 1 سانتی متر اجرا شده است. 24 لوح گچین شامل خط نگاره هایی سفید رنگ به خط کوفی بنایی در میان اشکال لوزی و شمسه، مزین به عباراتی چون الحمدلله و اسماء مقدس محمد و علی، زینت بخش دیوارهای بقعه امامزاده است. بالا و پایین هر کدام از این الواح در کادری مربع به ترتیب نام متبرک الله و محمد و در امتداد آنها در بالاترین بخش سطوح محرابی شکل نام مقدس علی نقش بسته است. این الواح که سه دسته هستند، به صورت دوبه دو و متناظر یکدیگر در دو رنگ مخالف هم اجرا شده اند (تصاویر26تا28). در دو پشت بغل های بالای محراب حاصل هنر هنرمندان گچکار نیز با نقوش اسلیمی و ختایی بر زمینه ای اخرایی رنگ به صورت گچبری نیم برجسته نمایان است (تصویر29). در بقعه امامزاده در بالای ازاره ها سطوحی محرابی شکل با تزئینات کشته بری نیز وجود دارد که با نقش گلهای ختایی مزین گشته است (تصویر30). در ارتفاع 2 متری از سطح بقعه، در هر یک از سطوح محرابی شکل، اشعاری به خط نستعلیق برجسته، در الواح جداگانه ای با زمینه لاجوردی، گچبری شده که در متن آن‌ها از اشخاص خیّری به نام میرزا مهدی و محمد شفیع نام برده شده است. این اشعار مورخ به سال 1067-1066 هـ.ق و به خط محمد رضا امامی – خطاط معروف صفویه است (هنرفر: 1348: 62). گنبد امامزاده تجدید ساختمان شده است و در اطراف قاعده‌ی آن اشعاری به زبان فارسی طی الواحی جداگانه به خط نستعلیق سفید بر زمینه لاجوردی گچبری شده است (تصویر14). مضمون آن گواه تعمیراتی است که در دوره‌ فتحعلی‌شاه قاجار و حکمرانی محمد حسین خان صدر اصفهانی در این بنا به عمل آمده است(هنرفر: 1348: 62 و عقابی، 1376: 217 ).

حجاری

در دو طرف سر در باشکوه امامزاده هارون ولایت دو سکو در دو طرف پله ها قرار دارد که نمای روبروی آن با نقوش زیبایی از اسلیمی ها و ترنج ها و سرترنج ها حجاری شده است. دو ستون کوچک نیز زینت بخش گوشه های این دو سکو است، این ستون ها که در خود سکوها تعبیه شده اند، دارای پایه ای گلدانی و سرستونی پرکار هستند. نقش روی ستون ها را متشکل ازپنج خط در هم تنیده شده است (تصاویر31و32). در ازاره های طرفین سردر اصلی نقش دو شیر دیده می شود که بر روی سنگ مرمر ازاره ها کنده شده است در کنار نقش این دو شیر، نام حضرت علی (ع)، الگوی همه پهلوانان و شیرمردان، نیز حک شده است. به نظر می رسد که این نقش از آثار دوره های متاخر است (تصویر33). سنگی که بر روی پله اول درب ورودی به رواق امامزاده نیز نقوشی اسلیمی درون قاب هایی حجاری شده است که در اثر رفت و آمد بر روی آن فرسایش یافته است. ایوان های ضلع شرقی بنا نیز دارای چهار ستون سنگی ساده و بدون تزئین هستند که دو ستون در ایوان اصلی و دو ستون دیگر در وسط ایوان های کوچک جانبی قرار گرفته اند. در ایوان اصلی چهار سنگ قبر وجود دارد که بر روی یکی از آنها شیر سنگی بزرگی قرار گرفته است که به گفته اهالی محل زیر این شیر سنگی پهلوانی خفته است. بر روی سر و یال این شیر سنگی نقوشی اسلیمی حجاری شده، و بر سمت چپ بدنه شیر نیز، شمشیری مزین به نقشی کوچک حک شده است (تصویر34).

آینه کاری

هنر آینه کاری از هنرهای سنتی ایران است که عمدتا در تزیینات داخلی بناهای تاریخی به ویژه اماکن متبرکه کاربرد دارد. اجرای طرح های منظم و نقش های متنوع به وسیله قطعات کوچک و بزرگ آینه برای تزیین سطوح داخلی بنا را هنر آینه کاری گویند. از سابقه هنر آینه کاری سابقه روشنی در دست نیست. اجرای این هنر از ابتکارات هنرمندان ایرانیست و تنها شواهد و مدارک موجود حاکی بر این است که برای نخستین بار آینه در تزئین بنای کاخ شاه طهماسب صفوی (9۹۳-۹۴۸ه.ق) در قزوین استفاده شده است. آینه کاری در بنا، از قزوین آغاز و با انتقال پایتخت صفویان از قزوین به اصفهان درسال۱۰۰۷ه.ق به این شهر و سپس به شهرهای دیگر ایران گسترش یافت. آینه کاری کمترین مقدار تزئینات را در بنای امامزاده هارون ولایت به خود اختصاص داده است. این نوع تزئین را فقط در بالا و دو بخش کناری درب ورودی بقعه می توان مشاهده کرد. آینه کاریهای این بخش به صورت ساده با حاشیه ای با نقش هندسی موج کار شده است که از تزئینات الحاق شده به بنا در دوره قاجار است (تصویر21).

نقوش تزئینی امامزاده هارون ولایت

به طور کلی نقوش تزئینی نهفته در تزئینات معماری امامزاده هارون ولایت را به چند دسته کلی می توان تقسیم کرد؛ نقوش اسلیمی و ختایی، نقوش گیاهی، نقوش حیوانی، نقوش انسانی، نقوش هندسی و خط نگاره.

نقوش اسلیمی و ختایی

از نظر پراکندگی انواع نقوش، در تزئینات امامزاده، نقش های اسلیمی و ختایی، اکثریت نقوش تزئینی را شامل می شود. این نقوش را می توان در بخش های مختلف امامزاده مشاهده کرد. در کاشیکاری ازاره های بقعه، محراب، سقف ایوان شرقی، گنبد، صحن و سردر باشکوه امامزاده که بصورت کاشی معرق اجرا شده اند؛ در نقاشی دیوارهای زیبای درون بقعه و رواق امامزاده؛ در تزئینات گچی متنوع و هنرمندانه درون بقعه، در حجاری¬هایی موجود در سکوهای طرفیین سردر و تنه شیر سنگی موجود در ایوان شرقی.

نقوش گیاهی

استفاده از نقوش گیاهی بصورت طبیعی را تزئینات رواق الحاقی دوره قاجار می توان مشاهده کرد. در کاشی¬های زنده و شفاف این رواق به صورت بوته هایی اجرا شده اند و در نقاشی دیواری های آن، به صورت گلهایی بر روی شاخه های پرپیچ و خم و نیز نقوش گلدانی دیده می شوند (تصاویر11و24و35).

نقوش حیوانی

به جز مجسمه شیر سنگی ایوان شرقی امامزاده (تصویر34)، سایر نقوش حیوانی بر روی سطوح تخت اجرا شده اند. نمونه های این نقش که شامل پرندگان و حیوانات می شوند در بخش های مختلف بنا به چشم می خورند. شیرهای نقش بسته بر ازاره های مرمرین طرفین سردر (تصویر33)، پرندگان و حیوانات نقاشی شده در بقعه و رواق امامزاده (تصاویر20 تا 24و35)، و "طاووس های تاریخی و جالب سردر اصلی هارون ولایت (تصویر4) که بی اندازه شیوا و جالب و از جمله جواهر گرانبها محسوب می گردد"(رفیعی مهرآبادی: 1352: 785)، از جمله نقوش حیوانی این بنا هستند.

نقوش انسانی

نقوش انسانی این امامزاده را فقط در نقاشی¬های رواق که متاثر از نقاشی های زند و قاجار است، می توان مشاهده کرد. در این رواق چهار مجلس نقاشی مذهبی به چشم می خورد که تصاویری از پیامبر اسلام (ص)، امام علی (ع) و فرزندانش امام حسن و امام حسین (ع)، حضرت ابوالفضل(ع) و حضرت علی اکبر(ع)، مرکز اصلی این چهار مجلس است (تصاویر 21 تا23).

نقوش هندسی

نقش هندسی نشان دهنده حیرت انگیزترین قوه ابداع و تصور است. از ویژگی های مهم نقوش هندسی تحرک مداوم آنها در زمان و مکان است و این ویژگی سبب گشته که در ادوار مختلف اسلامی به عنوان یکی از مهمترین موضوعات تزئین مورد استفاده قرار گیرد (هیل و گرابر، 1375: 111).
نقوش هندسی در بنای امامزاده هارون ولایت را دیوارهای طرفین سردر اصلی و در ایوان شرقی (تصاویر2،7و8)، که بصورت ترکیبی از کاشی و آجر اجرا شده اند، و نیز در گچبری های بقعه و محراب (تصاویر 14،17،18و25تا28)، می توان مشاهده کرد.

خط نگاره

«از میان تمام موضوعات تزئین دوره اسلامی، تنها خط بود که به طریقی اهمیت شمایل نگاری داشت. آیات قرآن، مدح و ثنای بانیان، یا کتیبه های پیروزی برای توضیح کارکرد ساختمان ها یا قسمت هایی از آنها و جاودانه کردن خاطره زهد بنیانگذاران مورد بهره برداری قرار می گرفت. با استفاده از کتیبه ها می شد به طور دقیق هدف و نقشه هر یک از ساختمان ها و عناصر ساختمانی را که در بناهای گوناگون دارای عملکرد های متفاوت بود، روشن کرد و همین امر می تواند تا حدودی علت استفاده زیاد از کتیبه و تنوع آنها را بیان کند» (هیل و گرابر، 1375: 111-110).
خط ثلث، کوفی بنایی و نستعلیق از خطوطی هستند که بخش های مختلف امامزاده هارون ولایت را مزین کرده اند. آیات قرآن، حدیثی از پیامبر، صلوات بر دوازده امام، اسماء الهی، نام های متبرکه، اشعاری حاکی از نام بانی، تعمیرات و وقف های که در دوره های مختلف در بنا صورت گرفته است، از جمله خط نگاره هایی هستند که در بنای امامزاده هارون ولایت اجرا شده اند (تصاویر 1تا3 و6تا8 ،10و 13تا15،18، 25تا28 و30).

نتیجه:

در همه سرزمین های اسلامی، اماکن مقدس و مورد احترام مردم، همواره جایگاهی برای رشد و شکوفایی استعداد هنرمندان و نوابغ مسلمان بوده است. مراکز دینی، همچون بقاع متبرکه و امامزادگان (ع)، به گنجینه های بی بدیلی از جلوه های هنر اسلامی تبدیل شده اند. تاریخ هنر دوره اسلامی نشان می دهد که نوابغ گذشته زیبایی هایی پدید آورده اند که هرگز دوباره به وجود نیامده است.
امامزاده هارون ولایت نیز که یکی از زیباترین امامزادگان شهر اصفهان است، گنجینه ای است از هنر هنرمندان و نوابغ گذشته. به نظر می رسد ساختمان این امامزاده در دوره صفوی بنا شده و در دوره قاجار بخش هایی به بنا الحاق شده و نیز در این دوره و دوره های بعدی تعمیراتی در آن صورت گرفته است.
همان گونه که از این مقاله پیداست این مقاله به بررسی آرایه های و نقوش تزئینی بنا پرداخته است. آرایه ها و تزئینات معماری بخش های مختلف این بنا شامل کاشیکاری های نفیس و ارزشمند، گچبری های کم نظیر، نقاشی دیواری های زیبا و پر هیجان، حجاری های ظریف و آینه کاری می شود. نقوش اسلیمی و ختایی، نقوش گیاهی بصورت طبیعی، نقوش حیوانی، نقوش انسانی، نقوش هندسی و خط نگاره از جمله نقوش تزئینی ای هستند که به عنوان تزئین این بسترها، به کار رفته اند.

پی‌نوشت‌ها:

1. دانشجوی کارشناسی ارشد صنایع دستی دانشگاه هنر اصفهان
2. کوفی بنایی، نوع تزئینی خط کوفی است که با واحد مربع شکل ترسیم می شود و از آنجا که برای تزئین بر پیکره بنا مورد استفاده قرار گرفته است، به کوفی بنایی شهرت یافته است (مرزبان و معروف، 1371: 15)

منابع
- اصلانی، حسام. صالحی کاخکی، احمد. (1390). «معرفی دوازده گونه از آرایه های گچی در تزئینات معماری دوران اسلامی ایران بر اساس شگردهای فنی و جزئیات اجرایی» مطالعات باستانشناسی، شماره سوم: 106-89.
- رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم .(1352). آثار ملی اصفهان، تهران: سلسله انتشارات انجمن آثار ملی.
- رهنورد، زهرا. (1378). حکمت هنر اسلامی، تهران: سمت.
- شایسته فر، مهناز. صراف زاده، رامینه .(1389). «تجلّی اسماء مقدس در تزئینات معماری امام زادگان و مقابر سده چهاردهم/هشتم شهر قم» مطالعات هنر اسلامی، شماره سیزدهم: 108-89.
- عقابی، محمد مهدی (1378) دایره المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی: بناهای آرامگاهی، تهران: حوزه هنری، چاپ دوم.
- غروی، مهدی. (1376). آرامگاه در گستره فرهنگ ایرانی، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلام. چاپ اول.
- گدار، آندره. (1371). آثار ایران، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، جلد چهارم، مشهد: موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ دوم.
- مرزبان،پرویز و حبیب معروف.(1371). فرهنگ مصور هنرهای تجسمی، تهران : سروش
- مکی نژاد، مهدی. (1387) .تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی: تزئینات معماری، تهران: سمت، چاپ اول.
- میرزایی مهر، علی اصغر .(1376). نقاشی های بقاع متبرکه در ایران، تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
- هنرفر، لطف الله. (1347).«تزئینات گچی در آثار تاریخی اصفهان» هنر و مردم، شماره هفتادودوم: 46-36.
- هنرفر، لطف الله. (1348).«فهرست کتیبه های تاریخی در آثار باستانی اصفهان» معارف اسلامی، شماره دهم، 63-55.
- هیل، درک. گرابر، اولگ. (1375). معماری و تزئینات اسلامی، ترجمه مهرداد وحدتی دانشمند، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول.