بررسی متون و تصاویر در سنگ مزارات امامزاده احمد اصفهان

چکیده:

در روند تغییر و تحول آرامگاه ها، بناهای آرامگاهی ایران در دوره اسلامی به صورت یک مجموعه یکپارچه از مقابر در آمدکه به دلیل اعتقادات مذهبی و ارادت مردم، همگی حول مزار امامزادگان، سادات، بزرگان دین و عرفا، تمرکز یافت. البته رشد آئین تشیع، نقطه اوج همه این تحولات بود چرا که پادشاهان صفوی(به ویژه شاه عباس) به امامان شیعه و نوادگان آنها ارادت خاصی نشان می دادند و همواره در ساخت، مرمت و تزئین بقاع آنها کوشا بودند. مقبره امامزاده «احمد بن علی بن الامام محمد بن علی بن الباقر (ع)» اصفهان یکی از این بقاع متبرکه است که اگرچه اصل ساخت آرامگاه آن مربوط به عصر «شاه سلطان حسین صفوی» است اما در دوره های مختلف به خصوص در دوره ی قاجاریه، بنا و تزئینات زیادی از جمله نقاشی دیواری، کتیبه نگاری، کاشی کاری و قبور مختلف با حجّاری های زیبا به این مکان الحاق شده و این بقعه را از نظر هنری نیز ارزشمند کرده است. در این نوشتار، قبور نفیس موجود در این امامزاده، بررسی و متون و نقوش آنها به روش توصیفی و تحلیلی بررسی خواهند شد.
کلید واژه ها: امامزاده احمد اصفهان، آرامگاه، سنگ مزار، حجّاری، نقوش و خطوط

مقدمه

آرامگاه در تمدن بشری همواره جایگاهی ویژه داشته است و بخش مهمی از تحولات معماری و تفکرات فرهنگ های مختلف پیرامون موضوع مرگ و زندگی را نشان می دهد. ایران نیز مزار بزرگان حکومتی و دینی همچون آرامگاه کوروش، مرقد امام رضا(ع)، حضرت معصومه(س) و امامزادگان، مقابر مشاهیر علم، هنر و عرفان، توجه معماران و هنرمندان به مقوله مرگ و ارادت مردم به این بزرگان را یادآور می شود. با گسترش تمدن اسلامی و تحت تاثیر توصیه ها دینی و فرهنگی، آرامگاه ها دیگر یک مقبره واحد نبودند بلکه به صورت مجموعه ای از مقابر و مزارات شدند و ارتباط نزدیک تری با شهر و روستا و عامه مردم برقرار نمودند.
این گونه از آرامگاه ها علاوه بر کارکردهای دینی و مذهبی، در عرصه های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی نیز نقشی بسزا داشتند و مورد توجه همگان بودند. آرامگاه و امامزاده آن چنان در جامعه و فرهنگ ایرانی ریشه دوانده است که کمتر شهری را می توان یافت که فاقد اینگونه بناها باشد (کیانی، 1379: 58). از دلایل گسترش معماری آرامگاهی می توان به مهاجرت امامزادگان و سادات به ایران و شهادت و وفات آنان و همچنین شیفتگی و محبت ایرانیان به امامان و اعقاب آنها اشاره کرد.
مقابر مذهبی بر خلاف مقابر غیر مذهبی، برای گسترش عقاید دینی، بارها مرمّت، تزئین و الحاقات زیادی به آن ها اضافه می-شد چنان چه دوره های تاریخی مختلف به خوبی در آنها مشهود است (عقابی، 1376: 12). در ایران دوره اسلامی عموماً رسم بر این بود که قبرستان ها را در کنار امامزاده ها و زیارتگاه ها می ساختند در طول زمان و به سبب ارادت به متوفی و برخورداری از شفاعت وی و کسب اجر مادی و معنوی، اطراف امامزاده، محل سکونت زائران شد و به مرور حالتِ آبادی و حتی شهر به خود گرفت(تصویر 1) بطوری که شهرهایی مثل مشهد، نجف و کربلا اصولا شهرتشان را مدیون ساخته شدن در اطراف مقبره مقدّس امامان هستند(کاشیگر، 1389: 103). روشن است که رشد آئین تشیّع نقطه اوج همه این تحولات بود. در میان اماکن مقدس، مقابر امامان شیعه و بستگان آنها در کربلا، نجف، مشهد، قم و سامراء، کانون های طبیعی تمایلات مذهبی مردم شیعه گردید. رشد سریع زیارت قبور ائمه و خواندن نماز و ادعیه و ختم قرآن در این امکنه و رقابت روز افزون در به خاک سپردن مردگان در جوار مزار ائمه، عواملی بود که باعث رشد بناهای آرامگاهی و توجه روزافزون به امامزادگان می شد و هدایای فراوان شامل پول و مِلک و موقوفاتی را به خود جلب می کرد(کیانی، 1379 :61). نقش اجتماعی امامزادگان بخصوص در جریان مناسبت های مذهبی همچون ایام محرم(دسته های عزاداری، تعزیه و نوحه خوانی) و اعیاد دینی نیز قابل تأمل است چرا که این مکان فضایی بود که عموم مردم سوگواری و شادی را با یکدیگر به اشتراک گذاشتند(هیلن براند، 1380: 266-254).
از طرفی بازماندگان متوفیان می کوشیدند با دفن اموات در جوار آنان، روح مردگان را از فیوضات این بزرگان بهره مند و نام آنها را جاودانه تر سازند. در این روند، علاوه بر دفن اموات نزدیک امامزاده(به خصوص کنار ضریح)، آرامگاه های خصوصی و خانوادگی نیز در اطراف امامزاده شکل گرفتند که اکثراً به درباریان، افراد با نفوذ و یا متموّلین اختصاص داشت. بقعه شاهزادگان صفوی در کنار امامزاده «ستی فاطمه»، نمونه خوبی از تفکر است. اینگونه مزارات عموماً با نقوش و تزئینات زیاد و قبوری با حجاری های بسیار ظریف ساخته می شدند که جایگاه اجتماعی و تموّل مالی بازماندگان و نوعی تفاخر و غرور را نیز آشکار می ساخت. این آرامگاه ها، هم از لحاظ نفاستِ هنرهای به کار رفته در آنها و هم از نظر ماندگاری و حفظ آثار تاریخی، بسیار با اهمیت بوده و هستند.
«امامزاده احمد» به عنوان یکی از بقاع متبرک و معروف اصفهان، از این امر مستثنی نبوده است و علاوه بر معماری و تزئینات بقعه، آرامگاه خصوصی مزین به انواع نقاشی دیواری، کتیبه نگاری، گچبری و قبور متعدد با حجاری های زیبا دارد. اگرچه در اثر مرمت ها و دخل و تصرفات اخیر، تمامی سنگ مزارهای قدیمی صحن امامزاده (به جز شیر سنگی ورودی) از محل خود جابه جا شده و آسیب های زیادی به آنها وارد شده است اما تزئینات معماری و قبور موجود در مقبره «همدم السلطنه» در گذر زمان بخوبی حفظ شده اند . سنگ مزارات مقبره همدم السلطنه و بعضی از قبور دیگر امامزاده احمد مثل سنگ مزار «خسروخان قشقایی»، از حیث نقوش، خطوط و دقت در حجاری در زمره نفیس ترین سنگ مزارات اصفهان است و حکم آثار با ارزش هنری و تاریخی را دارند. سنگ های قبور (اگر از گزند حوادث طبیعی و تخریب انسانی در امان باشند) از جمله اسناد ماندگارند که علاوه بر ویژگی های بصری و جنبه های زیبا شناسانه، از منظر تاریخی، سیاسی و جامعه شناختی نیز اطلاعات ارزشمندی را در اختیار محققان قرار می دهند و لذا حفظ و نگهداری و مطالعه آنها لازم و ضروری است. در این نوشتار پس از معرفی امامزاده احمد، سنگ مزارات نفیس و قدیمی این بقعه معرفی و تصاویر و خطوط آن تحلیل می شود خوانش و تحلیل قرار خواهند گرفت.

امامزاده احمد اصفهان

امامزاده احمد در میانه بازارچه حسن آباد(محله باغات قدیم) اصفهان که در مجاورت گوشه جنوب شرقی میدان نقش جهان است، واقع شده است. قدیمی ترین اثر موجود در آن، سنگ آستانه ای به طول 3 متر و مورخ ربیع الاول سال536 هجری است و معروف است که قطعه ای از «بت سومنات» است. کتیبه این سنگ به شرح زیر می باشد: «آمین رب العالمین فی تاریخ الخامس من ربیع الاول سنه ثلاث و ستین و خمس مائه»(هنرفر، 1342: 668).
همچنین سنگ لوحی با تاریخ 537 هجری (که تجدید بنای بقعه را شرح است) بر دیوار غربی امامزاده نصب بوده که در سال 1307 شمسی از محل خود خارج و به جای نامعلومی منتقل شده است (همایی، 1381: 94). در کتاب «روضات الجنات» متن این لوحه به این شرح آمده است: «اقدام نمود به تجدید عمارت این مزار متبرکه امامزاده معصوم مغفور سید احمد بن سید علی بن سید محمد من اولاد الامام الهمام... محمد الباقر علیه السلام الصلوه و السلام کمترین خادمان شاه قلی بن علی قلی بن علی برزین تقبل الله عنه فی سنه 537» (جناب، 1343: 8).
در سردرب ورودی اصلی مقبره، کتیبه ای از زمان شاه سلطان حسین صفوی به خط ثلث «علی نقی امامی» با تاریخ 1115 هـ.ق همراه با مقرنس های بسیار زیبا و خطوط بنایی با مضمون اسماء الله و سوره فاتحه قرار دارد. پس از گذر از سر در، صحن امامزاده به وسعت 625 متر مربع قرار دارد که در گوشه سمت راست(ضلع جنوبی) ورودی آن، مقبره امامزاده با کنیه احم د-بن علی بن الامام محمد بن علی بن الباقر (ع) قرار دارد. ایوان ورودی و همچنین داخل بقعه با کتیبه های گچی زیبا به خط ثلث علی نقی امامی و «احمد الحسینی» و نیز اسلیمی و ختایی ها (گچبری برجسته) تزئین شده اند و زیبائی خاصی به این مکان بخشیده اند (تصویر2). در سمت شمالی فضای امامزاده به ترتیب مقبره «آقا نجفی» با (گنبد، فضای مناسب و کاشی-کاری با نقوش گلدانی قاجار) از علمای بسیار پرقدرت عصر قاجار و مقبره همدم السلطنه دختر امیرکبیر قرار دارد. مقبره همدم السلطنه نیز که شامل اطاق بزرگی می شود، با تزئینات گچبری، آئینه کاری و نقاشی دیواری به سبک دوره قاجار پوشیده شده و این مکان را پر تجمل نموده است. در ضلع شرقی صحن امامزاده نیز علاوه بر حوض و آب نما، ساختمان جدیدی احداث شده که به صورت یک سالن اجتماعات بزرگ مذهبی با کاشی کارهای جدید و نفیسی از تصاویر اماکن متبرک و عتبات عالیه است. علاوه بر این متصّل به سردر امامزاده، سقاخانه ای قرار دارد که درون آن با کاشی هایی به خط نستعلیق (اشعاری در مرثیه امام حسین(ع)) نصب شده اند.

سنگ مزارات نفیس و تاریخی امامزاده احمد:

1- سنگ مزار محمد بیک
مقابل درب اصلی امامزاده احمد شیری سنگی به سبک شیرهای سنگی اصفهان با ابعاد 74×128×38 سانتی متر نصب شده است (تصویر 3). این شیر متعلق به قبر پهلوانی منسوب به «محمد بیک فرزند حسین خان» است. روی سر شیر تا پشتش این عبارت را به خط نستعلیق نوشته اند و کاتب احمد حسینی امضا کرده است: «وفات مرحمت و غفران پناه جنت و رضوان آرامگاه محمد بیک ولد مرحوم حسین خان بهتویی فی ربیع الثانی 1015»
زیر اشعار، تصاویری از شمشیر، خنجر، تفنگ و طپانچه که نشانه شجاعت و جنگاوری متوفی است حجاری شده است. سابقه نقش پردازی شیر به هزاره چهارم ق.م بر می گردد و نه تنها نماد بازگشت به خورشید و تازه شدن نیروی کیهانی و حیاتی است بلکه نشانه زندگی دوباره نیز هست. شیرها همچنین نگهبانان نمادین پرستشگاه ها، قصرها و آرامگاه ها بودند و این تصوّر وجود داشت که درنده خویی آن ها موجب دور کردن تأثیرات زیان آور می شود (هال، 1380: 61). در تمدن مصر کهن، شیر نماد خورشید طالع بود و معابد مصری گاهی به وسیله تندیس های شیران که در مدخل آنها قرار می گرفت حفاظت می شد (شوالیه، 1385: 114-112).
شیرهای سنگی با پیشینه تاریخی چند هزار ساله و معانی نهفته در خود بر قبور آرامگاه ها نصب می شدند و نماد انسان های شجاع و جوانمرد و شهیدان قهرمان بودند. حضور شیرهای سنگی در عصر صفویه بسیار چشمگیر و متنوّع است چرا که با تشکیل سلسله صفویه و رسمی شدن مذهب شیعه فرصت مناسبی برای بازگشت ایرانیان به ریشه های فرهنگی خود شد. عشق و اخلاص ایرانیان به حضرت علی (ع) و خاندانش از همان آغاز گرویدنشان به اسلام زمینه های تصویری و نشانه هایی را در پی آورد. ایرانیان که عالی ترین صفات انسانی را در وجود مولا علی (ع) یافته بودند و وی را مظهر شجاعت و مردانگی می-دانستند، شیر را نماد آن حضرت قرار دادند تا ضمن رعایت محذورات دینی و دوری از شبیه سازی، به طریقی بتوانند صفات علی(ع) را تجسم ببخشند.(تناولی1388، ص8). با چنین تفکری بود که شیرهای سنگی در حجم وسیع تری ساخته شد در مقدس ترین مکان های اسلامی از جمله امامزاده ها، حسینیه ها و مخصوصاً مقابر به کار رفت. شیر سنگی با شکل انتزاعی و هیبت خاص، خود علاوه بر اینکه نمادی از شجاعت، جوانمردی و پهلوانی متوفی بود گاه نقش کامل یک سنگ قبر و نگهبانی از آرامگاه را نیز بر عهده داشت. بر بدنه این شیرها نقوش نمادین، نشانه های تصویری و نوشته های مختلفی حجاری می شد که علاوه بر معرفی نام و نشان متوفی، خصوصیات اخلاقی و دلبستگی های وی را نیز آشکار می نمود.

سنگ مزار پری خانم

بر روی سنگ مزار «پری خانم» که سنگی کوچک، با حجّاری ساده و بدون تزئینات است، آمده است: «وفات مرحومه مغفوره پری خانم بنت الله وردی به تاریخ نیمه ربیع الاول سنه 1164» (تصویر 4).

سنگ مزار همدم السلطنه

سنگ مزار همدم السلطنه، ( دختر امیرکبیر و همسر ظل السلطان ) در مقبره شخصی
وی و از مرمر یکپارچه مکعب شکل به ابعاد 96/1متر و عرض9/0متر ساخته
شده است (تصویر 5). سرلوحه این سنگ مزار شامل «هو الحی الذی لا یموت» است که طرفین آن با نقش قرینه دو فرشته در حالی که پرواز کنان گل های زنبق را حمل می کنند احاطه شده است. از وظایف فرشتگان می توان به رساندن امدادهای غیبی به انسان های خاص، حمل و طواف عرش، عبادت دائمی و استغفار برای مومنان اشاره کرد. فرشته نگاری در دوره قاجار و روی قبور این دوره اگر چه تحت نفوذ فرهنگ غربی قرار دارد و شکل و شمایل هنر اروپا را به خود می گیرد اما محتوا و کارکردش بر اساس همان وظایفی است که در قرآن و فرهنگ اسلامی بر آن تاکید شده است. گل زنبق نیز گرچه در فرهنگ اروپایی نمادی سلطنتی است اما بر روی قبور نشانه زندگی مجدّد و حیات ابدی است (هال، 1380: 293) که به وسیله فرشتگان عرش برای متوفی هدیه آورده شده است. دور تا دور سنگ مزار نیز با نقش تزئینی مداخل که از جمله پرکاربردترین نقوش تزئینی هنر و معماری اصفهان، است به زیبایی تمام حجاری اند. اشعار حک شده بر روی سنگ مزار که به خط نستعلیق هستند، با قاب بندی هایی موازی به شرح زیر از هم جدا شده اند
ای دریغ از جهان بی بنیاد
وز جفای سپهر نافرجام

 

ماهی از برج سلطنت بنهفت
چهر چون مهر زیر تیره غمام

بانویی شد به خاک کز رایش
مهر و مه روشنی نمودی وام

تا که در خاک رفت پیکر او
آسمان کرد جامه نیلی فام

زهره تار طرب شکست که عیش
شد بر ابنای روزگار حرام

همدم السلطنه که او را بود
نسب پاک از امیر نظام

پدر از خیل سروران بزرگ
مادر از صلب خسروان عظام

رفت از این منزل فنا بیرون
کرد در گلستان خلد خرام

تشنه قرب دوست بود و گرفت
از کف ساقی بهشتی جام

دامن از جیفه جهان افشاند
چه کند جیفه مرغ عرش کنام

دام بشکست شد به خلد آری
نیست طاووس عرش بسته دام

تا شنید ارجعی ز دوست پرید
مرغ روحش ز شوق آن پیغام

الغرض صبح زندگانی او
چون ز دور فلک رسید به شام

شد به ذیحجه از جهان اما
در محرم بخاک جست آرام

گفت عنقا برای تاریخش
کرده در بوستان قدس مقام

 

سنگ مزار عزیز السلطنه

در مقبره همدم السلطنه سنگ مزار دیگری به طول84/1متر و عرض 97/0 متر موجود است که به عزیز السلطنه (دختر ظل السلطان) تعلق دارد (تصویر6 ). بر سرلوحه این سنگ و در میان نقوش اسلیمی و ختایی، جمله «هو الحی الذی لا یموت» حجاری شده است. نقوش اسلیمی و ختایی همچنین به صورت یک قاب بندی اطراف سنگ مزار را نیز پوشش می دهند. پس از آن متن زیر به چشم می خورد: «وفات مرحومه مغفوره جنت رضوان آرامگاه نوابه علیه عالیه عزیز السلطنه طاب الله ثراها و جعل الجنه مئواها در چهارم شهر ربیع الثانی».
آه و فریاد و فغان از دور چرخ کج مدار
در عزای محنت افزای عزیز السلطنه

 

ای فغان از روی زیبای مه چرخ عفاف
ای خروش از قد رعنای عزیز السلطنه

ای دریغ از ماه دخت آن دخت ظل پادشاه
ای فسوس از روی و از رای عزیز السلطنه

از ستیز چرخ و از ناپاکی خاک دو رو
خاک شد فرق فلک سای عزیزالسلطنه

پا به جنت هشت گفت از بهر تاریخش سُها
جنت مأوی ست ماوای عزیزالسلطنه

 

سنگ مزار خسرو خان خلف صارم الدوله

از دیگر مزارات موجود در مقبره همدم السلطنه می توان به سنگ قبر خسروخان اشاره نمود که از لحاظ ابعاد و اندازه با دو سنگ دیگر مشابه است (تصویر 7). جمله «هو الحی الذی لا یموت» همراه با نقوش اسلیمی و ختایی و نقش گل سرخ، سرلوحه این سنگ را تشکیل می دهند. پس از آن، مشخصات متوفی و اشعاری مرتبط با وی درون قاب بندی های موازی با این مضمون نقر شده است:
«وفات مغفور مبرور خلد آشیان خسرو خان نور الله مرقده خلف مرحمت و غفران پناه جنت مکان ابوالفتح خان صارم الدوله عطر الله مضجعه به تاریخ 18شهر ذیقعده 1316».

 

 

خسرو چو نهان روی خود از دنیی کرد
ماوی ز جهان به جنت الماوی کرد

 

زد پـــا به سـر دنیی دون از سر نــــاز
تـا روی ز دنیا به سوی عقبی کرد

سر زد ز جنـان و گفت تــاریخ سهــا
خسرو به جنان جـاودان ماوی کرد 1316

در پایین سنگ مزار، نقوش گلدانی به سبک دوره قاجار، گل و مرغ و درخت سرو و پرنده با دقت و طرافت تمام حجاری شده است. نقوش گلدانی از جمله پرکاربردترین نقوش تزئینی دوره قاجار است که روی قبور این دوره نیز به چشم خورند. گلدان همراه با انواع گل های طبیعی به خصایص نیک متوفی و جایگاه بهشتی او اشاره دارد و حضور پرنده نیز نشانه روح انسان است که به آرامش و مغفرت رسیده است. همچنین درخت سرو به دلیل سرسبزی دائمی اش اشارتی است به زندگی مجدد، حیات ابدی و جاودانگی روح متوفی.
سنگ مزار غلام علیخان
این سنگ مزار از نوع تخت و محرابی شکل است که در سرلوحه آن، جمله « هو الباقی» به خط نستعلیق زیبا حجاری شده است (تصویر 8). شناسنامه و اشعار این سنگ که به صورت سطرهای افقی و عمودی قاب بندی شده بدین مضمون است: «در زمان ریاست جناب بالکونیک خاپاروف رئیس شعبه اصفهان در جنگ قلعه لیشاب به ضرب گلوله مقتول گردید غلام علیخان نائب اول از فوج گارد ولد عبدالله خان سرتیپ قزاقخانه مبارکه. فی یازدهم جمادی ثانی1335».

هرکـه آمد در جهـان پـر زشور
عاقبت می بـایدش رفتن به گـور

 

هیچ کسی را نیست زین منزل گریز
از گـدا و شاه و از بـرنـا و پیر

ای کـه بر ما بگـذری دامن کشان
از سر اخلاص الحمدی بخوان

 

سنگ مزار حسین بک

متون و تصاویر این سنگ مزار بدین قرار است: «یا حسین شهید. بسم الله الرحمن الرحیم. لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا بل احیاء عند ربهم یرزقون». «کشته راه خدا یعنی حسین عید قربان شد به قربان حسین. صبح عید قربان مجاهد فی سبیل الله حسین بک فرزند سعادتمند ملک حسین بک من طایفه زرگر در میدان وفا از تیر جفا کشته شد روحش به شاخسار قدس پرواز نمود جان فدای کشتگان راه دوست 1326». «اللهم صل علی محمد المصطفی و علی المرتضی و فاطمه البتول و حسن المجتبی و الحسین سید الشهداء و علی بن الحسین زین العابدین و محمد بن علی الباقر و جعفر بن محمد الصادق و موسی بن جعفر الکاظم و علی بن موسی الرضا و محمدابن علی النقی و علی ابن محمد التقی و الحسن بن علی الزکی العسکری و محمد بن؟ المهدی». در پایین سنگ مزار، تصویر متوفی با لباس رزم و تفنگ به دوش حجاری شده است و ارتباط متن و تصویر را به خوبی نشان می دهد (تصویر9 ). در دوره قاجار بر خلاف دوره های قبل شمایل نگاری در اماکن دینی و مقدس با ممنوعیت مذهبی مواجه نبود و هنرمندان و حجاران از تصاویر انسانی واقع گرا برای تزئین قبور استفاده می کردند. از دلایل گسترش تصویرسازی در این دوره می توان به بافت فرش های تصویری(به خصوص پرتره های شاهان قاجار و درباریان)، رواج کتب چاپ سنگی و اختراع و ورود دستگاه عکاسی به ایران اشاره کرد.

سنگ مزار حاج علی معظم

این سنگ مزار شامل چهار قاب بندی ترنجی با این مضمون است. «هو الحی الذی لا یموت. آرامگاه شادروان مرحوم حاج علی معظم فرزند مرحوم عباس که در سن 87 سالگی در تاریخ هشتم آبان ماه 1362 به رحمت ایزدی پیوست. خادم الحسین سرپرست هیئت حسینیه امامزاده احمد. از حسین ابن علی بنده سعادت دارم، کسوت نوکریش را ز سلامت دارم»(تصویر10). در یکی از قاب بندی ها تصویر یک علامت که هم نشان محلات قدیمی اصفهان و هم از عناصر عاشورایی است حجّاری شده است. بر طبق سنت های قدیمی و قراردادهای اجتماعی، فقط افراد پیشکسوت و بزرگان هیئت ها اجازه حمل این علامت ها را در مناسبت های دینی و ایام تاسوعا و عاشورا دارند. آن چنان که متوفی در این سنگ مزار معرفی شده وی سرپرست هیئت امامزاده بوده است و با حجاری نقش علامت، مشخص می شود که وی کسوت حمل علامت را نیز داشته است.

 

 

سنگ مزار قریب خان

این سنگ مزار متشکل از دو نقش گلدانی کوچک و بزرگ (یکی در پیشانی سنگ و دیگری در پایین
آن)، سرلوحه ای با تزئین چهار فرشته که متوفی را معرفی می کند و اشعاری است که دور تا دور سنگ قبر حجاری شده اند (تصویر 11). متن این سنگ مزار بدین قرار است: «وفات مرحمت و غفران پناه جنت رضوان آرامگاه خلد آشیان قریب خان ولد مرحمت پناه فردوس مکان پرویز خان فی بیست و نهم شهر ربیع الثانی سنه 1323».

 

چو از تیر قضا اندر صفاهان
قریب خان از جهان رفت ای عزیزان

زجان نومید شد اندر جوانی
قریب خانی که بودی فخر ایران

ز فر و شوکت و هم از دلیری
بدی پویانی؟ و رستم به دوران

قد سروش ز پا افتاد صد حیف
به خون شد قامت رعناش غلطان

هزار و سیصد و سی و سه می بود
که رو داد این قضیه در صفاهان

ز دنیا رفت اندر؟ اول
بشد محشور روحش با شهیدان

غریق رحمت حق گشت روحش
مکان پیمود و اندر باغ رضوان

الهی شاد کن ارواح او را
به حق جمله آیات قرآن

 

سنگ مزار هرمز خان قشقایی

سنگ مزار پلکانی «هرمز خان قشقایی» هم از لحاظ نقوش و تصاویر و هم از جنبه حجاری زیباترین قبر امامزاده احمد است (تصویر 12). بر پیشانی این سنگ قبر، به خط ثلث زیبا عبارت «هو الحی الذی لا یموت» و نقش گلهای زنبق حجاری شده است. سطح بالایی شامل تصاویری از شکار، نقوش گل و مرغ و کتبیه معرفی متوفی و اشعاری بدین مضمون است: «وفات مرحمت غفران پناه جنت رضوان آرامگاه هرمز خان ولد مرحوم طوبی آشیان خسرو خان قشقایی فی سیم محرم سنه 1294».
باز صیاد اجل کردی شکار
-- ضیغمی کاهوی دل آمد کباب

 

کوه ناسنگین شد و دل در فغان
خون ز چشمه چشم جاری جای آب

شد نشان تیر قضا را رسمتی
که غلامش شیده و افراسیاب

بهار از کوهکن سنگی بجا ماند
خبر بر خسرو شیرین؟

حضرت مسعود شه ظل ملک
کوست بر خلق جهان مالک رقاب

از غلامان انتخابش کرده بود
جان فشانی کرد او هم در رکاب

مزدک تیر خطا کردش نشان
زین جهت هرمز نمودش نام باب

چو جام هرمز گشت لبریز
بشست از چشم کوکب بخت ز پرویز

 

«حجاری عمل حاجی حسین بن رضا»

در پله دوم صحنه هایی از تفریح و شکار درباریان با دقت کامل حجاری شده است که لحظات پایانی زندگی هرمز خان(شکار، تیر خوردن و فوت) را بازنمایی می کند. همراه با این تصاویر و در میان نقوش تزئینی، این اشعار به چشم می خورد:

 

در محرم عشر آخر سال نو
کهنه آمد گرچه تاریخ کتاب

لیک کلک سحرانگیز بهار
بر بیاض غم بسودای حساب

پا بدامن بر کشیدی از جهان
دست شست از زندگانی در شباب

صید آهو کرد و افتادی ز پا
آری از آهو بیفتد مشک ناب

در دعا بگشود و گفتا بعجز
رب بیض وجه یوم العقاب

سنه1294
بر بدنه این سنگ مزار نیز انواع تزئینات زیبا و ظریف اسلیمی، گلدانی و نقوش جانوری شامل شیر و بز کوهی کنده کاری شده است. به غیر از حجاری نفیس و تزئینات متنوع، شاید مهمترین ویژگی این سنگ مزار روایتگری آن و ارتباط مستقیم تصاویر و نوشته ها باشد. این سنگ مزار همچون سندی تاریخی علاوه بر معرفی هرمز خان مشخص می کند که وی از غلامان ظل السلطان بوده و در یکی از برنامه های شکار و به سبب شلیک تیر خطا کشته شده است.

دیگر مزارات معروف امامزاده احمد

از دیگر سنگ مزارهای معروف امامزاده احمد که به سبب مرمت های اخیر از آنها چندان نشانه ای نمانده است می توان به موارد زیر اشاره نمود:
1-«ملا رجبعلی» شاعر ادیب متخلص به مینو متوفی به سال 1325هجری.
2-«رضا قلی همای شیرازی»، ادیب، شاعر، عارف (1290-1212هجری).
3-«آقا شیخ محمدعلی جبل عاملی سدهی»، عالم فاضل ادیب متوفی به سال1350 هجری.
4-«میرزا محمد»، شاعر ادیب متخلص به خجسته، متوفی 1190 هجری.
5-«میرزا ابوالقاسم» شاعر ادیب متخلص به طرب بن همای شیرازی متوفی به1330 هجری (مهدوی، 1384: 96).

نتیجه گیری

آرامگاهها، امامزادگان و بقاع متبرک جایگاه ویژه ای را در فرهنگ ایرانی-اسلامی به خود اختصاص داده اند. این بناها علاوه بر ارتباط با باورهای دینی جامعه، با مسائل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی مردمان نزدیکی و پیوستگی دارند و نقش بسزایی در حیات شهری جامعه شیعی و اسلامی ایفا می کنند. جایگاه خاصِ امامزادگان باعث شکل گیری مزاراتی شده است زیرا دفن اموات در کنار این بزرگان را نوعی سعادت اخروی و افتخار دنیوی می دانسته اند. اما آنچه باید بدان توجه داشت این است که این موضوع شامل همه افراد جامعه نمی شد و چنان چه در مورد سنگ مزارات امامزاده احمد نیز مشخص شد، قبور نزدیک به بقعه همگی به رجال سیاسی، درباریان، مشاهیر علم، ادب و عرفان اختصاص دارد. در این فرآیند و به دست حجّاران چیره دست، سنگ مزاراتی شکل گرفتند که از حیث نفاست حجاری و نقوش و خطوط حک شده بر آنها به عنوان یک اثر هنری و یک سند مهم تاریخی شناخته می شوند. سنگ قبور که نسبت به دیگر آثار هنری و اسناد تاریخی ماندگاری زیادی دارند، از جمله بسترهای مطالعاتی هستند که علاوه بر جنبه های زیبا شناختی (حجاری، تزئینات و فرم قبور) از منظر تاریخ سیاسی و اجتماعی دوران و جامعه شناسی مردم حائز اهمیت است و لذا نیازمند توجه بیشتری است.

پی‌نوشت‌ها:

1. کارشناس ارشد هنر(پژوهش هنرهای سنتی)
Shahmandi20@gmail.com
09133058772 Tell:

منابع:
1. تناولی، پرویز.(1388). سنگ قبر، تهران: نشر بنگاه.
2. جناب، میرسید علی.(1376).الاصفهان، به کوشش محمدرضا ریاضی، تهران: نشر سازمان میراث فرهنگی کشور.
3. شوالیه، ژان و آلن گربران.(1385). فرهنگ نمادها، ترجمه سودابه فضائلی، تهران: نشر جیحون.
4. عقابی، محمد مهدی.(1376). بناهای آرامگاهی، تهران :نشر پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
5. کاشیگر، مدیا.(1389). مجموعه مقالات معماری مرگ- ویژه نامه نشریه معمار، شماره63، -106-101.
6. کیانی، محمد یوسف.(1379).معماری ایران در دوره اسلامی، تهران: انتشارات سمت.
7. مهدوی، سید مصلح الدین.(1384). مزارات اصفهان، تصحیح دکتر اصغر منتظرالقائم، اصفهان :نشر دانشگاه اصفهان.
8. هال، جیمز.(1380). فرهنگ نگاره ای نمادها در هنر شرق و غرب، تهران:نشر فرهنگ معاصر.
9. همایی، جلال الدین.(1381). تاریخ اصفهان، تهران:نشر هما.
10. هنرفر، لطف الله.(1342). گنجینه های تاریخی اصفهان، اصفهان :کتابخانه ثقفی.
11. هیلن براند، رابرت.(1380). معماری اسلامی، ترجمه باقر آیت الله زاده شیرازی، تهران: نشر روزنه.
تصویر 1 از سایت Wikipedia
بقیه تصاویر از نگارنده مقاله