تاریخ عقاید اقتصادی

کتاب «تاریخ عقاید اقتصادی» (1) تألیف مشترک دو استاد شهیر فرانسوی: شارل ژید و شارل ریست است.
شارل ژید، عمومی نویسنده ی نامی آندره ژید، در 29 ژون 1847 مسیحی بدنیا آمد و در 12 مارس 1932 از دنیا رفت. (2) به استادی دانشگاه بردو در 1874، و دانشگاه مون پلیه در 1880 و دانشگاه پاریس در 1898 نایل آمد. و نیز از سال 1900 در مدرسه عالی پل و شوارع و از سال 1907 در آموزشگاه عالی و از 1920 تا 1930 در مدرسه عالی کلژدوفرانس پاریس به تدریس اقتصاد اشتغال داشت.
ژید از نامی ترین استادان دانش اقتصاد فرانسه است. تألیفات وی از بهتری کتابهای این علم شناخته شده است. کتاب درسیش بعد از چهل سال، هنوز مورد مطالعه و استفاده اهل علم است. کتاب «اصول اقتصاد سیاسی» او یازده بار در فرانسه تجدید چاپ و به ده زبان خارجی ترجمه شده است.
معروف ترین اثر او، همین تاریخ عقاید اقتصادی است که با همکاری استاد ریست تألیف شده است. از طرف دیگر ژید در فرانسه از مبلغان و شارحان طریقه هنری جورج، اقتصادشناس امریکائی راجع به اصلاحات ارضی بود، که در سال 1925 به اتفاق چند نویسنده دیگر «انجمن اصلاحات ارضی و آزادی تجارت» (3) را تشکیل دادند و نظریه موسوم به «زمین و آزادی» ناشر افکار آنها بود.
و نیز ژید از پیشقدمان نهضت تعاونی فرانسه محسوب می شود. همو بود که می نوشت: «شرکت های تعاونی مصرف و شرکت های تعاونی تولید و شرکت های تعاونی کشاورزی در صورتی به هدف عالی اجتماعی خود می رسند که مجموعاً یک واحد بهم بسته تشکیل بدهند، برنامه مشترک داشته باشند، و متقابلاً یکدیگر را تقویت کنند». وی بیشتر از دیدگاه مصرف کننده به نهضت تعاونی نظر داشت و معتقد بود که توسعه همگانی و تدریجی تعاون باید به این ترتیب صورت بگیرد که نخست، تجارت خرده فروشی را شامل شود، و سپس مؤسسات تعاونی مصرف در یک سازمان واحد متحد گردند، و منافع خود را بدواً در راه ایجاد مخازن بزرگ و عمده فروشی بکار بیندازند، و پس از آن به تشکیل مؤسسات تولیدی بپردازند، تا مرحله به مرحله مؤسسات تولیدی کشاورزی را نیز فرا گیرند.
بدین ترتیب وی از جمله کسانی بود که اعتقاد داشت، سوسیالیسم در صورتی پیروز می شود که از ابراز و طریقه های سرمایه داری استفاده کند و وسایط تولید ثروت را متدرجاً و مرحله به مرحله اجتماعی سازد.
همکار گرانمایه اش شارل ریست در اول ژانویه 1874 بدنیا آمد و در دهم ژانویه 1955 وفات کرد. وی دانشمندی آزادی طلب متمایل به مسلک اجتماعی بود.
ریست، نخست استاد کرسی اقتصاد در دانشگاه مون پلیه و سپس از 1913 تا 1933، استاد همین رشته در دانشکده حقوق دانشگاه پاریس بود. از طرف دیگر وی مرد عمل شناخته می شد. از سال 1926 در زمان حکومت پوانکاره تا 1930، عضو انجمن کارشناسان برای تثبیت نرخ فرانک، سپس نایب رئیس بانک فرانسه، مستشار فنی جامعه ی اتفاق ملل، برای مطالعه و اصلاح وضع مالی اتریش، و مستشار بانک ملی رومانی بود. در ترکیه و اسپانیا نیز خدمات مستشاری مهمی را بر عهده گرفت. بطور خلاصه وی از جمله کارشناسان درجه اول سیاست اقتصادی محسوب می شد که اثرش، در فاصله دو جنگ بین المللی، بر بسیاری از مسائل اقتصادی و مالی و پولی مهم، در فرانسه و دیگر کشورهای جهان نقش بسته است. ریست در ضمن اینکه مرد پژوهشهای علمی بود و «مؤسسه ی تحقیقاتی اقتصادی و اجتماعی» (4) را در پاریس تأسیس و رهبری می کرد. از اشتغالات مالی و اقتصادی غفلت نمی ورزید. زیرا در عین حال عضو هیئت مدیره ی کانال سوئز و مستشار فنی بانکهای مختلف، از آن جمله بانک «عثمانی» بود که از 1937 تا 1944، مدیریت آن را بر عهده داشت.
نوشته های ریست را می توان بر دو دسته تقسیم کرد. قسمتی از آن تاریخی است، که از آن جمله همین تاریخ عقاید اقتصادی، تألیف مشترک وی با شارل ژید است که در سال 1947 برای چاپ هفتم در آن تجدید نظر کرد، و دیگر «تاریخ عقاید مربوط به پول و اعتبار از جان لا تا زمان معاصر» (5) است که دومین چاپ آن در 1951 صورت گرفت. دسته ی دیگر از تألیفات او راجع به مسایل پولی است، مانند «مالیه ی جنگ در آلمان» (1921)، «مالیه ی آلمان در مدت جنگ» (1924)، «کوششی درباره ی چند مسئله اقتصادی و پولی» (1933) و (دفاع از طلا) (1953) (6).
کتاب حاضر، اکنون ممکن است، تا حدی کهنه و غیرمنطبق بر زمان به نظر برسد زیرا تاریخ اصلی تألیف آن مربوط به دوران جنگ بین الملل اول است. مع الوصف، با وجود گذشت بیش از نیم قرن، هنوز هم مانند آخرین کتاب درسی، تازه و شاداب، مورد استفاده اهل علم و مرجع ضروری طلاب علوم اقتصادی دانشگاههای فرانسوی زبان است. سر این دوام کم نظیر در چند چیز است:
نخست آنکه، این کتاب تاریخ علم است، نه خود علم. بحث در هر علم، البته، وقتی صحیح و ثمربخش است، که منطبق بر تازه ترین پیشرفت های آن باشد. ولی تاریخ علم مربوط به ترتیب پیدایش آن، بنیانگذاران آن، تحولات آن و انشعابات آن است.
تاریخ اگر صحیحاً ضبط شود و استنتاجات آن درست باشد، برای زمانی که مربوط به آن است، همواره قابل استفاده است.
کتاب تاریخ اندیشه های اقتصادی شارل ژید و شارل ریست، چه از جهت تقسیمات، چه از جهت بحث و نقد عقاید استادان، و چه از جهت داوری های آن با چنان قریحه و ابتکاری تدوین گردیده، که آن را بکلی از حدود کتاب های فصلی درسی خارج ساخته است.
از طرف دیگر مؤلفان دانشمند، بویژه آخرین آنها، استاد شارل ریست، در چاپ های متوالی، بوسیله تجدید نظرهای مکرر، همواره کتاب دلنشین خود را با تازه ترین نظریات مربوط به تحولات عقاید اقتصادی جهان، هماهنگ می ساختند. چنانکه چاپ ششم آن مقارن پایان جنگ های بین المللی دوم و تجدید نظر هفتم آن در 1947، بوسیله استاد مذکور صورت پذیرفت. و نیز کتاب ششم آن مشتمل بر عقاید استادان معاصر مانند: ویکسل، شومپتر، کینز، ایروینگ فیشر، افتالیون و فرانسواسیمیان، از ملحقات و اضافات این استاد در چاپ های اخیر است.
بالاخره بالاترین مزیت که به این کتاب، صورت شاهکار قابل بقائی داده است، سبک انشاء و شیوه ی نگارش آن است. تاریخ علم اقتصاد را بدون مقدمه چینی، با سادگی و شیوائی، از نقطه معینی، از نیمه دوم قرن 18 میلادی، آغاز می کند و تحولات اندیشه ها و منهج ها را، مرحله به مرحله، با همان زیبائی و آراستگی و روشنی به زمان معاصر می رساند. خواننده از همان صفحه اول، در را بر روی خویش گشوده، و راه را صاف و هموار می بیند. مناظر زیبا و گوناگون و متصل به هم، پیوسته وی را مفتون می دارد، بی آنکه پیچ و خم ها و نشیب و فرازهای آن ملالت آور باشد. کلامش گاهی به شیوه ی استفهامی، گاهی به صورت طنز و زمانی دارای استعاره و تشبیه است. ولی هرگز از متانت و انسجام لازمه ی مباحث علمی خارج نمی گردد.

پی نوشت ها :

1.Histoire des Doctrines Éconoiques
2. ترجمه احوال این دو استاد مقتبس از فرهنگ اقتصادی ژان روموف است:
Dictionnaire des Sciences Éconoiques, Publiée sous la direction de Jean Romeuf, Paris 1956.
3. Ligue pour la réforme foncière et le Iibre-échange
4. Institut Scientifique de Recherches économiques et sociales (I.S.R.E.S)
5. Histoire des doctrines relatives au crédit et à la monnale, depuis John Law jusqu’ à nos jours
6. برای مطالعه ی بیشتر در احوال ریست مراجعه شود به مقاله مجله اقتصاد سیاسی پاریس، ماههای نوامبر و دسامبر 1955، تحت عنوان
Charles Riste, I' homme, la pensée, I' action.

منبع: ژید، شارل؛ ریست شارل؛ (1380)، تاریخ عقاید اقتصادی(جلد اول)، ترجمه ی کریم سنجانی، تهران، دانشگاه تهران مؤسسه انتشارات و چاپ، چاپ چهارم.