نویسنده: دکتر شاهرخ امیری
اختلال نقص توجه-بیش فعالی چیست؟
اختلال نقص توجه- بیش فعالی یکی از شایع ترین اختلالاتی است که در کودکان و نوجوانان تشخیص داده می شود. مبتلایان به این اختلال دارای علایم کم توجهی، پرتحرکی و تکانش گری هستند. علایم هر یک عبارت است از:علایم کم توجهی:
این افراد گستره ی توجه کوتاهی دارند، حواس پرت هستند، کارها را ادامه نمی دهند و به راحتی حواس شان پرت می شود. این ها هرگز برای مدتی طولانی یک فعالیت را ادامه نمی دهند و پیوسته از یک فعالیت سراغ فعالیت دیگری می روند، در مدرسه دایم مشغول خیال بافی هستند و در فکر و رؤیا فرو می روند، تکالیف شان نیمه تمام می ماند، در اواسط انجام دادن یک تکلیف شروع به انجام دادن کارهای دیگر می کنند. مخصوصاً در حین مطالعه ی مطالبی که برای شان جالب نیست در حین انجام دادن تکلیف ضروری و خسته کننده جمع کردن حواس برای آن ها مشکل است، ولی به مطالبی که برای شان جالب باشد خوب توجه می کنند و می توانند مدت طولانی و چندین ساعت به این فعالیت ها مشغول باشند(مثل بازی های رایانه ای)، ولی وقتی مجبور به انجام دادن تکلیفی که برای شان جالب نیست (مثل تکالیف درسی) باشند در این وضعیت ها مدت کوتاهی می نشینند(مثلاً 10-20دقیقه)بعد بلند می شوند و یک چرخی می زنند، دوباره می نشینند و این ها بسیار کم تر از مقداری که متناسب با سطح تحصیلات شان انتظار می رود مطالعه می کنند. فراموشکاری از مشکلات دیگر این افراد است، بنابراین اشیای لازم برای انجام دادن تکالیف یا فعالیت ها را گم می کنند (مانند تکالیف مدرسه، مدادها، کتاب ها، دسته کلید، کیف پول و...)به طور مداوم برنامه های خود را فراموش می کنند و به قرارها دیر می رسند.علایم بیش فعالی:
علامت بیش فعالی از همان دوره ی جنینی قابل مشاهده است، مادران بچه های بیش فعال می گویند فرزند مبتلای آن ها زمانی که در شکم شان بوده ضربه های بیش تر و شدیدتری وارد می کرده است. بچه های مبتلا به این اختلال در دوره ی نوپایی اغلب فعال و بی قرار هستند، بزرگ تر که می شوند دایم در حال وول خوردن هستند و قادر نیستند سر سفره یا میز غذا آرام بنشینند. پرحرفی نیز، نِمود دیگری از بیش فعالی این هاست.در بچه های بزرگ تر و نوجوانان، به جای بیش فعالی حرکتی واضح، علامت شایع آن ها، بیش از حد وول خوردن و بی قراری و آرام نگرفتن است، آنها نمی توانند آرام بنشینند، دوست دارند دایم فعالیت جسمانی زیادی داشته باشند، به جای نشستن، ترجیح می دهند بایستند. این ها اگر به زور وادار به کم حرکتی و آرامش شوند، ممکن است دچار اضطراب بشوند یا سر جای خود وول می خورند و پاهای شان را تکان می دهند و احساس بی قراری درونی می کنند.
علایم تکانشی بودن:
تکانش گری به صورت ناتوانی در به تأخیر انداختن رفتار، علی رغم انتظار عواقب منفی رفتار، تعریف می شود. این ها از روی انگیزه ی آنی و بدون فکر قبلی عمل می کنند و نمی توانند دست یابی به خواسته شان را به تأخیر بیندازند. صبر و طاقت ندارند، در سر کلاس جواب ها را می پرانند، حرف دیگران را قطع می کنند، ناتوان در منتظر ماندن برای کامل شدن سؤال هستند، در رعایت نوبت و صف مشکل دارند، در طی بازی، اگر احساس خسارت کنند، یا به صورت فیزیکی درگیر می شوند یا بازی را ترک می کنند، به دلیل این که مسئولیت پذیری آن ها رشد نکرده است، در انجام دادن تکالیف تأخیر دارند و انجام دادن تکالیف منزل برای آن ها یک موضوع دعوای هر روزه است که روی عملکرد خانواده هم تأثیر می گذارد. در موقع امتحانات بدون خواندن سؤالات، جواب را می دهند، لذا اشتباهات مکرر دارند و نوشته های شان بدخط و آشفته است.
آن ها معمولاً خیلی بی نظم اند. در سنین نوجوانی نسبت به هم سالان خود خیلی شلخته اند، اتاق و کمد شخصی آن ها درهم و برهم و نامنظم است.
اختلال نقص توجه-بیش فعالی بر روی عملکرد نوجوانان چه تأثیری می گذارد؟
اختلال نقص توجه-بیش فعالی، علایم و نقص های متعددی در حوزه های توجه، فعالیت و تکانشگری از خود به جا می گذارد که به دلیل عوارض و اختلال عملکرد ناشی از این اختلال تبعات گسترده ای را در زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی نوجوانان به جا می گذارد.بی توجهی این نوجوانان موجب اختلال در عملکرد تحصیلی و عدم موفقیت آن ها خواهد بود. این ها معمولاً در شروع، ادامه دادن و به اتمام رسانیدن تکالیف شان مشکل دارند. موفقیت تحصیلی آن ها کمتر از حدی است که بر پایه ی هوش و توان آن ها انتظار می رود و در مدرسه عملکرد ضعیفی دارند. برخی وقت ها تجدید می شوند و انگیزه ی خود را از دست می دهند و احتمال دارد تحصیل خود را نصفه کاره رها کنند. در واقع یکی از عوارض این اختلال، ترک تحصیل قبل از گرفتن دیپلم است. بی توجهی این نوجوانان موجب می شود که سهل انگار و فراموشکار باشند و والدین فکر می کنند که آن ها عمداً به خواسته های شان عمل نمی کنند، بنابراین مرتب به آن ها نق می زنند و آن ها را سرزنش می کنند. در اثر کم توجهی های آن ها، معلمان مرتباً به آن ها می گویند که اگر بخواهند می توانند کارهای شان را خوب انجام بدهند، اما نمی خواهند، پس مداوم از آن ها ایراد می می گیرند و آن ها را با سایر دانش آموزان مقایسه می کنند. بدین ترتیب روابط والدین و معلمین با آن ها مختل و این مسئله موجب بدرفتاری آن ها می شود.
مشکلات توجهی هم چنین موجب اختلال در روابط بین فردی این نوجوانان می شود. این ها نمی توانند خوب به صحبت های دوستان خود گوش کنند، و چون تکانشگر نیز هستند، پس زمانی هم که گوش می دهند کلام آن ها را قطع می کنند و مانع از این می شوند که آن ها صحبت های خود را تمام کنند، پس دیگران فکر می کنند که آن ها به عمد این کارها را انجام می دهند و لذا از آن ها دوری می کنند. و از طرفی به علت فراموشکاری، خُلف وعده می کنند، سرقرارها حاضر نمی شوند و به دلیل این سهل انگاری ها اغلب دوستان خود را از دست می دهند.
رفتارهای ناشی از تکانشگری نوجوانان مبتلا به اختلال نقص توجه-بیش فعالی موجب می شود که این ها غالباً بی احتیاط باشند و به سلامت و امنیت خودشان توجهی نکنند و به خودشان صدمه بزنند. این ها به طور آنی و فوری کاری انجام می دهند و بعد از انجام دادنش، به آن فکر می کنند، احتمال تصادفات در آن ها بیش تر است، چون بی مهابا رانندگی می کنند. این ها ممکن است بی مهابا پول خرج کنند و بدهکار شوند. ریسک رفتارهای ناسازگار مثل مصرف کردن موادمخدر، سیگار، نوشیدن الکل و حاملگی ناخواسته در چنین نوجوانانی بالا می رود. از طرفی هیجان خواهی زیاد آن ها موجب می شود که آن ها مرتکب فعالیت های خطرناکی از قبیل مسابقه دادن با موتورسیکلت و بالا رفتن از کوه بدون رعایت اصول ایمنی و... بشوند که خطر بروز حوادث را برای آن ها افزایش می دهد. نوجوانان مبتلا به این اختلال در موقعیت های گروهی خوب عمل نمی کنند، لذا در اردوها و ورزش های گروهی مشکلات زیادی در روابط با همتایان خود پیدا می کنند.
این نوجوانان به سختی با دیگران همکاری می کنند و نیز رعایت سلسله مراتب اجتماعی یا پیروی از قوانین بازی برای شان سخت است. نوجوانان مبتلا به اختلال نقص توجه-بیش فعالی با همتاهای خود هماهنگ نیستند و لذا داشتن دوست در زندگی آن ها نادر است و ممکن است باعث گوشه گیری آن ها در آینده شود. هنگامی که این نوجوانان دچار طرد از طرف همتاهای خود می شوند، ممکن است به صورت کلامی یا جسمانی عکس العمل نشان دهند. چون در روابط نزدیک با همتاهای خود مشکل دارند اغلب در جست و جوی گروه های اینترنتی هستند و به روابط اینترنتی بیش تر علاقه مند می شوند و اغلب مثل آهن ربا جذب نوجوانان مثل خود می شوند.
بیش تر نوجوانان مبتلا به اختلال نقص توجه-بیش فعالی، دمدمی مزاج هستند، یک زمان گرفته و بی حال و زمانی بیش از حد هیجان زده هستند. این بی ثباتی عاطفی باعث ایجاد خشم بیش از حد و زودجوش بودن آن ها می شود که احتمال نزاع کردن این ها با دیگران بیش تر می شود.
به دلیل شکست ها و ناکامی هایی که این نوجوانان تجربه می کنند و بازخوردهای منفی که از والدین، معلم ها و دوستان شان می گیرند اعتمادبه نفس آن ها پایین می آید و خود را ناخوشایند تصور می کنند. و بالاخره مشکلات تحصیلی، مشکلات فرد در روابطش با دیگران و سایر مشکلات اجتماعی دست به دست هم می دهند و این افراد را مستعد افسردگی می کنند.
والدین در مقابل اختلال نقص توجه-بیش فعالی نوجوانان چه باید بکنند؟
والدین باید بدانند که آن ها مسبب اختلال نقص توجه-بیش فعالی نوجوانان خود نیستند، ولی مسئولیت مدیریت و کنترل کردن آن را به عهده دارند. والدین باید به موقع نسبت به درمان نوجوان خود اقدام کنند در درمان این اختلال داروها عامل اصلی هستند، نوجوانان معمولاً تمایلی به مصرف دارو ندارند و فکر می کنند دارو مخصوص افراد دیوانه است، و برخی والدین نیز می خواهند مشکلات و اختلال نوجوان شان به کمک روش های غیردارویی برطرف شود، ولی باید بدانند که درمان اصلی برای رفع نقایص ناشی از این اختلال، درمان دارویی است. با درمان دارویی مناسب تمرکز این نوجوانان بهتر می شود، پرتحرکی، فعالیت های نامربوط، رفتارهای ناگهانی و آزاردهنده ی آن ها کاهش می یابد و در نتیجه این نوجوانان سازگاری بیش تری با محیط، والدین و معلمین نشان می دهند. بنابراین اگر والدین احساس کردند نوجوان شان از این اختلال رنج می برد، حتماً با روان شناس و روان پزشک متخصص کودک و نوجوان مشاوره کنند.هر چند درمان دارویی موجب کاهش نشانه های اصلی اختلال نقص توجه-بیش فعالی می شود، ولی به تنهایی برای درمان طیف مشکلات مربوط به این اختلال، کافی نیست و برای بهبود عملکرد این نوجوانان در حوزه هایی که مشکل دارند مثل: مشکلات تحصیلی، سازگاری اجتماعی، رفتارهای پرخطر و... رفتاردرمانی نیز ضروری است. بعد از درمان دارویی موفق، والدین بایستی مهارت های فرزندپروری خود را ارتقا دهند و با شرکت در کلاس های آموزشی- ویژه ی مشکلات رفتاری نوجوانان-رفتار نوجوان خود را به خوبی مدیریت کنند.
والدین باید از تأثیر مخرب این اختلال بر رابطه ی خود با نوجوان ها آگاه باشند و برای جلب همکاری نوجوان ها در درمان شان نسبت به بهبود رابطه شان با آن ها اقدام کنند. در مورد مشکلاتی که این اختلال برای آن ها ایجاد کرده است با نوجوانان خود صحبت و آن ها را به درمان ترغیب کنند.
والدین باید مراقب باشند که هرگز نوجوانان مبتلا به اختلال نقص توجه-بیش فعالی را احمق یا کُندذهن خطاب نکنند، اعمال این ها غیرعمدی است و اکثراً ضریب هوش عادی ای دارند و هرگز ذاتاً بچه های شرور و بدی نیستند و با درمان مناسب و به موقع مشکل شان برطرف می شود.
منبع مقاله :
امیری، شاهرخ؛ (1389)، مشکلات نوجوانان(راهنمای والدین برای رفتار با نوجوانان)، تهران، نشر قطره
