جغرافیای طبیعی، سیاسی و اقتصادی سوریه

1- تاریخ شامات

این سرزمین یکی از قدیمی ترین نقاط مسکونی آسیاست که در هزاره سوم قبل از میلاد، قوم سامی آموری در آن زندگی می کردند. در تاریخ قبل از میلاد مسیح، سوریه بارها در دست قدرت های بزرگ جهانی چرخیده تا آنکه در سال 63 م. به دست حکومت «روم شرقی» افتاده است. این سرزمین تا زمان فتح آن در زمان ابوبکر، تحت نفوذ دولت «بیزانس»بوده است. (1)
در زمان پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم)، سپاه اسلام در غزوه موته با سپاه مسلّح رومیان روبه رو شدند و مقدّمات نفوذ به شام فراهم شد. در سال یازدهم هجری قمری پیغمبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) سپاهی به فرماندهی اسامة بن زید به همراه بزرگان صحابه روانه شام کردند؛ ولی در همین روزها ایشان رحلت فرمودند. در زمان ابوبکر، مسلمانان «یرموک» را فتح کردند. (2) معاویه در زمان عمر حکومت «دمشق» را به دست گرفت و بیشتر شهرهای «شام» را فتح کرد. (3)
در زمان جنگ جهانی اول با ورود عثمانی، ملّیون عرب زمینه را برای رهایی از چنگال ترکان آماده دیده، شروع به فعالیت کردند. پس از شکست عثمانی در جنگ جهانی، مردم «سوریه» امیر فیصل بن حسین را به عنوان پادشاه برگزیدند؛ اما در سال 1920 م. نیروهای «فرانسه»، «سوریه» و «لبنان» را به اشغال خود در آورده و با رأی جامعه ملل این کشورها تحت قیومیّت «فرانسه» درآمدند. (4) در پایان ژنرال ماترو، فرمانده فرانسه آزاد، در سال 1941 م. استقلال و تأسیس جمهوری سوریه را اعلام کرد. (5)

2- موقعیت جغرافیایی

کشور سوریه با 180،185کیلومتر مربع وسعت (هشتاد و هشتمین کشور جهان) در نیم کره شمالی، در جنوب غربی «قاره آسیا»، در کنار «دریای مدیترانه» و در همسایگی کشورهای «ترکیه» در شمال، «عراق» در شرق و جنوب شرقی، «اردن» در جنوب، «فلسطین» در جنوب غربی و «لبنان» در غرب واقع گردیده است. از جمله مهم ترین ارتفاعات این کشور می توان از کوه های «لبنان شرقی»، «علویین»، «جبل الدروز»، «بشری» و «عبدالعزیز» نام برد. جلگه های آن عمدتاً در کناره ها و نواحی جنوب غربی کشور واقع گردیده است. بیابان ها قسمت اعظم کشور را پوشانده و صحرای «سوریه» (بادیة الشّام) در جنوب شرقی سوریه واقع گردیده است. از جمله رودهای مهمّ این کشور نیز می توان از رودهای «فرات»، «خابور»، «عاصی»، «عِفرین»، «قوین» و «دجله» نام برد. طویل ترین آنها، رود فرات با 6962 کیلومتر طول است که حدود نیمی از آن در کشورهای «ترکیه» و «عراق» جاری است. آب و هوای «سوریه» در کناره ها و نواحی جنوب غربی معتدل و مرطوب (مدیترانه ای) و در سایر نقاط، گرم و خشک است. بلندترین نقطه این کشور، ارتفاعات «جبل الشّیخ» با 8142 متر ارتفاع است. (6)

3- استان های سوریه

کشور سوریه دارای چهارده استان به شرح زیر می باشد:
1. «دمشق»، 2. «دوما»، 3. «قنیطره»، 4. «درعا»، 5. «سُوَیدا»، 6. «حِمْص» (7)، 7. «طَرطُوس»، 8. «لاذَقیّه»، 9. «حَماه»، 10. «اِدلب»، 11. «حلب»، 12. «الرَقّه»، 13. «دیرالزَّور» و 14. «حَسْکِه» در زیر به توضیح مختصری درباره برخی استان ها اکتفا می شود.
1. استان دمشق: مرکز این استان پایتخت سوریه است. شهر دمشق را کهن ترین شهری که از قدیم به طور مداوم آباد بوده، دانسته اند. این شهر در قرن اول میلادی، مسیحی و یکی از مراکز مهم مسیحیان به حساب می آمده است. قوای اسلام در سال 14 ه.ق. (قرن 7 م.) این شهر را به تصرف خود در آوردند. از سال 40 ه.ق. که معاویه پس از شهادت حضرت علی (علیه السلام) زمام امور مسلمانان را در دست گرفت، تا سال 132 ه.ق. پایتخت بنی امیه بود. در این تاریخ با به قدرت رسیدن عباسیان، «شام» اعتبار خود را از دست داد. از آثار تاریخی، دیدنی و زیارتی «دمشق» و حومه آن می توان به این موارد اشاره نمود: «حرم حضرت زینب (سلام الله علیها)»، «حرم حضرت رقیه»، «بازار حمیدیّه»، «کلیسای حضرت مریم»، «قلعه دمشق»، «کوه قاسیون»، «مسجد اموی» و... .
2. استان حلب: در مرکز این استان آثار تاریخی فراوانی وجود دارد که معروف ترین آن «قلعه حلب» است. این استان رونق فراوانی دارد. از القاب این شهر الشَهباء است. «حلب»، پایتخت اقتصادی و صنعتی سوریه شناخته می شود و صنعت نسّاجی در این استان رونق دارد. از نظر جغرافیایی این استان در شمال «سوریه» واقع و رودخانه های «فرات» و «عِفرین» از این استان می گذرد.
3. استان الرقَّه: جنگ صفین بین لشکر امام علی (علیه السلام) و معاویه در نزدیکی این شهر به وقوع پیوسته است. بنابراین مرقد جناب عمّار یاسر، از صحابه ی گران قدر پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در این شهر واقع و سالانه هزاران نفر از مسلمانان برای زیارت مرقد ایشان و اویس قرنی که در کنار ایشان مدفون است، به این شهر می آیند. در زمان خلفای بنی عبّاس از رقّه به عنوان پایتخت تابستانی استفاده می نمودند.
4. استان درعا: این استان با «اردن» هم مرز است. آرامگاه حضرت ایوب نبی (علیه السلام) در این استان قرار دارد. یکی از مناطق مهمّ این استان شهر «بصری» است که دارای آثار تاریخی فراوانی است، از جمله: «دیر بُحیراء»؛ همان راهبی که افتخار زیارت حضرت محمد (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در نوجوانی را یافت و این راهب بود که بعد از زیارت آن حضرت، خبر نبوّت ایشان را به عبدالمطلب، جدّ بزرگوارش داد.
5. استان لاذقیه: بندر اصلی «سوریه» و نیز خرابه های شهر تاریخی «اوگاریت» در این استان واقع است. آثار تاریخی و دینی این استان عبارتند از: «مسجد جامع»، «قلعه صلاح الدّین»، «قلعه کهف»، « مسجد و جمعیت خیریه امام صادق (علیه السلام)» و...
6. استان حمص: این استان با چهل و یک هزار کیلومتر وسعت، بزرگ ترین استان سوریه از نظر مساحت می باشد و سومین استان سوریه از نظر جمعیت به حساب می آید. این استان از غرب با «لبنان» و از شرق با «عراق» و «اردن» همسایه است. «مقبره و مسجد خالد بن ولید» در این شهر قرار دارد.
7. استان طرطوس: از دیدنی ترین مکان های این استان جزیره زیبای «آرواد» است که تنها جزیره مسکونی سوریه به حساب می آید و همچنین این استان دارای درخت های زیتون و بوته های گل فراوان می باشد.
8. استان حسکه: وجود رودهای متعدد مانند: «دجله»، «فرات» و «خابور» به این استان اهمیت ویژه ای داده است؛ البته مناطق نفت خیز «رمیلان»، «هول» و «الحبیبه» و همچنین شهر کردنشین «قامشلی» نیز در این استان قرار دارند.
9. استان حماه: شهر مهمّ این استان «سلمیّه» است که اکثر ساکنان آن از شیعیان اسماعیلی هستند. در کنار جاده «دمشق» به «حلب» در نزدیکی مرکز این استان، کوهی به نام «جبل امام زین العابدین (علیه السلام)» قرار دارد که گفته می شود در انتقال اسرای «کربلا» از «کوفه» به «شام»، امام زین العابدین (علیه السلام) در آنجا به عبادت پرداخته اند و از آن به بعد، مورد عنایت مردم واقع شده است. در حال حاضر شیعیان علوی برای آن اهمیّت خاصی قائلند و مقامی نیز در آنجا به نام امام چهارم (علیه السلام) ساخته شده که پذیرای زائران فراوانی است.
10. استان دیرالزّور: این استان در شرق «سوریه» قرار دارد و رود «فرات» از وسط شهر دیرالزّور که مرکز این استان است، می گذرد. در این استان کشاورزی رونق داشته و گندم و پنبه آن از مرغوبیّت خوبی برخوردار است. پل معلق فرانسوی بر روی فرات که از مرکز این شهر می گذرد به این شهر زیبایی خاصّی داده است. (8)
11. استان سویدا: اغلب دروزی ها در این استان زندگی می کنند که در جنوب «لاذقیّه» واقع است.
12. استان اِدلِب: مرکز این استان ادلب است.
این شهر در شمال باختری سوریه و در 60 کیلومتر شهر «حلب» واقع شده است.
جمعیت این شهر در سرشماری سال 2010 م. 164/983 نفر بود که بیشتر آنها عرب و شمار کمی نیز کُرد و ترک بودند. بیشتر مردم این شهر سنّی مذهب هستند و اقلیتی از مسیحیان و دروزی ها نیز در آن ساکنند.
ادلب در منطقه ای بسیار حاصلخیز قرار دارد که در آن پنبه، حبوبات، زیتون، انجیر، انگور، گوجه فرنگی، کنجد، گندم و بادام تولید می شود.
شهر ادلب از دیدگاه تاریخی اهمیت دارد و در این منطقه، شمار زیادی شهرهای مرده و تپه های باستانی وجود دارد. شهر باستانی «ابلا» که زمانی پایتخت یک پادشاهی نیرومند بود، نیز در این منطقه واقع شده است.
این شهر یکی از شهرهای پیشرو در قیام بر ضدّ حکومت بشّار اسد در سال 2011 م. است.

4- مذاهب و فرقه های مذهبی در سوریه

مسلمانان 86% و مسیحیان حدود 5% جمعیت سوریه را به خود اختصاص داده اند. حدود پنج هزار یهودی نیز در «دمشق» و اطراف آن زندگی می کنند و اما در میان مسلمانان، مذاهب مختلفی در «سوریه» وجود دارند که پس از اهل سنّت که اکثریت را تشکیل می دهند، قرار می گیرند.

5- احزاب فعّال در سوریه

در سوریه احزابی با خطّ مشی های متفاوتی وجود دارند که عبارتند از: حزب سوسیالیست بعث، حزب کمونیست سوریه، ‌حزب اتّحاد سوسیالیست عرب، حزب جنبش سوسیالیست های عرب، حزب وحدت گرایی سوسیالیست،‌ حزب وحدت گرای سوسیال دمکرات و جبهه ملی ترقّی خواه که به اقتضای شرایط به توضیح بعضی از آنها پرداخته می شود.
- حزب اتحاد سوسیالیست عرب: تشکیلات سیاسی این حزب اساساً توسط جمال عبدالنّاصر در «مصر»، در ژوئیه 1962 م. ایجاد شد. عبدالنّاصر برای گسترش اندیشه و افکار این حزب دستور تشکیل شاخه های دیگر آن را در چند کشور عربی از جمله سوریه صادر کرد. اعضای جنبش ناصری بر این باورند که برای احیای فکر عبدالنّاصر که بر پایه های دمکراسی، سوسیالیسم و ناسیونالیسم عربی استوار است، می باید روند مبارزه و دست یابی به حقوق ملت های عرب را پیش برد.
- حزب جنبش سوسیالیست های عرب: این جنبش در نتیجه انشعاب از حزب سوسیالیست بعث عرب در سال 1963 م. تشکیل شد، شعارهایی مانند حزب بعث سوریه یعنی اجرای آزادی، وحدت و سوسیالیسم سر داده و خواهان اداره امور با یک شورا است. همچنین این حزب مخالف سرمایه داری و فئودالیسم است.
- حزب وحدت گرای سوسیالیست: این حزب از همان آغاز در کودتای حزب بعث شرکت داشت و شعارهایی در حمایت از کارگران، کشاورزان، نظامیان رده پایین و فرهنگیان و ایجاد جامعه سوسیالیستی سر می داد. (9)

6- اوضاع اقتصادی

در میان صنایع این کشور پالایش نفت، نسّاجی، سیمان، شیشه، مواد غذایی و صنایع غذایی اهمیت خاصی دارد. در میان محصولات کشاورزی نیز گندم، جو، پنبه، مرکبات و زیتون اهمیت دارد. از میان منابع این کشور می توان به گاز طبیعی، ‌نفت، فسفات، گچ، نیکل، منگنز، سرب و سنگ نمک اشاره کرد. در میان واردات این سرزمین منسوجات، ماشین آلات، مشتقّات نفتی و اتومبیل به چشم می آید که بیشتر از «آلمان»، «ایتالیا»، «فرانسه» و «لبنان» وارد می شود. مقصد صادرات کالاهای «سوریه» بیشتر آلمان، «شوروی سابق» و «انگلستان»است. (10)

7- طیف جمعیتی سوریه

حدود 90% از جمعیت این کشور را اعراب تشکیل می دهند، (این تعداد شامل 400 هزار پناهنده فلسطینی نیز هست.) کردها که 10 درصد باقیمانده جمعیت «سوریه» را تشکیل می دهند از تبار آریایی هستند و بیشتر در نواحی شمال و شمال شرقی کشور، ‌زندگی می کنند. همچنین در این کشور اقلیّت های آرامی (آشوری) و ارمنی نیز زندگی می کنند. (11)
سوریه کشوری متشکّل از گروه های نژادی و قومیّت های گوناگون است که بر اساس اعلام بانک جهانی در سال 2008 م. جمعیت آن برابر با 20/581/290 نفر می باشد. در این کشور عرب ها 90/3% جمعیت کشور را تشکیل می دهند و سایر اقلیت های قومی 9.7% باقی مانده جمعیت را تشکیل می دهند که از میان آنها کردها، ‌که بیشتر در نواحی شمال شرقی و شمالی کشور زندگی می کنند، 5% جمعیت کلّ سوریه را تشکیل داده و بزرگ ترین اقلیّت قومی کشور به شمار می روند. اقلیت های کوچک آرامی (آشوری)، ارمنی، چرکس،‌ کلدانی و ترکمن نیز در این کشور زندگی می کنند.
حدود 74% جمعیت سوریه را مسلمانان سنّی، 13% علوی،‌ شیعه دوازده امامی و اسماعیلی، 10% مسیحی و 3% دروزی تشکیل می دهند. اعراب حدود 90% جمعیت سوریه شامل یک میلیون آواره عراقی و پانصدهزار فلسطینی و کردها 9% جمعیت این کشور را تشکیل می دهند. ارمنی ها،‌ ترک ها، چرکس ها و یهودیان اقلیت های دیگر ساکن این کشورند. بیشتر افسران عالی رتبه نظامی و امنیتی سوریه از هم کیشان خانواده اسد، یعنی علویان، که از نظر عامه مسلمانان کامل ترین مذهب محسوب می شود، هستند؛ اما سنّی ها در کمیته مرکزی حزب بعث، حزب حاکم و تنها حزب قانونی کشور اکثریت دارند. این کشور از سال 1963 م. تحت قانون شرایط اضطراری اداره می شود که بسیاری آزادی های سیاسی و مدنی را به حالت تعلیق در آورده است.

پی نوشت ها :

1. عصر ظهور، ص 102.
2. بحارالانوار، ج 52، ص 229.
3. همان، ص 253.
4. همان، ص 212.
5. عصر ظهور، ص 106.
6. سایت دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی.
7. بر اساس لغتنامه دهخدا حِمص و حُمص،‌ هر دو تلفظ صحیح است.
8. سایت وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران.
9. همان.
10. مجله فرهنگ و پژوهش سوریه، ش 179.
11. عتبات عالیات و سوریه،‌ ص 38.

منبع مقاله :
شفیعی سروستانی، اسماعیل؛ (1391)، دانشستان سرزمین های درگیر در واقعه ی شریف ظهور، ج 1، تهران: موعود عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، دوم