شــروط الـعـمریـه
نحوه برخورد امرا و خلفاى مسلمان، با اهل ذمه که در قلمرو حکومت اسلامى زندگى مى کردند از موضوعات مهم و قابل بحث در فرهنگ و تمدن اسلامى است. عدالت خواهى و انسان دوستى اسلام، به اهل کتاب این امکان را مى داد تا بتوانند با انعقاد قراردادى، ضمن برخوردارى از حقوق و مزایا، وظایف و تکالیفى نیز بر عهده بگیرند و خود را در مقابل حکومت اسلامى مسئول بدانند. هدف از نگارش این مقاله معرفى یکى از متون کهن، در باب اهل ذمه و بررسى حقوق و تکالیف آن هاست که در پى مىآید.واژه هاى کلیدى: اهل ذمه، شروط العمریه، مسیحیان، فتح شام، دولت اسلامی، اهل کتاب
در مورد اهل ذمه و کیفیت تعامل دولت اسلامى با آن ها تحقیقات متعددى صورت گرفته است؛ با این حال هنوز جاى تحقیقى عمیق، که بنیان هاى فقهى ـ تاریخى نگرش مسلمانان به اهل کتاب را نشان دهد، تا حدى خالى است. غالب پژوهش ها با تحلیل برخى از وقایع تاریخى، بر آنند تا روابط امراى مسلمین با غیر هم کیشان خود را کاملا مطلوب جلوه دهند؛ گر چه واقع امر چنین است و اهل ذمه در صدر اسلام ـ بویژه در دوره خلفاى راشدین ـ از جایگاه نسبتا والایى برخوردار بودند، ولى هیچ گاه نباید این مسئله را به منزله اعطاى کامل هر گونه آزادى سیاسى، اجتماعى و دینى به ذمیان دانست. بررسى یکى از متون کهن در باب اهل ذمه، که به ((شروط العمریه)) معروف است، ما را بیشتر با حقوق و وظایف آن ها آشنا خواهد کرد.
آن گاه که دروازه شام به روى مسلمانان گشوده شد، مسیحیان شام با نوشتن نامه اى، ضمن پذیرش احکام اهل ذمه، شروط صلح را با خلیفه دوم، عمربن خطاب، در میان گذاشتند و در مقابل مسلمانان متعهد به ایجاد امنیت مالى و جانى براى هم پیمانان خود شدند و آن ها را با حفظ دینشان به رسمیت شناختند. آنچه در این مورد قابل توجه مى باشد، تشکیک برخى از محققین معاصر، در صحت انتساب آن به عمربن خطاب و تردید در انعقاد آن به هنگام فتح شام است. در این نوشتار قصد داریم تا عهدنامه مذکور را معرفى و سپس مورد بررسى قرار دهیم. از این رو متن کامل عهدنامه را ذکر مى کنیم و پس از بیان ادله تردید کنندگان، به بررسى آن خواهیم پرداخت.
عبدالرحمن بن غنم روایت کرده، هنگام صلح با مسیحیان شام، به عمربن خطاب نوشتیم ((این نامه اى است به بنده خدا عمر امیرمومنان از طرف مسیحیان شهر.... آن گاه که شما بر ما پیروز شدید براى خود، فرزندان، اموال و هم کیشان مان امان خواستیم. متعهد مى شویم که در شهرهاى خود و پیرامون آن، دیر، کلیسا و یا صومعه جدیدى احداث نکنیم و آن هایى را که در حال ویرانى اند تجدید بنا نساخته و آن چه در سرزمین هاى مسلمین قرار دارد، آباد نسازیم و هرگز از ورود مسلمین به کلیساهاى خود جلوگیرى ننموده و دروازه هاى آن به روى عابران و رهگذران باز گذاشته و به مدت سه روز از مهمانان مسلمان پذیرایى کنیم. در کلیساها و منازل خود، جاسوسان را پناه ندهیم و به فرزندان خود قرآن نیاموزیم. به دین خود تظاهر ننماییم و کسى را به سوى آن فرا نخوانیم؛ در صورتى که اطرافیان ما بخواهند اسلام را بپذیرند، ممانعت به عمل نیاوریم و اگر مسلمانان بخواهند در مجالس ما شرکت کنند، آن ها را بزرگ و محترم بداریم. در لباس، کلاه، عمامه، کفش[ نعلین] و فرق گذاشتن موى سر، از مسلمانان تقلید نکنیم؛ عبارات و القاب مسلمین را بر خود ننهاده و بر اسب سوار نشده و شمشیرهاى خود را حمایل نکنیم و از حمل و نگهدارى سلاح و نگاشتن عبارات عربى بر انگشترىهاى خود، خوددارى کنیم؛ شراب نفروشیم. موهاى جلوى سر خود را کوتاه کنیم و به هر جا که باشیم لباس[خاص] خود را پوشیده و زنار ببندیم و صلیب ها و کتب خود را در راه ها و بازارهاى مسلمانان به نمایش نگذاریم. ناقوس هاى کلیسایمان را آهسته به صدا در آوریم و در صورت حضور مسلمانان در هنگام خواندن اوراد در کلیسا، صدایمان را بلند نکنیم و اعیاد و اذکار مسیحى (1) را علنا برگزار ننماییم. به هنگام تدفین میت، ادعیه ها را با صداى بلند نخوانیم. لباس هاى نشان دارمان را[ آتش و شمع] در معابر و بازارهاى مسلمین به معرض نمایش نگذاشته و مردگان خود را در مجاورت مسلمانان دفن نکنیم)).
(بن غنم): هنگامى که نامه را پیش عمربن خطاب بردم، این نکته را نیز اضافه نمود که ((هیچ یک از مسلمانان را نزنیم، ما از طرف خود و دیگر مسیحیان، در قبال امان گرفتن از مسلمانان، متعهد به رعایت عهدنامه مى شویم و در صورت مخالفت با هر یک از شروط عهدنامه، دیگر رابطه ذمى بودن در کار نخواهد بود و مسلمانان مى توانند آن گونه که با معاندین رفتار مى کنند با ما رفتار کنند[ ((متن کامل عربى عهد نامه در پایان مقاله خواهد آمد].
مهم ترین دلایل محققانى (2) که، عهدنامه را جعلى و یا حداقل مشکوک مى دانند از این قرار است:
1ـ در هیچ یک از منابع متقدم نیامده است و مورخان بعدى، مانند ابن عساکر (ر. 571 ق)، ابشیهى (د. 850ق)، قلقشندى (د. 821ق) که در آثار خود از این عهدنامه یاد کرده اند، مإخذ آن ها ابن حزم، طرطوشى یا دیگر مورخین بعدى بوده است. (3)
2ـ محتواى آن با همه عهدنامه هاى مسیحیان شام متفاوت است.
3ـ پیشنهاد این شرایط سنگین، از سوى خود مسیحیان بعید به نظر مى رسد. (4)
4ـ عبارت ((من نصارى مدینه کذا و کذا)) گویاى نوعى تناقض در این روایت است. (5) زیرا نام شهر را ذکر نمى کند. (6)
5ـ در متن عهدنامه لفظ ((زنانیر)) وجود دارد که بسیار بعید به نظر مى رسد این لغت در آن دوران رایج بوده باشد؛ این احتمال زمانى قوت مى گیرد که مى بینیم ابویوسف در کتاب ((الخراج)) از ((زنارات)) عمر سخن مى گوید، نه زنانیر. (7)
6ـ چگونه مسیحیان شام خودسرانه و یک طرفه آموزش قرآن را بر خود و فرزندانشان تحریم مى کنند. (8)
گذشته از نمونه هاى تاریخى مذکور مى توان به روایات، آرإ و اندیشه هاى فقها نظر داشت که بدون شک عملکرد خلفا، بدون تإثیر از فتاواى آنها نبوده است. به عنوان مثال قاضى ابویوسف در کتاب ((الخراج)) از ابن عباس روایت مى کند که شخصى درباره احداث کلیسا از او سئوال کرد و ابن عباس جواب داد:
((اما مصر مصرته العرب فلیس لهم ان یحدثوا فیه بنإ بیعه و لا کنیسه و لا یضربوا فیه بناقوس و لا یظهروا فیه حمرا و لا یتخذوا فیه خنزیرا))؛ (12)
و دیگر روایتى است که عمربن خطاب، از پیامبر نقل مى کند که فرمود: ((لا تبنى کنیسه فى الاسلام و لا یجدد ما خرب منها)). (13) و نیز احمدبن حنبل از پیامبر چنین روایت مى کند ((لاخضإ فى الاسلام و لاکنیسه)). (14) گذشته از روایات فوق، مى توان به فتاواى ائمه فقهى نیز توجه نمود. از آن جمله مطلبى است که محمدبن ادریس شافعى درباره اهل ذمه گفته است که ((آنها حق ندارند کلیساى جدیدى را احداث کنند؛ آنها نمى توانند از خمر و خنزیر استفاده نموده و یا بنایى احداث کنند که مشرف بر ابنیه مسلمانان باشد و باید در مرکب و ملبس بین خود و مسلمانان تفاوت بگذارند)). (15)
با این حال، دلایل آن عده که عهدنامه را ساخته دست طرطوشى و یا ابن حزم دانسته و کتب آن ها را منبع مورخان بعدى چون ابشیهى، قلقشندى و ابن عساکر قلمداد کرده اند، ظاهرا چندان محققانه به نظر نمى رسد؛ زیرا اگر چه این سخن در مورد ابشیهى مى تواند صادق باشد (16)، اما در مورد ابن عساکر و قلقشندى وضع به گونه اى دیگر است و نیاز به بررسى بیشترى دارد. روایت قلقشندى (17) گویاى دو نکته مهم است و آن این که یکى از راویان این عهدنامه در ((صبح الاعشى))، طرطوشى است و این بدان معناست که مولف ((سراج الملوک)) همانند دیگر احادیث منقول از ((بخارى)) و ((مسلم)) که اسناد آن را حذف کرده، در این مورد نیز به اسناد روایت اهمیت نداده و آن را حذف کرده است. نکته دیگر این که بنا به روایت مذکور در ((صبح الاعشى)) (18) قلقشندى مإخذ روایت را کتابى دانسته به نام ((الزبد المجموعه فى الحکایات والاشعار والاخبار المسموعه)) که مولف آن ابوصادق محمد بن ابى الحسین یحیى بن على بن عبدالله قرشى (د. ؟) بوده است. (19)
اما روایات ابن عساکر: او این روایت را از طرق متعدد، با سلسله کامل راویان نقل کرده است که همه آن ها به ((عبدالرحمن بن غنم)) (د. 78 ق) ختم مى شود و این بدین معناست که مولف تاریخ دمشق، روایت را خود مستقیما از منابعى دیگر، غیر از طرطوشى اخذ و نقل کرده که احتمالا امروزه در دست نیست.
مطلب بس مهم دیگر این که، به آسانى مى توان رد این عهدنامه را در منابع متقدم جستجو کرد. به عنوان نمونه فقهاى متقدم تر از طرطوشى و ابن حزم، آن را آورده و شروحى بر آن نگاشته اند. از جمله ابوبکر خلال (د. 311ق) (20) در کتاب ((احکام اهل الملل)) و ابوالقاسم (21) رازى (د. 418 ق) که بنا به گفته ابن قیم (د. 751 ق) ((الشروط العمریه)) را شرح کرده است. (22) از دیگر کسانى که ضمن تإیید روایت، به تفصیل آن را شرح کرده است، محدث مشهور سلفى ابن قیم جوزیه است، که درباره آن مى گوید:
((وشهره هذه الشروط تغنى عن اسنادها فان الائمه تلقوها بالقبول)). (23)
افزون بر این، ابویوسف در ((الخراج)) از مکحول شامى (24) روایت مى کند که ابوعبیده بن جراح به هنگام صلح شام، شروطى بر ساکنان آن جا مقرر نمود (25) که با اندکى تسامح مى توان آن را همان عهدنامه فوق الذکر دانست که پس از پیرایش و آرایشى به دست مورخین بعدى رسیده است.
بنابر آنچه گذشت، باید پذیرفت که رفتارهاى سخت حکام و والیان مسلمان با غیر هم کیشان خود وجود داشته و این حاکى از نوع نگرش آنها به این مسئله مى باشد که معتقد بودند اهل ذمه نه تنها باید مطیع دولت اسلامى باشند، بلکه به گونه اى مصداق عملى آیه ((ویعطوا الجزیه عن ید و هم صاغرون)) (26) نیز قرار گیرند.
گذشته از تمام این موارد، این احتمال وجود دارد آن دسته از کسانى که عهدنامه عمر را مجعول و ساختگى مى دانند، عموما رفتار حکام اسلامى با اهل ذمه را به نحو مذکور مى پذیرند، اما در انعقاد چنین عهدنامه اى به هنگام فتح شام تشکیک مى کنند و آن را ساخته طرطوشى و دیگران مى دانند. از این رو به بررسى یکى از اسناد این روایت مى پردازیم.
سلسله رجال یکى از روایات ابن عساکر، چنین است:
((اخبرناه ابوالحسین الخطیب، انا جدى ابوعبدالله، انا ابوالحسن على بن الحسن بن على الربعى، انا ابوحسان الفرج العباس بن محمد بن حبان بن موسى بن حبان، نا ابوالعباس بن زفتى و هو عبدالله بن عتاب نا محمد بن محمد بن مصعب المعرف بوحشى، نا عبدالوهاب بن نجده الحوطى، نا محمد بن حمیر عن عبدالملک بن حمید بن ابى غنیه، عن السرى بن مصرف و سفیان الثورى و الولید بن نوح عن طلحه بن مصرف عن مسروق بن الاجدع، عن عبدالرحمن بن غنم. (27)
عبدالرحمن بن غنم (د. 78 ق) کسى که همه روایات موجود به او ختم شده است؛ بیشتر اصحاب رجال، او را تابعى وثقه دانسته اند. (28)
مسروق بن الاجدع (د. 113 ق): وى را از جمله تابعین به شمار آورده اند. (29)
طلحه بن مصرف (د. 112 ق) از جمله تابعین است. (30)
سفیان الثورى (97 ـ 161 ق): ابوحاتم و ابوزرعه و ابن معین او را از شعبه حافظتر دانسته اند. (31)
عبدالملک بن حمید بن ابى غنیه، عجلى و ابن حبان و ابن معین او را ثقه دانسته اند. (32)
محمدبن حمیر (د. 200 ق): ابن معین او را ثقه و یعقوب الفسوى او را قوى نمى داند. (33)
عبدالوهاب بن نجده الحوطى (د. 232 ق): یعقوب بن الحمصى، ابن ابى عاصم و ابن حبان او را ثقه دانسته اند. (34)
محمد بن محمد مصعب معروف به وحشى؛ ابن حجر، ذهبى و مزى او را صدوق دانسته اند. (35)
ابوالعباس بن زفتى (عبدالله بن عتاب)، (224 ـ 320 ق)؛ ذهبى او را ثقه دانسته است. (36)
ابوالفرج عباس بن محمدبن حبان: کتانى او را ثقه دانسته که در سال 389 وفات کرده. (37)
دو راوى دیگر که ابن عساکر روایت را از آن ها اخذ و نقل کرده است، به سبب فقدان نام کامل راوى مجهول مانده است؛ البته باید توجه نمود که بررسى سلسله اسناد روایات موجود درباره این عهدنامه، که حداقل بالغ بر شش روایت مى شود، در جایى دیگر خود به تنهایى شایسته تحقیق و پژوهش است، تا بدین وسیله بتوان محققانه تر در مورد ارزش و اعتبار آن سخن گفت.
اجمال سخن این که ما اصل وجود عهدنامه و احتمالا انعقاد آن به هنگام فتح شام را بعید نمى دانیم، ولى این نکته را نیز متذکر مى شویم که ممکن است بر اثر نقل مکرر آن در طول اعصار، با توجه شرایط زمانى و مکانى مختلف، دستخوش سقط یا اضافاتى شده و روایت موجود، روایتى است که پس از الحاقاتى چند و با تإثیر پذیرى از فتاواى فقهإ به دست ما رسیده است. (38)
متن عربى عهد نامه عمر:
روى عبدالرحمن بن غنم قال کتبنا لعمربن الخطاب رضى الله عنه حین صالح نصارى اهل الشام بسم الله الرحمن الرحیم. هذا کتاب لعبدالله عمر امیرالمومنین من نصارى مدینه کذاو کذا. انکم لما قدمتم علینا سإلناکم الامان لانفسنا وذرارینا و اموالنا و اهل ملتنا و شرطنا لکم على انفسنا ان لانحدث فى مدائننا و لا فیما حولها دیرا و لا قلیه و لا صومعه راهب و لا نجدد ما خرب منها و لا نحیى ماکان منها فى خطط المسلمین و إلا نمنع کنائسنا ان ینزلها احد من المسلمین فى لیل و لانهار؛ و ان نوسع ابوابها للماره و ابن السبیل و ان ننزل من مربنا من المسلمین ثلاثه ایام نطعمهم و لا نووى فى کنائسنا و لا منازلنا جاسوسا و لا نعلم اولادنا القرآن و ان لا نظهر شرکا (39) و لا ندعو الیه احدا و ان لا نمنع احدا من ذوى قرابتنا الدخول فى الاسلام ان ارادوه؛ و ان نوقر للمسلمین و ان نقوم لهم من مجالسنا اذا ارادوا الجلوس؛ و لا نتشبه بهم فى شى من لباسهم فى قلنسوه و لا عمامه و لانعلین و لا فرق شعر و لا نتکلم بکلامهم و لا نکتنى بکناهم و لانرکب السروج و لا نتقلد السیوف و لا نتخد شیئا من السلاح و لا نحمله معنا و لا ننقش خواتیمنا بالعربیه و لا بنیع الخمور و ان نجز مقادیم رووسنا و ان نلزم زینا حیث ما کنا و ان نشد الزنانیر على اوساطنا و الا نظهر الصلیب على کنائسنا و ان لا نظهر صلبنا و کتبنا فى شى من طرق المسلمین و لا اسواقهم و لا نضرب بنواقیسنا فى کنائسنا الا ضربا خفیا و ان لا نرفع اصواتنا بالقرإه فى کنائسنا فى شى من حضره المسلمین و الا نخرج شعانین و لا باعوثا و الا نرفع اصواتنا على موتانا و لا نظهر النیران علیهم فى شىء من طرق المسلمین و اسواقهم، و لا نجاورهم بموتانا و لا نتخذ من الرقیق ماجرى علیه سهام المسلمین و لا نطلع فى منازلهم (فلما اتیت) عمر رضى الله عنه بالکتاب زاد فیه و لا نضرب احدا من المسلمین. شرطنا لکم ذلک على انفسنا و اهل ملتنا و قبلنا علیه الامان فان نحن خالفنا عن شى مما شرطناه لکم و ضمناه على انفسنا فلا ذمه لنا و قد حل لکم منا مایحل لکم من اهل المعانده و الشقاق. (40)پی‌نوشت‌ها:
1. شعانین: از اعیاد مسیحیان به مناسبت ورود عیسى به اورشلیم. این کلمه عبرى است و به معادل تسابیح در زبان عربى است؛ باعوث: کلمه اى سریانى به معنى طلب، تضرع و ابتهال و در عرف سریانى ها به تعدادى ابیات منظوم که در نمازهاى یومیه خوانده مى شود، مى گویند. على بن حسین ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، به تحقیق صلاح الدین منجد، (دمشق، مطبوعات المجمع العلمى العربى، بى تا). ج 1، ص 504
2. شمس الدین عبدالله محمد بن ابى بکر ابن قیم الجوزیه، احکام اهل الذمه، به تصحیح صبحى صالح، (بى جا، دارالعلم للملایین، 1983م) ص 75.
3. طرطوشى، سراج الملوک،؛ 136 توماس آرنولد، الصحوه الاسلامیه، ترجمه حسن ابراهیم حسن و... چاپ دوم، (قاهره، مکتبه النهضه العصریه، 1957 م) ص 75.
4. صبحى صالح، در مقدمه احکام اهل الذمه، ج 1، ص 43.
5. همان، ج 2، ص 633.
6. همان، ج 1، ص 43، ج 2، ص 663.
7. یعقوب بن ابراهیم ابویوسف، کتاب الخراج، (بیروت، دارالمعرفه، 1399 ه') ص 127.
8. صبحى صالح، پیشین، ج 1 ص 45.
9. حسن ابراهیم حسن، تاریخ سیاسى اسلام، ترجمه پاینده، (تهران، جاویدان، 1376) ج 1، ص 274.
10. الولاه والقضاه کندى به نقل از ابن قیم، ج 2، ص 676.
11. محمدبن جریر طبرى، تاریخ الامم و الملوک، (بیروت، دارللکتب العلمیه، 1408 ه') ج 5، ص 318.
12. ابویوسف، الخراج، ص 149.
13. عبدلله بن احمدبن محمود ابن قدامه، المغنى، (بیروت، دارالکتب العلمیه، بى تا) ج 10، ص 612.
14. ابن قیم، احکام اهل الذمه، ج 2، ص 674.
15. همان، ج 2، ص 695.
16. شهاب الدین محمد ابشیهى، المستطرف فى کل فن مستظرف، (بى جا، بى نا بى تا) ج 1، ص 111.
17. احمدبن على قلقشندى، صبح الاعشى فى صناعه الانشإ، (بى جا، وزاره الثقافه و الارشاد القومى، بى تا) ج 13، ص 357.
18. همان.
19. همان.
20. عمر رضا کحاله، معجم المولفین، (بیروت، داراحیإ التراث العربى، بى تا) ج 2، ص 166.
21. براى بررسى آثار و زندگانى او ر. ک: اسماعیل پاشا، هدیه العارفین، (بیروت، داراحیإ التراث العربى، 1951 م) ج 2، ص 504.
22. ابن قیم، پیشین، ج 2، ص 661.
23. همان، ج 2، ص 663.
24. مکحول شامى فقیه دمشقى؛ ابن سعد او را در طبقه سوم تابعین شام جاى داده؛ عجلى وى را تابعى و ثقه دانسته؛ ابوحاتم از او به عنوان افقه اهل شام یاد کرده. وفات او را بین سالهاى 112 تا 118 به اختلاف گزارش کرده اند. ابوالفضل احمدابن حجر عقلانى، تهذیب التهذیب، (بیروت، داراحیإ التراث العربى، 1991 م) ج 5، ص 529.
25. ابویوسف، پیشین، 138.
26. توبه، آیه 29.
27. ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج 1، ص 567.
28. احمد بن عبدالله العجلى، معرفه الثقات، به تحقیق عبدالحلیم بستوى، (مدینه، بى نا، 1405 ه') ج 2، ص؛ 84 محمدابن حبان، الثقات، به تحقیق السید شرف الدین احمد، (بیروت، دارالفکر، 1395 ه') ج 1، ص؛ 112 ابو عبدالله محمدبن احمد ذهبى الکاشف، به تحقیق محمد عوامه، (جده، دارالقبله للثقافه الاسلامیه، موسسه العلو، 1413 ه') ج 1، ص؛ 640 یوسف بن عبدالله ابن عبدالبر، الاستیعاب فى معرفه الاصحاب، به تحقیق على محمد البجاوى، (بیروت، دارالحیل، 1412 ه') ج 2، ص؛ 850 عبدالرحمن ابى حاتم رازى تمیمى، الجرح و التعدیل، (بیروت، داراحیإ التراث العربى، 1371 ه') ج 5، ص 274.
29. على بن عمر دارقطنى، ذکر اسمإ التابعین و من بعدهم، به تحقیق بوران الضناوى، (بیروت، موسسه الکتب الثقافیه، 1985 م) ج 1، ص؛ 362 محمدبن عبدالله ابن الزبر الربعى، مولد العلمإ و وفیاتهم، به تحقیق عبدالله احمد سلیمان الحمد، (ریاض، دارالعاصمه، 1410 ه') ج 1، ص 266.
30. ابو عبدالله محمدبن احمد ذهبى، سیر اعلام النبلإ، به تحقیق شعیب الارناووط، (بیروت، موسسه الرساله، 1413 ه') ج 5، ص 193.
31. ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج 2، ص 353.
32. همان، ج 3، ص 495.
33. ابن حبان، الثقات، ج 7، ص؛ 441 ابو عبدالله محمد بن احمد ذهبى، من تکلم فیه، به تحقیق محمد شکور امریر المیادینى، (زرقإ، مکتبه المنار، 1406 ه') ج 1، ص؛ 161 همو، میزان الاعتدال فى نقد الرجال، به تحقیق شیخ على محمد معوض و...، (بیروت، دارالکتب العلمیه، 1995 م) ج 6، ص 128.
34. ابن حجر، پیشین، ج 3، ص 533.
35. ابن حجر، تهذیب، ج 5، ص؛ 383 ذهبى، الکاشف، ج 2، ص؛ 215 المزى، ج 26، ص 380.
36. ذهبى، پیشین، ج 15، ص 64.
37. عبدالعزیز بن احمد الکتانى، ذیل مولد العلمإ، به تحقیق عبدالله احمد سلیمان الصمد، (ریاض، دارالعاصحه، 1409 ق) ج 1، ص 119.
38. نگE2I، X، P، 819:.
39. سراج الملوک شرعنا ضبط کرده که صحیح تر به نظر مى رسد. ص 135.
40. نک: سراج الملوک، ص 135 و الصحوه الاسلامیه، ص 75.
ـ آرنولد، توماس، الصحوه الاسلامیه، ترجمه حسن ابراهیم حسن و... چاپ دوم، (قاهره، مکتبه النهضه العصریه، 1957 م).
ـ ابشیهى، شهاب الدین محمد، المستطرف فى کل فن مستظرف، (بى جا، بى نا بى تا).
ـ ابن الزبر الربعى، محمد بن عبدالله، مولد العلمإ و وفیاتهم، به تحقیق عبدالله احمد سلیمان الحمد، (ریاض، دارالعاصمه، 1410 ه').
ـ ابن جوزى، عبدالرحمن بن على، الضعفا و المتروکین، به تحقیق عبدالله القاضى، (بیروت، دارالکتب العلمیه، 1406 ه')
ـ ابن حبان، محمد، الثقات، به تحقیق السید شرف الدین احمد، (بیروت، دارالفکر، 1395 ه').
ـ ــــــــــــــــــــــــ، مشاهیر علمإ الامصار، به تحقیق م. فلایشهمر، (بیروت، دارالکتب العلمیه، 1959 م).
ـ ابن حجر عسقلانى، ابوالفضل احمد، تهذیب التهذیب، (بیروت، داراحیإ التراث العربى، 1991 م).
0ـ ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فى معرفه الاصحاب، به تحقیق على محمد البجاوى، (بیروت، دارالحیل، 1412 ه').
ـ ابن عساکر، على بن حسین، تاریخ مدینه دمشق، به تحقیق صلاح الدین منجد، (دمشق، مطبوعات المجمع العلمى العربى، بى تا).
ـ ابن قدامه، عبدلله بن احمد بن محمود، المغنى، (بیروت، دارالکتب العلمیه، بى تا).
ـ ابن قیم الجوزیه، شمس الدین عبدالله محمد بن ابى بکر، احکام اهل الذمه، به تصحیح صبحى صالح، (بى جا، دارالعلم للملایین، 1983 م).
ـ ابویوسف، یعقوب بن ابراهیم، کتاب الخراج، (بیروت، دارالمعرفه، 1399 ه').
ـ اصفهانى، ابونعیم احمد بن عبدالله، حلیه الاولیإ، (بیروت، دارالکتاب العربى، 1407 ه')
ـ پاشا، اسماعیل، هدیه العارفین، (بیروت، داراحیإ التراث العربى، 1951 م).
ـ حسن ابراهیم حسن، تاریخ سیاسى اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، (تهران، جاویدان، 1376 ش).
ـ دارقطنى، على بن عمر، ذکر اسمإ التابعین و من بعدهم، به تحقیق بوران الضناوى، (بیروت، موسسه الکتب الثقافیه، 1985 م).
ـ ذهبى، ابو عبدالله محمد بن احمد، سیر اعلام النبلإ، به تحقیق شعیب الارناووط، (بیروت، موسسه الرساله، 1413 ه').
ـ ـ، الکاشف، به تحقیق محمد عوامه، (جده، دارالقبله للثقافه الاسلامیه، موسسه العلو، 1413 ه').
ـ ـ، من تکلم فیه، به تحقیق محمد شکور امریر المیادینى، (زرقإ، مکتبه المنار، 1406 ه').
ـ ـ، میزان الاعتدال فى نقد الرجال، به تحقیق شیخ على محمد معوض و...، (بیروت، دارالکتب العلمیه، 1995 م).
ـ رازى تمیمى، عبدالرحمن ابى حاتم، الجرح و التعدیل، (بیروت، داراحیإ التراث العربى، 1371 ه').
ـ طبرى، محمدبن جریر، تاریخ الامم و الملوک، (بیروت، دارللکتب العلمیه، 1408 ه').
ـ العجلى، احمد بن عبدالله، معرفه الثقات، به تحقیق عبدالحلیم بستوى، (مدینه، بى نا، 1405 ه').
ـ قلقشندى، احمدبن على، صبح الاعشى فى صناعه الانشإ، (بى جا، وزاره الثقافه و الارشاد القومى، بى تا).
ـ الکتانى، عبدالعزیز بن احمد، ذیل مولد العلمإ، به تحقیق عبدالله احمد سلیمان الصمد، (ریاض، دارالعاصحه، 1409 ق).
ـ کحاله، عمر رضا، معجم المولفین، (بیروت، داراحیإ التراث العربى، بى تا).
المزى، الوالحجاج یوسف بن الزکى، تهذیب الکمال، (بیروت، موسسه الرساله، 1400 ق).
The ENCyclopEdIA OF IsLAM, LEDIN, BRILL, 2000, VOIX.
منبع مقاله:
/ فصلنامه / تاریخ اسلام / 1381 / شماره 10، تابستان
/م
