نویسنده: علی اکبر علیمردانی

ایران به لحاظ جغرافیایی در تقاطع چهار راه بین المللی واقع شده است. در طول تاریخ چند هزار ساله، غربیان برای رسیدن به چین از ایران عبور می کردند و کاروانهای تجاری که از چین می آمدند پس از عبور از ایران به آسیای صغیر و اروپا و یا به شبه جزیره و شمال افریقا می رفتند.
این موقعیت مهم سیاسی و جغرافیایی باعث دو رویکرد می شد یا گذرگاه فاتحان و جنگ افروزان همچون مغولان و تیموریان می شد و یا باعث تجارت و انتقال فرهنگ به اقصی نقاط جهان می گردید.
در قرون جدید کشورهای استعمارگر جهانی از جمله بریتانیا، سوئد، اسپانیا، پرتغال، فرانسه و بعدها روسیه تزاری برای عملی نمودن برنامه های توسعه طلبانه خود متوجه ایران شدند و ضرر و زیانهای زیادی به ایران وارد نمودند. با روی کارآمدن پهلویها در ایران این چرخه به شکل نوین وجود داشت و حاکمان ایران بازیچه دست قدرتهای جهانی شدند و در راستای منافع بیگانگان با آنان رابطه برقرار کردند و برنامه های سیاسی، اقتصادی، فرهنگ، نظامی و اطلاعاتی شان را بر اساس منافع آنان تنظیم نمودند. ایجاد سیستم اطلاعاتی ساواک در ایران نیز در راستای منافع غربیان شکل گرفت و توسعه این روابط برای تحکیم موقعیت رژیم پهلوی برای ادامه حکومت آن رژیم و تأمین منابع بیگانگان تعریف شده بود. آموزش، تجهیز ساواک و تبادل اطلاعات بین ساواک و سایر سرویس های اطلاعاتی غربی از جمله سیا، موساد و اینتلیجنت سرویس نیز خارج از این چارچوب نبود. لذا پس از تأسیس ساواک در اواخر سال 1335، به اشکال مختلف به تقویت آن پرداختند و کشورهای مختلف عربی از جمله انگلستان به برقراری رابطه با ساواک اقدام نمودند.
از زمانی که هندوستان بزرگ (شامل هندوستان، پاکستان، بنگلادش و کشمیر) مستعمره انگلیس شد، دو کشور ایران و افغانستان که مرز مشترک با روسیه تزاری و بعداً شوروی کمونیست داشتند برای انگلستان اهمیت حیاتی درجه اول یافتند و حریمی برای جلوگیری از توسعه طلبی روسیه تلقی شدند. پتر کبیر در وصیت خود وصول به «آب های گرم» خلیج فارس و بحر عمان و بحر عمان را عامل کلیدی در توسعه جهانی امپراتوری روسیه ذکر کرده بود... به همین دلیل امپراتوری بریتانیا برای جلویگری از توسعه طلبی رقیب روس خود در طول تاریخ می کوشید تا راه حرکت روسیه را به جنوب رد کند. اگر به تاریخ استعمار بریتانیا مراجعه کنیم، می بینیم که اگر در شمال ایران گاهی قدرت انگلیسی ها بر روسیه نمی چربید، در استان های شرقی و جنوبی و مرکزی و تهران، ترتیبات محکمی برای جلوگیری از نفوذ روسیه داده بود. طبیعی است که انگلستان برای تحقق اهداف خود در ایران به اطلاعات دقیق و شناخت عمیق و همه جانبه و شبکه های جاسوسی گسترده نیاز داشت و به علاوه و به خصوص باید حمایت و وفاداری حکام محلی و سران ایلات و عشایر این مناطق را جلب می نمود، لذا آنها را مورد توجه دقیق قرار داد، تا آنجا که توانست آنها را خرید و به شدت حمایت و ثروتمند نمود و در جایی که نتوانست آنها را از بین برد و نابود کرد، مهمترین خاندانهای معروف وابسته به انگلستان که کارکرد اطلاعاتی داشتندف شیخ خزعل(1)، در خوزستان، قوام الملک شیرازی در فارس، شوکت الملک علم در شرق، جنوب خراسان و سیستان و بلوچستان، صارم الدوله در اصفهان، خانواده خان اکبر در گیلان، اسعد بختیاری در بختیار، خاندان قراگوزلو و زاهدی در همدان و در تهران، انگلستان تعداد سیاستمدار حرفه ای تربیت کرده بود که استعداد وکالت و وزارت و صدارت داشتند و همه پستهای کلیدی را به خود اختصاص می دادند. تعداد آنها بسیار زیاد بود، از قبیل محمود جم، منصور الملک و غیره و غیره(2). پس از جنگ جهانی اول و شروع جنگ سرد بین شرق و غرب، ایران به عنوان کشور هم مرز با اتحاد جماهیر شوروی مورد توجه قدرتهای مسلط جهانی از جمله همسایه شمالی، بریتانیا و آمریکا قرار گرفت و بریتانیا با بهره برداری از دلمشغولیهای بلشویکها در مسائل داخلی رضاخان را طی کودتایی به قدرت رساند تا بتواند از طریق او به اهدافشان در منطقه برسند. رضاخان طی سلطنت 16 ساله اش سعی نمود آمال و برنامه های بریتانیا را در ایران برآورده نماید. اما با شروع جنگ جهانی دوم و شکست بلوک متفق از آلمان و پیشروی هیتلر تا پشت دروازه های استالینگراد، یک بار دیگر ایران مورد توجه قرار گرفت و با توجه به گرایش رضاخان به آلمان هیتلری ایران اشغال، رضاخان برکنار و پسرش را به سلطنت رساندند و ایران به پلی برای کمک رسانی به شورویها تبدیل گردید. نفوذ اطلاعاتی انگلیس در ایران به نقطه اوج خود رسید و فرصتی برای غربی ها به وجود آورد تا مجدداً از ایران برای اهداف سیاسی، اطلاعاتی و ... خود استفاده نمایند. اگر چه بعد از پایان جنگ نیروهای اشغالگر در شمال و جنوب به تدریج ایران را تخلیه کردند اما نفوذ اطلاعاتی آنان همچنان پابرجا بود. لذا در ادامه برای تقویت ایران در مقابل همسایه شمالی ارتباطشان گسترش یافت. بویژه در زمینه سیاسی، اقتصادی و اطلاعاتی با ایران زیرا غربیان نگران نفوذ اتحادیه جماهیر شوروی در ایران بودند و برای مقابله بهتر به تجهیز نظامی و اطلاعاتی ایران پرداختند و پس از سپری شدن دوران بحران های بنیان برافکن دهه 20 و جنبش ملی شدن نفت و کودتای 28 مرداد 1332 ضرورت ایجاد سیستم اطلاعاتی مستقل و قوی برای مقابله با بلوک شرق- مبارزین مسلمان مخالفان داخلی به تقویت هرچه بیشتر محمدرضا پهلوی پرداختند اما بریتانیای پس از جنگ توان قبل از جنگ برای حضوری قوی در ایران را نداشت و میدان را به آمریکا وانهاد و ساواک بر اساس سیستم سازمان سیاسی آمریکا تشکیل و شروع به کار نمود. اما به دلایل مختلف از جمله ترس محمدرضا از آمریکایی ها و نفوذ غیرقابل کنترل آن کشور در ارتش، سیاست و اقتصاد و ... ایران، بریتانیا را بر آن داشت برای بی بهره نبودن از خوان گسترده ایران مجدداً روابط اطلاعاتی و امنیتی خود را با رژیم و ساواک تجدید و گسترش دهد تا از این بیشتر از سازمانهای جاسوسی سیا و موساد عقب نماند. لذا به طور رسمی با ساواک ارتباط برقرار نمود.
زمان و سطح ارتباطات طولانی و گسترده بود و دو طرف از توانمندی های یکدیگر استفاده می کردند. در این نوشته سعی می شود به ابعاد مختلف و جزییات این ارتباطات بپردازیم.

1- سوابق همکاری اطلاعاتی ایران و انگلستان در دوره رضاخان

در دوران قاجار دستگاه اطلاعاتی و امنیتی سازمان یافته وجود نداشت و در واقع در دوران رضاشاه نیز وضع تفاوت اساسی با زمان قاجار نداشت و انگلیسیها شاید به عمد، حتی تشویق هم نکردند که به سازمان اطلاعاتی و امنیتی توجه شود.(3)
لذا کار اطلاعاتی به طور ناقص توسط شهربانی و رکن 2 ارتش- کارمند اطلاعاتی- و در سفارتخانه های ایران در کشورهای هدف نیز کارها توسط وزارت امور خارجه انجام می گرفت... در دورانهای طولانی نیز ژاندارمی جزء ارتش، ولی مجزا و تابع ارتش بود و رکن 2 ارتش کار ضد اطلاعاتی ارتش و ژاندارمری، هر دو در مسائل اطلاعاتی، اطلاعات انگلیسیها داشت، که در موارد مهم مانند جریان تیمورتاش، به رضاخان کمک می رساند.(4)

2- انگلیسی ها و دفتر ویژه اطلاعات

اساس روابط اطلاعاتی ایران و انگلستان از سفر سال 1338 شاه به آن کشور شروع شد. مبنای این ارتباط مذاکرات شاه با ملکه انگلیس بود، شاه از ملکه سئوال می کند که شما چگونه از اخبار مملکت خود و دنیا به طور روزانه مطلع می شوید؟ و می افزاید: هر روز 400- 500 برگ گزارش برای من می فرستند، در روز که کار دارم و در شب هم وقت مطالعه ندارم، لذا دستور می دهم در حضور خودم این گزارشها را در بخاری بسوزانند. ملکه توضیح داد که حل مسئله بسیار ساده است و ما حدود 70 سال است که برای این کار سازمان ویژه ای داریم که همین 400- 500 برگ را به 2-3 برگ تبدیل می کند و روزانه فقط در دو نسخه به اطلاع من و نخست وزیر می رسانند. کشور انگلستان و ملکه در این زمان آمریکا را فعال مایشاء در مسائل اطلاعاتی ایران می دیدند.
این موضوع را فرصت خوبی برای برقراری ارتباط اطلاعاتی با رژیم تشخیص دادند و پیشنهاد همکاری و آموزش نیرو در این زمینه را به شاه می دهند و شاه نیز از آن استقبال و پس از مراجعت به ایران فردوست را به شاپور ریپورتر آشنا و مقدمات کار که سفر فردوست به انگلستان بود(5) انجام و او به لندن می رود و پس از طی دوره لازم مراجعت و دفتر ویژه اطلاعات را راه اندازی می کند.(6)

3- انگلیسیها و شبکه ماهوتیان

انگلیسیها برخلاف آمریکاییها که به سازمان اطلاعاتی متمرکز، حجیم، پرتظاهر و طبعاً نیمه علنی از نوع سیا، اعتقاد ندارند و بر عکس سازمان کوچک و غیر متمرکز و در حد اعلای اختفاء را ترجیح می دهند. درمورد شبکه های اطلاعاتی انگلیس در ایران نیز چنین بود و آنها یک تشکیلات را برای کسب خبر کافی نمی دانستند و در اهداف هم گاه چند شبکه موازی، که از یکدیگر هیچ اطلاعاتی نداشتند، ایجاد می کردند. شمال ایران به علت هم جواری با شوروی از جمله این اهداف بسیار مهم برای انگلیسی ها بود. آنها در این منطقه از دو کانال کسب خبر می کردند: اول شبکه رسمی و نیمه علنی ساواک در نواحی شمال کشور که کلیه اطلاعات را به MI-6 و همچنین به سیا و سرویس اطلاعاتی اسرائیل می داد و دوم شبکه سرتیپ ماهوتیان. سازمان اخیر مستقیماً توسط MI-6 ایجاد شد. نخستین شبکه مخفی اطلاعاتی انگلیس در ایران که تحت نظارت فردوست در زمان قائم مقامی اش قرارگرفت شبکه یا بود که توسط ماهوتیان ایجاد شده بود.(7)
با آنچه در فوق ذکر شد می توان ادعا نمود که اینتلیجنت سرویس از ابتدای تشکیل ساواک از طریق MI-6 با آن ارتباط داشته است و در زمینه ضد جاسوسی و ضد براندازی و در مقابله با K. G. B با ساواک همکاری داشت. اما از آنجایی که این ارتباط تنهایی بوده، چنین تلقی گردید که ارتباطی با هم نداشته اند.

4- سازمان بی سیم

سازمان بی سیم نیز احتمالاً از نتایج مذاکرات و توافقات شاه و ملکه انگلیس در سال 1338 بود. این سازمان کاملاً مخفی بود که انگلیسیها بر اساس تجربیات نهضت مقاومت فرانسه به تدوین آیین نامه آن پرداخته و در مرحله اول در خاک انگلستان و ایرلند به تشکیل آن دست زده و سپس به ایجاد آن در برخی کشورهای مورد نظر پرداختند. این آیین نامه چنین بود که در شرایط صلح باید به تدریج خانه های امن در سراسر کشور با پوشش بسیار بالا و در نهایت اختفاء تهیه شود. در هر خانه یک یا دو بی سیم بسیار قوی در جاسازی کاملاً مناسب و غیر قابل کشف مستقر شود. در هر خانه یک بی سیم چی ورزیده با خانواده اش در پوشش کاملاً موجه سکنی داده شود تا در طول سالها در محیط خود کاملاً جا بیفتد.
به تدریج در نقاط معین «دفینه» هایی شامل سکه طلا و اسلحه نیز پنهان شود. پس از اشغال کشور توسط نیروی دشمن، این پایگاههای بی سیم به مراکز واحدهای مخفی ارتش آزادیبخش تبدیل می شود و هر واحد می تواند با دسترسی به دفینه ها، که نقش آن از مرکز اطلاع داده می شود، امکانات مالی و تسلیحاتی خود را تأمین کند و به عملیات پارتیزانی دست زند و در عین حال از طریق بی سیم فعالیت اطلاعاتی بالایی را انجام دهد.
در مورد ایران، انگلیسی ها سازمان بی سیم را به عنوان طرحی برای مقابله با اشغال شمال کشور توسط شوروی ارائه دادند. بدین ترتیب، توسط یک ستاد مرکزی که در تهران مستقر بود و زیر نظر MI-6 کار می کرد پایگاه های مخفی بی سیم در مشهد، گنبد، گرگان، ساری، رشت، تبریز و اصفهان ایجاد شده بود. این پایگاه ها توسط بی سیم های بسیار قوی با ایستگاه MI-6 در قبرس در ارتباط مدام بودند. ستاد مرکزی مستقر در تهران به عنوان مرکز سازمان دهنده و هدایت کننده در زمان صلح تلقی می شد، ولی پس از سقوط ایران فرض بر این بود که نیروهای شوروی تنها موفق به اشغال استان های شمالی کشور و تهران خواهند شد و لذا اصفهان در کنترل نیروهای طرفدار غرب و یا نیروهای نظامی غرب قرار خواهد گرفت. اگر چه سازمان بی سیم هزینه های خود را از ساواک اخذ می نمود اما با بدنه ساواک ارتباطی نداشت و کارهایش را رأساً انجام و نتایج به رئیسMI-6سفارت تحویل می شد.(8) سازمان بی سیم تا انقلاب به فعالیت خود ادامه داد. در آذر 1357 بود که سرهنگ فروزین به دستور مأمور انگلیسی کلید مدارک سازمان که در دفتر ویژه و یا در ساختمان مرکزی موجود بود، از قبیل نتایج مخاطرات با قبرس و نظایر آن را تحویل گرفت و به عامل MI-6 سفارت داد.(9)

5- روابط ساواک با اینتلیجنت سرویس

موقعیت مهم جغرافیایی ایران، به عنوان مرکز ثقل تحولات خاورمیانه همسایگی ایران با شوروی در شمال، کشورهای حاشیه خلیج فارس در جنوب و منابع سرشار. مجموعه عواملی بودند که انگلستان نمی توانست از کنار آن بی تفاوت رد شود و مواردی از ارتباط اطلاعاتی که پیش از این ذکر شد حمایت از اهمیت روابط اطلاعاتی ساواک و اینتلیجنس سرویس می نماید و اگر تا به حال نیز اقدام به برقراری ارتباط مستقیم ننموده بود حساب آن را باید به حساب ضعف او در مقابل آمریکا و یا ممانعت سازمان سیا دانست، لذا آنچه در اسناد ذکر شد. اولین ارتباطات سندی به سال 1346 برمی گردد ولی با این حال تعیین دقیق این ارتباطات نامشخص است. جالب اینکه سران اطلاعاتی رژیم پهلوی از جمله فردوست نیز اشاره ای به ارتباط مستقیم ساواک با اینتلیجنس نکرده اند و اسناد موجود ارتباط، نیز محدود می باشد.
همانطور که پیش از این ذکر شد مبادلات و ارتباطات ساواک و اینتلیجنت سرویس وسیع و گسترده بود. این دو سرویس به لحاظ اطلاعاتی در حوزه های مهم جغرافیایی از جمله خاورمیانه شامل کشورهای حوزه خلیج فارس- عربستان، کویت، بحرین، قطر، امارات و عمان و سایر کشورهای عربی منطقه از جمله یمن، سوریه، فلسطین، لبنان، اردن و عراق بود. همچنین در شاخ آفریقا، از مصر، سودان، الجزایر، لیبی، اریتره، سومالی، جیبوتی و اتیوپی را شامل می شد. در شرق ایران و شبه قاره شامل هندوستان، پاکستان، افغاستان و تا حدودی بنگلادش را در برمی گرفت و مهم ترین هدف نیز اتحاد جماهیر شوروی بود که مرزی 2200 کیلومتری با ایران داشت. علاوه بر جمع آوری اطلاعاتی راجع به مناطق جغرافیایی ذکر شده، موضوعات دیگری نیز که برای طرفین اهمیت حیاتی داشت که می توان به مقوله تروریسم نیز اشاره کرد، دو سرویس علاقمند به همکاری و تبادل اطلاعات داشتند. حمایت از اکراد عراق نیز اهداف دو کشور محسوب می شد. موضوع دیگر همکاری دو سرویس در حوزه پشتیبانی اطلاعاتی بود، که موادی همچون مبادلات آموزشی و کمک های فنی برای تقویت و بهره برداری بهتر در کار اطلاعاتی و فنی تر کردن ساواک برای مقابله با رقبای اطلاعاتی را می توان ذکر نمود. لذا مباحث مطروحه فوق در این متن سعی می شود کلیه مبادلات و همکاری های اطلاعاتی در سه موضوع: 1- سوابق و ارتباطات و همکاری برای تبادل راجع به کشورها 2- تروریسم و 3- همکاریهای آموزشی و فنی تعریف و تدوین نماییم.

5- جمع آوری از کشورها و سرویس های حریف

عمده فعالیت های ضدبراندازی اینتلیجنت سرویس با سرویسهای بلوک شرق به ویژه کا. گ. ب در اقدامات شبکه ماهوتیان و بی سیم خلاصه می شد که ماهیتاً مستقل توسط آن سرویس انجام و ساواک فقط نقش هماهنگی کننده و پشتیبانی داشت و مستقیماً در آن دخالت نداشت. اما درباره جمع آوری اطلاعات راجع به حوزه های نفوذ شوروی در کشورهای منطقه که گرایش به شوروی داشته و یا هم پیمان آن کشور بودند از شبکه های فوق بود. ساواک با MI-6 فعالیت مشترک داشتند که می توان به افغانستان و عراق اشاره کرد که در شرق ایران در کشور افغانستان کودتایی توسط عوامل کمونیستی صورت گرفت و محمد داود از کار برکنار و عناصر وابسته به شوروی حکومت را به دست گرفتند و در زمینه های نظامی و اقتصادی ارتباط برقرار نمودند.(10) و قبل از آن نیز کیش های مشترک برای جمع آوری اطلاعات داشتند ولی پس از کودتا بیشتر شد زیرا این موضوع پیشرفت شوروی تلقی گردید و برای کنترل آن، ساواک و MI-6 به جمع آوری اطلاعات می پرداختند. در عراق نیز حکومتی وابسته و متمایل به شوروی روی کار آمد و حساسیت این دو کشور واقع شده در غرب و شرق برای ایران بسیار بود و سرویس های بیگانه از جمله سیا، موساد و MI-6 نیز به تحولات این کشورها حساس بودند و به همین لحاظ اقدامات گوناگونی را اجرا نمودند که در ذیل به تفصیل به آن می پردازیم.

1 -5- افغانستان

تا زمانی که انگلستان در شبه قاره حضور داشت سعی می کرد از نفوذ روسیه و بعداً اتحاد جماهیر شوروی به طرف جنوب جلوگیری نماید و برای عملی شدن این هدف حتی از جنگیدن نیز ملاحظه ای نداشتند. اما روس ها همیشه کم و بیش نفوذ خود را در شمال جبال هندوکش حفظ کردند ولی پس از استقلال هندوستان و تقسیم آن، دیگر انگلستان منافع قبلی را در افغانستان نداشت. اما شوروی بعد از تأسیس دنباله اشاعه ایدئولوژی کمونیسم بود. به همین دلیل افغانستان را نیز هدف توسعه طلبی خود قرار داد. ابتدا روسها خود را به محمد ظاهر- شاه افغانستان- و رجال دربار کابل نزدیک کردند و علاوه بر انجام فعالیتهای عمرانی و سرمایه گذاری در شمال جبال هندوکش، شمال و جنوب افغانستان را به وسیله جاده اساسی کوهستانی وصل نمودند و راه نفوذ به جنوب را هموار کردند. سپس به تدریج به آموزش کادر ارتش افغانستان پرداختند و حدود 90% افسران و درجه داران افغانستان را در شوروی آموزش نظامی دادند.(11) موضوعی که اسناد تبادل مؤید آن می باشد:

اعزم دانشجویی خلبانی به شوروی

از بین 180 نفر از فارغ التحصیلان دبیرستانهای افغانستان که به منظور آموزش فنی خلبانی در نظر گرفته شده بودند 59 نفر در آزمایشات قبول شدند. قرار است این عده از تاریخ 2536/1/2 در دانشکده افسری آموزشهای مقدماتی را طی نموده و سپس به شوروی اعزام گردند.(12) بنابراین واضح شد که شوروی یکه تاز میدان افغانستان است... و روشن بود که آمریکایی ها دست روسها را در افغانستان باز گذارده اند تا در ازای آن ایران را حفظ کنند. برکناری ظاهرشاه توسط محمود داود که رابطه حسنه ای با شاه داشت باعث نگرانی رژیم پهلوی شد و به مقابله با او برآمد.(13) اما کودتا علیه داود توسط احزاب کمونیستی در افغانستان بر نگرانی رژیم پهلوی افزود و تبانی و توافق سازمان سیا و کا. گ. ب برای روی کار آمدن احزاب کمونیستی نیز توسط رابط MI-6 تأیید و به اطلاع ساواک رسید: نماینده سرویس انگلستان در کویت در تاریخ 10 مه 1978 (2537/2/20) با عبد الستار شالیزی (معاون سابق نخست وزیر و وزیر کشور افغانستان در زمان سلطنت محمد ظاهرشاه) در یک میهمانی در کویت ملاقات نمود. در این ملاقات شالیزی اظهار داشت مدارک مثبتی دارد که شوروی در کودتای اخیر افغانستان دست داشته و در طرح ریزی آن شرکت نموده است. نامبرده ضمناً ادعا کرد «سیا» احتمالاً قبل از شروع کودتا در جریان آن اطلاع داشته و در برابر گرفتن امتیازاتی در مناطق دیگر دنیا از شوروی در این مورد سکوت اختیار نمود.(14) سندی دیگر جزئیات کودتا را بیان می کند.(15)
ایران در زمان رژیم پهلوی مسائل دیگری نیز در افغانستان داشت از جمله می توان به دخالت درباریان در قاچاق مواد مخدر و ترانزیت آن از طریق ایران به اروپا، بلوچ های افغانی و ارتباط آنان با بلوچهای پاکستان و ایران، رود هیرمند و مسئله تقسیم آب آن اشاره نمود.(16)

2 -5- پاکستان

روابط ساواک با سرویس پاکستان بسیار خوب بود و نیازی به کارهای اطلاعاتی عمیق نبود و هر آنچه لازم داشت از آنها می گرفت و از طریق پیمان سنتو نیز کارهای مشترکی انجام می گرفت که اینتلیجنت سرویس نیز در آن دخالت داشت.(17) تنها مسئله مهم راجع به پاکستان بلوچ های تجزیه طلبی بودند که توسط دشمنان ایران از جمله عراق تقویت و سازماندهی می شدند(18) و ساواک در این زمینه با MI-6 مبادلاتی داشت و سعی می کرد از توان اطلاعاتی آنان در عراق برای جمع آوری روی این گروه استفاده نماید.(19)
پاکستان از منظر دیگر نیز مورد توجه ایران و بریتانیا بود و آن حایل بودن این کشور بین ایران و شبه قاره هند بود. هندوستان با افغانستان و شوروی رابطه حسنه داشت و همچنین اختلافات سیاسی و ارضی پاکستان با هندوستان(20) و بنگلادش باعث شده بود دو سرویس چتر اطلاعاتی خود را در منطقه فعال نموده و راجع به هندوستان و بنگلادش نیز تبادل اطلاعات داشته باشند.(21)

3 -5- عراق

کشور عراق نیز به دلایل گوناگون برای رژیم پهلوی مهم بود و انگلستان نیز در زمانی در آنجا حکومت های دست نشانده داشت اما پس از کودتای سرتیپ عبدالکریم قاسم و سقوط رژیم سلطنتی آن کشور به بلوک شرق و شوروی گرایشی یافت و پس از شوروی و افغانستان، سومین کشور با گرایش به بلوک شرق در عراق رأس حکومت قرار گرفت. این اتفاق باعث تشدید اختلافات ایران و عراق گردید و اختلافات ارضی گذشته مزید علت بود. لذا روابط دو کشور تیره شد و رقابت برای فعالیت یکدیگر شروع و گروه های مخالف تقویت شدند و در این میان بلوک غرب نیز کودتای قاسم را پیشرفت مواضع شوروی در منطقه تلقی نمود و با توسعه فعالیت کمونیست ها در عراق ثبات منطقه به نفع غرب را به خطر انداخت. لا آمریکا و انگلیس به تقویت رژیم محمدرضا و رژیم اردن دست زدند ولی همزمان نیز تلاش هایی صورت گرفت تا با نفوذ در ارتش عراق به تدریج نیروهای متمایل به شوروی و ناسیونالیست ها پس زده شوند. بدین ترتیب، قدم به قدم راه برای صعود صدام حسین هموار شد.(22) موضوعی که کشورهای منطقه را بیش از چهار دهه به خود مشغول کرد و موجب چندین جنگ ویرانگر شد، در این بین بررسی رژیم پهلوی جمع آوری اطلاعات از کشور حریف یعنی عراق دارای اولویت بود و از چندین کانال با معاهدات دو جانبه و چند جانبه اطلاعاتی برای نیل به مقصود تلاش نمود. اینتلیجنس سرویس و سابقه حضور آن در عراق نیز از نکات مثبت همکاری با ساواک در موضوع عراق بود، لذا دو سرویس در زمینه جمع آوری اطلاعات از آن کشور نیز همکاری داشتند. حضور گروههای فلسطینی که گاهاً در کشورهای غربی از جمله اروپا نیز عملیات می نمودند و استقرار رهبر نهضت اسلامی بعد از قیام 15 خرداد- امام خمینی (ره) در عراق و وجود حوزه های بزرگ و با اهمیت شیعیان در نجف بر اولویت همکاری آنها می افزود.
اختلافات ارضی عراق با ایران و کویت و دست درازی آن کشور به مناطق جنوبی حوزه خلیج فارس و راه اندازی گروه های مختلف برای بهره برداری از اقدامات آنان در مقابله با ایران باعث تشدید اختلافات و به تبع اهمیت موضوع بود. انگلستان هم که در این حوزه دارای منافع سرشاری به ویژه در حوزه های نفتی داشت را تحریک می نمود که هر چه بیشتر در منطقه مورد نظر حضور اطلاعاتی و یا نظامی داشته باشد تا تهدیدها را به حداقل برسانند. همانطور که پیش از این ذکر شد مقابله با حضور نظامی شوروی از اولویت خاصی برای بلوک غرب و کشورهای هم پیمان آن از جمله ایران بود. از قسمتی از اقدامات اطلاعاتی جمع آوری سرویس ها از توانمندیهای نظامی عراق بود: در تاریخ 1356/2/28 سی نفر از افسران نیروی دریایی و لشکر 5 ارتش عراق برای دیدن یک دوره سه ماهه آموزشی به شوروی اعزام گردیدند.(23) در سندی دیگر صحبت از حمل یک کشتی تجهیزات نظامی از شوروی به عراق می باشد: یک کشتی روسی وارد ام القصر شده و محولات خود را تخلیه نمود.(24)
عراق در این زمان، قراردادهای گوناگونی با کشورهای بلوک شرق از جمله لهستان و چکسلواکی منعقد نمود و مقامات نظامی شان از کشورهای یکدیگر بازدید می کردند(25) عراق رابط نزدیکی با کشورهای اقمار بلوک شرق در منطقه از جمله با یمن جنوبی داشت و دنبال تقویت سیاسی و نظامی آنها بود و برای برتری نظامی شان در مقابل سعودی و یمن شمالی تلاش کرده و کمک نظامی ارسال می کرد.(26)
این اقدام عراق عکس العمل کشورهای رقیب را به دنبال داشت. آنچه اقدامات عراق را برای ایران و انگلستان حساس می نمود کمک به سازمانهای جدایی طلب و یا گروهها و سازمانهای مختلفی که در مخالفت با رژیم های کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس شکل گرفته بود. عراق به این سازمانها در کشورش پایگاه داده و به سازماندهی و آموزش آنها می پرداخت، از جمله این اقدامات تأسیس پایگاهی در منطقه زبیر (جنوب عراق) برای جبهه چپ گرای بحرین (NLF) و جبهه ملی بحرین(PLFO) بود.(27) از جمله مهمترین موضوعات مورد توجه ایران و اسرائیل مسئله اتمی شدن عراق در منطقه بود. دو سرویس انگلستان و ایران برای فعالیتهای عراق در این زمینه اهمیت قائل شده و به شدت در این رابطه به جمع آوری اطلاعات پرداختند. عراق از طریق شوروی و فرانسه قصد احداث نیروگاه هسته ای برای تولید برق را داشت اما با توجه به ماهیت این رژیم و اهداف توسعه طلبانه اش، همسایگان آن کشور از جمله ایران نگران دستیابی آن رژیم به سلاح اتمی بودند.(28) موضوع اخیر از طرف اسرائیل نیز با حساسیت دنبال شد تا نهایتاً به بمباران و انهدام مراکز هسته ای عراق توسط هواپیماهای اسرائیلی در سال 1981 انجامید. اینتلیجنت سرویس و ساواک در عراق اهدافی داشتند که برنامه های اطلاعاتی شان را عملیاتی می کردند. از جمله اینتلیجنت سرویس از طریق ایران به عراق موشک و سلاح حمل می کرد و در مرز به کردها تحویل می داد.(29) از علایق دیگر در عراق بحث اکراد بود که برای ایران از اهمیت بسزایی برخوردار بود و در مقاطع مختلف سیاستهای خاصی را دنبال می کردند و در اوج اختلافات سیاسی ایران و عراق، اکراد عراقی وسیله ای بر تضعیف آن رژیم توسط ایران گردید و ساواک و نیروهای امنیتی آن به تقویت اکراد بارزانی و رهبر آنان ملامصطفی پرداخت. روابط دو سرویس در قبال بحرین و جزایر ابوموسی و تنب نشأت گرفته از مذاکرات سیاسی فیمابین وزارت خانه های خارجه دو کشور بود و آن مذاکرات مبنای ارتباطات بود که نهایتاً به چشم پوشی رژیم پهلوی از بحرین منجر شد.

4 -5- کشورهای حوزه جنوبی خلیج فارس (قطر- کویت- بحرین- امارات- عمان)

در طول قرون گذشته خلیج فارس و حاشیه جنوبی آن به دلایل گوناگون مورد توجه قدرتهای جهانی و منطقه ای بوده است. کشورهای اروپایی از جمله پرتغال، اسپانیا و بریتانیا از قرون گذشته در مناطق مختلف خلیج فارس دارای پایگاه بودند و از این پایگاهها کشتی های تجاری شان را محافظت نموده و به اهداف استعماری خود جامه عمل می پوشاندند. قبل از خروج نیروهای انگلیسی از منطقه در سال 1971 ترتیبات امنیتی لازم بین این رژیم ها و انگستان داده شد و امریکا نیز دنبال تجهیز ایران برای کنترل منطقه و به قول مشهور قصد دادن مقام ژاندارمی منطقه به محمدرضا پهلوی بود. لذا انگلستان، آمریکا و ایران دنبال کنترل منطقه بود تا کشورهای مخالفشان از جمله شوروی و احیاناً بعضی از کشورهای اروپایی از جمله فرانسه و آلمان موقعیت برتر را به دست نیاورند. به همین دلیل قبل از خروج انگلستان از خلیج فارس تمهیدات لازم دیده شد. از جمله این کارها تجهیز و تقویت کشورهای جدید التأسیس منطقه و از طرفی امضای پیمان های دو جانبه و چند جانبه بین این کشورها با یکدیگر و یا کشورهای غربی از جمله بریتانیا برآمدند.
در زمینه اطلاعات نیز ایران و انگلستان قبل از خروج نیروهای بریتانیایی از این حوزه به هماهنگی های لازم اقدام نمودند که مهم ترین آن تبادل اطلاعات برای کنترل منطقه بود و از توانمندیهای دیگر در این حوزه نیز استفاده کردند. مهم ترین اقدامات ساواک و اینتلیجنت سرویس برای جمع آوری اطلاعات حول محورهای ذیل بود:
1- کنترل رژیم های وابسته به بلوک شرق و عناصر اطلاعاتی و نظامی آنان(30) در کشورهای قطر- عراق- جمهوری دموکراتیک خلق یمن- کویت- عمان- امارات- بحرین و ...(31)
2- کنترل مقامات سیاسی و اطلاعاتی شوروی(32)
3- کنترل گروههایی با گرایش چپی و برانداز(33)
4- ارتباطات سیاسی، اقتصادی و نظامی کشورهای منطقه با سایر دول
5- کنترل مخالفان ایرانی رژیم پهلوی(34)
اسناد تبادل حکایت از ارزشمند بودن این همکاریها در حوزه خلیج فارس برای ساواک می باشد و علیرغم ارتباط ساواک بارها سرویس های مطرحی همچون سیا و موساد، اما اسناد MI-6 از اهمیت ویژه ای برخوردار بود. درخواست اداره بررسی اداره کل هفتم به مدیریت آن سازمان گویای این مطلب می باشد.
از بین سرویس های خارجی، سرویس انگلستان درگذشته اطلاعات جالب و مفیدی درباره امارات خلیج فارس ارسال می داشت، اما بیش از یک سال است این گزارشات به حداقل رسیده به طوری که پس از ماهها اخیراً (اواخر آبانماه) گزارشی از وقایع امارات متحده عربی در شهریور و مهر 2536 واصل شده است که حاوی مطالب آشکار می باشد... در ادامه سند کارشناس موضوع خواهان فعال نمودن منبع مورد نظر بوده است.(35)
شناسایی و کنترل سازمانهای برانداز در خلیج فارس از جمله جبهه آزادیبخش خلق خلیج عربی، جبهه آزادیبخش دموکراتیک ملی عمان و خلیج عربی، جنبش ناسیونالیست های عرب، دفتر سیاسی جنبش انقلابی خلق در عمان، جنبش انقلابی خلق، حزب کار عربی، حزب بعث، جیهه آزادیبخش ملی.(36)

5-5- فلسطین، لبنان، سوریه و اردن

با اشغال سرزمین کشورهای اسلامی توسط رژیم صهیونیستی و جنگ، قتل و غارت و آوارگی مردم مسلمان کشورهای فلسطین و لبنان و وقوع چندین جنگ بین دشمن غاصب صهیونیستی و کشورهای مسلمان، باعث شد مردم مسلمان منطقه و مبارزین کشورهای فوق، ضمن درگیری و جنگ با دشمن صهیونیستی از حامیان آن رژیم در سایر نقاط جهان از جمله اروپا غافل نبودند. به همین دلیل بعضاً عملیاتی علیه اهداف رژیم صهیونیستی در آن کشورها انجام می دادند. لذا سرویس اطلاعاتی ایران نیز که با اسرائیل و سازمان موساد رابطه تنگاتنگ و نزدیکی داشت به همکاری برای شناسایی و تبادل اطلاعات در این زمنیه نیز اقدام کردند و ساواک با MI-6 نیز به تبادل اطلاعات در این رابطه پرداخت. اسناد تبادل از تلاش بی وقفه دو سرویس برای کنترل هر چه بیشتر عناصر فعال مبارزاتی و تضعیف گروهها و کشورهای مورد نظر برآمدند. اطلاعات موجود به لحاظ موضوعی گسترده و شامل زوایای مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و نظامی و فرهنگی گروهها و کشورهای متخاصم با رژیم صهیونیستی را در بر می گرفت. برخی از محورهای عمده اسناد بدین شرح می باشد:
1- شناسایی پایگاه ها و پادگانهای آموزشی گروههای مبارز فلسطینی در کشورهای منطقه و رهبران و عناصر تعیین کننده آنها
2- جمع آوری اطلاعات از انواع سلاحهای استفاده شده و محل تأمین آن و مسائل مالی و تدارکاتی
3- پیگیری اختلافات درون تشکیلاتی و هدایت و حمایت عوامل نفوذی خودی و بهره برداری از اختلافات درونی آنها
4- جمع آوری اطلاعات از کشورهای اسلامی در زمینه های مختلف سیاسی، اقتصادی، نظامی و اجتماعی، روابط کشورها با هم و اتحاد و انشقاق و ...
5- شناسایی و کنترل انقلابیون ایرانی خارج از کشور در لبنان، سوریه، مصر(37) و ... در رابطه با دستگیری یکی از مبارزین فلسطینی توسط سرویس های اطلاعاتی و امنیتی انگلستان سند تبادل می نویسد:
مقامات پلیس انگلستان یک فرد فلسطینی بنام فهد محی متولد 1956 اورشلیم فرزند محی الدین را به اتهام حمله به اتوبوس شرکت هواپیمایی ال آل و کشتن یک میهماندار اسرائیلی بازداشت کرده اند. نامبرده ضمن بازجویی اعتراف نمود در بیروت توسط شخصی به نام تارک (رئیس واحد متبوعه وی) برای این مأموریت توجیه و در حدود دو هفته قبل نیز به لندن وارد شده است. در ادامه سرویس انگلستان اطلاعات بیشتری را در این مورد از ساواک درخواست نموده است.(38)
آنچه تا اینجا ذکر شد حکایت حجم وسیع همکاریهای دو سرویس بود که طرفین از آن رضایت داشتند، در این قسمت به ارزیابی ساواک راجع به همکاریهای اطلاعاتی دو سرویس در حوزه هایی که قبلاً ذکر شد، نیازهای آتی و درخواست همکاری بیشتر از سرویس انگلستان در قالب سندی می خوانیم: درباره مبادله اطلاعات بین دو سرویس: تبادل اطلاعات بین دو سرویس که بر اساس فهرست نیازمندیهای اطلاعاتی مبادله شده صورت می گیرد برای ساواک اهمیت و ارزش قابل توجهی داشته و در طول مدت این همکاری گزارشهای مفیدی دریافت داشته ایم و درباره گزارشهای مبادله شده زیر نظر ساواک به موقع به آن سرویس منعکس گردیده است. با توجه به امکانات و دسترسیهای آن سرویس انتظار داریم به نیازمندیهای اساسی ما در کشورها و مناطق هدف که می تواند به وسیله آن سرویس تأمین گردد پاسخ داده شود. به عنوان مثال گزارشهای محدودی که درباره عراق دریافت شده بسیار سودمند بوده است و به همین جهت موجب امتنان خواهد بود که گزارشهای بیشتری درباره عراق به ویژه درباره موقعیت رژیم- نفوذ شوروی در این کشور- فعالیت های عراق در خلیج فارس و وضع روابط دولت و اکراد دریافت نماییم.
درباره کویت (فعالیت های عوامل مخالف رژیم) امارات متحده عرب (اختلافات داخلی شیوخ) قطر و بحرین (عوامل برانداز و فعالیت های آنها) نیز مطالب زیادی دریافت ننموده ایم. همچنین دریافت اطلاعاتی از فعالیت های عربستان سعودی و کویت در خلیج فارس مورد نیاز ما می باشد و گزارشهایی که از فعالیت بعثی ها در خلیج فارس دریافت شده سودمند بوده و مورد توجه می باشد. گزارشهایی که درباره «نهضت بلوچستان آزاد» دریافت شده مفید بوده و در ادامه وصول این گزارشها موجب امتنان خواهد بود. ضمناً دریافت اطلاعات خواسته شده درباره افغانستان نیز مورد توجه ما است. باید خاطر نشان گردد که اظهار نظرهای آن سرویس درباره گزارشهایی که از ساواک دریافت می نماید مورد استقبال ما است و تاکنون از این نظریات در هدایت عوامل جمع آوری بهره برداری گردیده است.(39)

6 -5- قاره آفریقا

رژیم پهلوی در زمان ریاست جمهوری عبدالناصر، با مصر اختلاف سیاسی داشت و دلیل این اختلاف حمایت مصر از فلسطین و روابط ایران با رژیم صهیونیستی بود. لذا ایران با کشورهایی که گرایش به شوروی و بلوک شرق داشتند رابطه حسنه نداشت و معمولاً روابطی همراه با تشنج بود که گاهی به ستیزجوییها و بگو و مگوها و نطق های تند علیه یکدیگر نیز چاشنی آن می شد. در منطقه شاخ و شمال آفریقا، کشورهای دیگری از جمله لیبی، الجزایر، مراکش (مغرب) و در شاخ آفریقا سودان، جیبوتی، اریتره، سومالی و اتیوپی وجود داشت که این کشورها هر کدام به دول غربی و شرقی روابطی داشتند و در این منطقه به نوعی جنگ سرد بین بلوک شرق و غرب حاکم بود. مثلاً ایران با بعضی از رژیم که در دایره بلوک بندی کشورهای غربی بودن رابطه داشت مثل مراکش (مغرب) و با بعضی مثل لیبی مخالفت داشت. از طرفی رابطه ایران با بلوک غرب باعث شده بود این کشور جزء توابع و اقمار دول غربی محسوب شود و مخالف با کشورهای شرقی و بلوک شرق، لذا در شاخ و شمال آفریقا ایران مصالحی داشت و نیاز به جمع آوری اطلاعات و برای رسیدن به مقصود در این حوزه نیز با سرویس انگلستان تبادل داشت و از اطلاعات یکدیگر بهره برداری می کردند. کشورهایی که به شوروی گرایش داشتند، از طرف حامیانشان از جمله عراق، کره شمالی و شوروی و ... کمک دریافت می کردند. در مقابل کشورهای بلوک غربی مثل آمریکا به مخالفان آنها کمک می رساند: در حال حاضر احزاب اتحادیه جوانان سومالی (SVL) اتحادیه بزرگ سومالی- ESL- مجمع دمکراتیک سومالی- SDU- که دارای افکار متمایل به کمونیسم می باشند در سومالی فعالیت دارند. اکثریت اعضایء این احزاب را که از دولت کوبا و حزب کمونیست ایتالیا کمک دریافت می کنند، جوانان تحصیل کرده در شوروی را تشکیل می دهند که در سومالی دارای مشاغلی مهم می باشند.(40)
به هر حال رژیم در منطقه شمال و شاخ آفریقا به مصالح شخصی و یا مصالح غربی و به دستور آنان مسائل آنجا را پیگیری می کرد و مسئول اطلاعات خارجی ساواک درباره ملاقات خود با معاون مدیر کل خاورمیانه سرویس انگلستان از او درخواست تبادل اطلاعات حوادث و وقایع آن منطقه را نموده و شرح این ملاقات را به مافوق خود گزارش می کند:
به عرض جناب قائم مقام ساواک رسید که از مقام مزبور خواسته شد: « هرگاه اطلاعات بیشتری در زمینه رویدادهای کشورهای افریقایی مانند سومالی، جیبوتی، آنگولا، آفریقای جنوبی، لیبی و غیره ارسال و ضمناً اطلاعات مهم مربوط به مسائل حاد روز از قبیل بحران لبنان سریعتر تحویل شود، مزید تشکر خواهد بود.(41)

6- سایر موضوعات اطلاعاتی

تروریسم بین الملل: از دیگر موضوعات مورد علاقه مبادله بین دو سرویس مقوله تروریسم بود. اطلاع گروه های تروریستی بین المللی برای دو سرویس از اهمیت ویژه ای برخوردار بود. البته تروریستی که از دید رژیم پهلوی و کورهای غربی تعریف می شد و آنان مبارزان فلسطینی و ایرانی را نیز جزء این گروه دانسته و برای مقابله با این افراد و جریان و گروهها تبادل اطلاعات داشتند. اما گروه های تروریستی دیگری نیز بودند که در سطح بین المللی مطرح بوده مثل سازمان تروریستی ارتش سرخ ژاپن یا گروه کارلوس که گاهاً با گروههایی از کشورهای عربی و غیره در تماس بودند. سندی در این زمینه می نویسد:

1 -6- سازمان تروریستی ارتش سرخ ژاپن

1- سازمان تروریستی ارتش سرخ ژاپن یک سازمان چپ گرای مارکسیستی می باشد.
2- سازمانی تروریستی ارتش سرخ ژاپن با سازمان وابسته به ودیع حداد ارتباط دارد و ...(42)
سندی دیگر صحبت از تشکیل کنفرانس مشترک بین گروههای تروریستی با گروه کارلوس در قبرس می باشد:
در هفته اول اردیبهشت قرار بود کنفرانسی از گروه جرج حبش- ارتش سرخ- گروه کارسول و برخی از گروههای افراطی مقیم قبرس در قبرس تشکیل جلسه دهند. این کنفرانس زیر نظر دولت لیبی اداره خواهد شد و منظور آن تهیه طرح اخلالگری و آشوب در خاورمیانه خواهد بود.(43) همچنین اسناد به شکل گیری گروهی به نام نور اشاره دارد.(44)

2 -6- همکاری برای کنترل و دستگیری مخالفان ایرانی رژیم پهلوی

یکی از مهم ترین درخواست های ساواک از سرویس انگلستان، درخواست همکاری و مساعدت برای کنترل نیروهای مخالف رژیم در انگلستان و اروپا برای ایجاد محدودیت فعالیتشان در آن مناطق را داشت. رژیم پهلوی به دلیل ماهیت استبدادی کوچک ترین و کمترین مخالفت را بر نمی تابید و فعالین خارج کشور با توجه به جوّ سیاسی آن کشورها و گاهاً با اغراض سیاسی و اقتصادی و فشار وارد نمودن به رژیم پهلوی، در کشورهای اروپایی تا حدودی می توانستند در چارچوب معینی به فعالیت های تبلیغی شان بپردازند.
اما رژیم پهلوی تحمل این حداقل ها و اعتراضات را نیز نداشت و از سرویس انگلستان مستمراً درخواست ایجاد محدودیت برای مخالفان رژیم را می نمود و آن نیز از طریق هماهنگی با MI-5 به همکاری با ساواک پرداختند و اقدام به دستگیری و ایجاد محدودیت برای مخالفین رژیم پهلوی در انگلستان برآمدند. با سرویس انگلستان در حوزه خلیج فارس همکاری نزدیکی با ساواک برای شناسایی و معرفی مخالفین رژیم به ساواک می نمود؛(45) ساواک در جلسات مشترک به تشریح و معرفی این کشورها برای مقابله طرف انگلیسی می پرداخت: در ملاقات نماینده اداره کل سوم مطالبی درباره تاریخچه کنفدراسیون دانشجویان ایرانی، نحوه فعالیت آن در اروپا و آمریکا بیان داشت و نیازمندیهای امنیت داخلی را در زمینه این فعالیت ها تشریح و درخواست نمود که آقای شپرد زمینه همکاری و کمک سرویس (س) و پلیس این کشور را با رئیس نمایندگی ساواک در لندن (آقای جهان بین) فراهم نماید.(46)
سندی درباره همکاری بین نمایندگی ساواک در لندن و اسکاتلندیارد برای کنترل و عکس برداری از اسناد فردی به نام خلیل رستم خانی می نویسد: با توجه به گزارشات واصله در مورد رفت و آمد مداوم خلیل رستم خانی به کشورهای اروپایی و تماس وی با مسئولین کنفدراسیون در کشورهای مزبور به نظر می رسد که مدارک ارزنده ای در منزل مسکونی وی موجود باشد علیهذا در جلسه ای با همکاران اسکاتلندیارد مذاکره و خواسته شد تا چنانچه امکان داشته باشد با استفاده از همکاران آنان در یک موقعیت خاص و با استفاده از غیبت وی به منزل مسکونی نامبرده ورود پنهانی شود. همکاران مذکور خصوصاً افسر رابط به این نمایندگی قول همکاری در این مورد را داده و ضمناً این مقدمه ورود پنهانی به منزل دیگر گردانندگان گروههای مخالف در صورت موافقت خواهد بود.(47)

7- همکاری های آموزشی و فنی و تجهیز ساواک

سابقه چند سده ای فعالیت اطلاعاتی بریتانیا و اهداف گوناگون و متعدد اطلاعاتی آن کشور در سطح بین المللی باعث عطف توجه آن سرویس به ابزار و آلات جاسوسی و خبرگیری برای رسیدن به استانداردهای بالای اطلاعاتی در شقوق مختلف آن می گردید و دلیل گرایش سرویس های اطلاعاتی اکثر کشورها به اینتلیجنت سرویس استفاده از آخرین اختراعات این سرویس در زمینه جاسوسی و ضد جاسوسی بود. لذا علیرغم اینکه ساواک با سرویس های عمده و مطرحی همچون سیا و موساد تبادل و همکاری داشت اما خود را بی نیاز از مبادله آموزشی و فنی با سرویس انگلستان نمی دید و برای فراگیری و کسب آخرین فن آوری های اطلاعاتی درخواست آموزش، خرید تجهیزات بازجویی تحت فشار، شنود، فیلم برداری و ... از آن سرویس را داشت و در طول مدت همکاری و تبادل یکی از موارد مهم همکاری، فعالیت برای ارتقاء سطح آموزشی و کسب آخرین دستاوردهای فنی و اطلاعاتی انگلستان بود. در این قسمت برای داشتن دیدی کلی از حجم و سطح این ارتباطات، تبادلات آموزشی و فنی را به عنوان دو بخش آموزشی و فنی تقسیم و جداگانه هر کدام از آنها را به صورت جزئی ترین تشریح می نماییم.

8- آموزش

ارتشبد حسین فردوست در خاطراتش به گوشه ای از آموزش هایی که توسط سرویس های انگلستان دیده را بیان می کند که شامل آموزش تلخیص و ارزیابی خبر، آموزش حفاظت، گزارش نویسی، آموزش شبکه های پنهان اطلاعاتی، آموزش استخدام و عضویابی و اطلاعات و ضد اطلاعات می باشد.(48) ولی اینگونه آموزش ها ارتباطش با ساواک کم بود و بیشتر برای تأمین دفتر ویژه اطلاعات که مستقل از ساواک عمل می کرد را دربر می گرفت ولی بعضی از آموزش ها به دلیل قائم مقامی او در ساواک به طور طبیعی در ساواک نیز استفاده می شد. ولی محور مطالب این قسمت تبادلات ساواک با اینتلیجنت سرویس می باشد.

9- آموزش های فنی و اطلاعاتی

مقوله آموزش و مهارت های فنی- اطلاعاتی از مهم ترین پیش شرط های کار اطلاعاتی- امنیتی است. برای ساواک به عنوان سازمان اطلاعاتی- امنیتی بهره گیری از آموزشهای فنی و اطلاعاتی جایگاه مهمی داشت... ساواک تحت هدایت و مدیریت سیا و آمریکا تشکیل شد وبه تبع آن بخش اعظمی از آموزش آن نیز بر عهده این سازمان قرار گرفت. از دیگر سرویس های اطلاعاتی غرب که بسیاری از نیروهای ساواک را آموزش می داد، MI-6 بود. مدیران و افسران ارشد، برخی دوره های عالی آموزش را زیر نظر آنها در انگلستان می گذرانیدند.(49) همکاری ساواک با MI-6 در رابطه با تکنولوژی اطلاعاتی و ابزارآلات مربوطه از مزیت های متعددی برخوردار بود. سابقه طولانی فعالیت های اطلاعاتی کشور انگلستان و بهره گیری از آخرین دستاوردهای علمی در زمینه جاسوسی و ضد جاسوسی و داشتن تجربه زیاد در این زمینه مهم ترین دلایل همکاری با آن سرویس بود. لذا تبادلات MI-6 با ساواک در این رابطه به طور کلی در دو زمینه الف) آموزش های فنی و اطلاعاتی و ب) خرید وسایل و ابزار پیشرفته جاسوسی و ضد جاسوسی را شامل می شد و دو طرف از آن استقبال می کردند.

الف) آموزش های فنی و اطلاعاتی:

آموزش یکی از ارکان مهم هر سازمان می باشد. اما این مقوله در یک سازمان اطلاعاتی با توجه به پیچیدگی های کار اطلاعاتی مهم تر و از اولویت بیشتری برخوردار است. زیرا هر سازمان اطلاعاتی سعی می نماید از آخرین استاندارهای علمی و آموزشی بهره برداری نماید. لذا سازمان اطلاعاتی برای پیگیری و انجام امور محوله به آن نیاز داشت و هر سازمان اطلاعاتی که از آخرین دستاوردهای علمی روز و اختراعات علمی روز و اختراعات و اکتشافات استفاده نکند نمی تواند در رسیدن به اهداف و برنامه هایش موفق باشد. اهمیت این مسئله هنگامی دو چندان می شود که بدانیم رقیب و حریف اطلاعاتی از همان تکنولوژی که ما استفاده می کنیم، استفاده می نماید و حتی سعی نماید با ابتکارات اطلاعاتی و علمی و بهینه کردن ابزار اطلاعاتی و ضد اطلاعاتی از ما جلوتر باشد. با این استدلال بدیهی است که هر سرویس اطلاعاتی سعی می نماید از بالاترین و آخرین استانداردهای علمی و آموزشی برخوردار باشد تا بتواند در جنگ اطلاعاتی بازنده و مغلوب رقبای قدرتمند نشود. سازمان اطلاعاتی و امنیتی رژیم پهلوی- ساواک- نیز به دلایل مختلف به این مهم نیاز بنیادی داشت و سعی می نمود نیازمندی هایش را به طرق مختلف برآورده نماید و اسناد تبادل حمایت از درخواست های مکرر رؤسای ساواک از رؤسای اینتلیجنت سرویس برای آموزش کارمندانش می باشد.(50) در این قسمت به گوشه ای از دوره های آموزشی طی شده توسط پرسنل ساواک در لندن اشاره می گردد.

10- دوره ضد اطلاعات و اطلاعات

ساواک با استفاده از تجربیات ممتد MI-6 سعی می نمود در این موضوع نیز از آن سرویس استفاده نماید. و توان اطلاعاتی و ضد اطلاعاتی خودشان را ارتقاء دهند. به همین دلیل در دوره های آموزشی MI-6 شرکت می نمود: سینمای ضد جاسوسی انگلستان.
طبق تصویب تیمسار ارتشبد ساواک مقرر است پنج نفر از کارمندان اداره کل هشتم و یک نفر از اداره کل آموزش و یک نفر مترجم از تاریخ پانزدهم شهریور 1355 به مدت یک هفته در سمینار مشترک ضد جاسوسی ایران و انگلستان در لندن تشکیل خواهد شد شرکت نمایند.(51)

1 -10- دوره الکتریکی

اعزام پرسنل ساواک برای دیدن دوره های مختلف فنی و الکترونیکی نیز از موارد دیگر این همکاریها بود. اداره کل ششم ساواک که مسئولیت فنی و تجهیزات را بر عهده داشت متخصصین مورد نظر را برای کسب آموزشهای لازم به لندن اعزام می کرد: دوره ویژه الکترونیک در انگلستان.
بنا به پینشهاد سرویس انگلستان و تصویب ریاست معظم ساواک مقرر است دوره ای در زمینه کشف و خنثی کردن جدیدترین وسایل و متدهای استراق سمع در انگلستان برگزار می شود.(52)

2 -10- بازدید از زندانهای انگلستان

برای حفاظت از زندانهای رژیم و مراقبت هر چه مطمئن تر از زندانیان، مسئولین ساواک تعدادی از کارمندانش را برای بازدید از زندانهای انگلستان نمود تا از نحوه حفاظت زندانها و نوع ساختمان های زندان در آنجا آشنا شده و تکنولوژی و تجربیات لازم را منتقل نمایند: در اجرای اوامر در تاریخ 53/9/4 با رابط سرویس انگلستان ملاقات و به او اظهار داشتم که چندی پیش عده ای از کارمندان ساواک از زندانهای انگلستان دیدن نموده اند. به دنبال این مسافرت ساواک مایل است یک نفر کارشناس امور ساختمانی از طرف ساواک مجدداً به انگلستان مسافرت نموده و از زندان های آنجا بازدید به عمل آورد تا پس از بازگشت به ایران مانند آنها را در ایران بسازد و ...(53)

3 -10- تبادل فیلم های آموزشی

بخشی از آموزش را فیلم هایی با محتوای آموزشی تشکیل می داد،(54) ساواک از طریق حفاظت سنتو نیز فیلم هایی که آموزشی بود دریافت می کرد و اسناد موجود حمایت از این مطلب می باشد که حجم عده ای از آموزشها از این طریق انجام می گرفت: آقای منوچهر نادری لیست فیلم های مورد نیاز اداره کل آموزش را که در دوره آموزش حفاظتی سنتو در سال جاری ارائه شده بود به رابط سرویس داد و از طرف اداره کل آموزش درخواست نمود که فیلم های مزبور به طور امانت و یا برای فروش در اختیار اداره کل آموزش گذاشته شود.(55)

4 -10- آموزش روابط عمومی

به دنبال تقاضای ساواک در رابطه با ویژگی های یک کارشناس آگاه به امور روابط عمومی، سرویس انگلستان اعلام نمود حاضر است آموزش لازم را به فرد اعزامی بدهد به شرطی که این ساواک حدود کار، اختیارات و سطح حوزه مدیریت وی را مشخص کند.(56)

5 -10- آموزش مکاتبه ای

گاهی اوقات نیز در قالب مکاتبه آموزش انجام می گرفت. مثلاً دی سندس از اهمیت استفاده از زنان در تعقیب و مراقبت و برتری و مزیت آن نسبت به تیم مردان و یا مخلوطی از زن و مرد می نویسد:
1- اگر سوژه مرد باشد بانوان در تعقیب و مراقبت خیلی مفید هستند. از طرف دیگر سوژه زن زودتر از سوژه مرد یک زن تعقیب کننده را شناسایی می کند.
2- استفاده از بانوان و آقایان در یک تیم مختلط در محله هایی که زن و مرد به راحتی می توانند معاشرت و آمد و شد داشته باشند، بسیار مؤثر است اما استفاده از تیم مختلط در بعضی از نقاط تهران و شهرستانها ممکن است با اشکال روبرو شود.(57) گاهی اوقات پرسنلی از ساواک در دوره های توجیهی پیمان سنتو که توسط اینتلیجنت سرویس در لندن برگزار می شد(58) شرکت می کردند و آموزش هایی که محورهای آن گوناگون بود، صورت می گرفت.

ب) خرید وسایل فنی

عقب ماندگی رژیم پهلوی در رشته های گوناگون صنعتی باعث وابستگی آن به خارج شده بود، لذا در زمینه اطلاعاتی نیز بیشتر ابزار فنی اطلاعاتی از خارج کشور وارد می شد و مهم ترین سرویس هایی که تجهیزات اطلاعاتی ساواک را تأمین می کردند، سازمان موساد، سیا و اینتلیجنت سرویس بودند. از جمله مهم ترین وسایلی که به انگلستان برای تجهیز ساواک سفارش داده می شد عبارت بودند از:
1- تلویزیون مدار بسته
2- انواع دوربین های فیلمبرداری در شب
3- انواع و اقسام میکروفن
4- انواع گوناگون ضبط صوت و شنود
5- فلزیاب مخصوص کنترل پاکات مشکوک
6- دوربین(59)
دو سرویس از نمایشگاههای تجهیزات فنی که در لندن برگزار می شد، مطلع بوده و پرسنل ساواک برای آشنایی با آخرین دستاوردهای فنی از این نمایشگاهها بازدید و وسایل مورد نیاز را سفارش می دادند.(60)

1- نشست های دو جانبه مشترک

دو سرویس برای بررسی و تجریه و تحلیل همکاریهای اطلاعاتی و ارزیابی آخرین دستاوردهایشان با فاصله زمانی معین در بالاترین سطح به مذاکره با هم می پرداختند و طرح مباحث مورد علاقه دو طرف، نیازمندیهای جدید و نوع همکاری برای دستیابی به اهدافشان به مشورت می نشستند. حضور رئیس ساواک در جلسات بیانگر این موضوع می باشد که ساواک در بالاترین سطح در این مذاکرات شرکت می کرد و از مسئولین MI-6 در سطح معاون خاورمیانه سرویس بود، بعضی از مهم ترین موضوعات طرح شده در این جلسات عبارت بود از:
1- اوضاع عراق
2- شوروی سابق
3- افغانستان
4- پاکستان
5- شبه قاره (هندوستان و بنگلادش)
6- فلسطین، اردن، لبنان و سوریه
7- شاخ و شمال آفریقا ( مصر- سودان- لیبی- سومالی- جیبوتی- اتیوپی)
8- عربستان
9- یمن شمالی و جنوبی
10- کشورهای حوزه خلیج فارس (کویت- قطر- بحرین- امارات- عمان)(61)
دستور مذاکرات سال 1349 بین نصیری و داسیلوا بدین شرح اعلام شد:
1- گسترش منابع ساواک و اینتلیجنت سرویس در خلیج فارس
2- طرح های ساواک در زمینه گسترش آتی در خلیج فارس و نقشی را که انتظار می رفت ساواک در خلیج فارس ایفا نماید، به ویژه پس از خروج نیروهای انگلیسی از منطقه.
3- ارزیابی ساواک درباره مقاصد عراق در خلیج فارس و خطری که از جانب عراق متوجه کویت بود.
4- ارزیابی ساواک از اختلافات عراق و مصر
5- ارزیابی ساواک درباره مسئله اکراد، بدیهی است آقای داسیلوا نظرات سرویس اطلاعات انگلستان را درباره نکات فوق بیان می نماید.(62)

نتیجه

با ظهور نشانه های فروپاشی رژیم پهلوی و درک این مهم توسط نهادهای سیاسی(63) و اطلاعاتی انگلستان، مسئولین اطلاعاتی ابتدا بر آن شدند تا بر حجم کمک ها به رژیم بیفزایند تا بتوانند رژیم را از وضعیت بحرانی برهانند و با اقدامات بعدی، همچون گذشته موقعیت شاه را تثبیت نمایند و مجدداً بساط غارتگری شان را ادامه دهند و رژیم پهلوی آلت دست آنان و مجری دستوراتشان باشد. اما انقلاب اسلامی این بار با حرکتهای بنیان برافکن استبداد و استعمار خود تمام موانع را از سر راه برمی داشت و به طلیعه پیروزی نزدیک می شد. ماههای منتهی به سقوط رژیم پهلوی، ماههای نگرانی و اضطراب دستگاه های اطلاعاتی و امنیتی غربیان، سیا، موساد و MI-6 بود و تحولات به نحوی رقم می خورد که قدرت تصمیم گیری را از رژیم و حامیان خارجی آن سلب کرده بود و به تدریج به این نتیجه رسیدند که پیروزی انقلاب حتمی، پس باید برای بعد از پیروزی انقلاب فکری بیاندیشند و خودشان را آماده مبارزه با نظام اسلامی بنمایند.
اولین اقدام در این زمینه خارج نمودن مستشارانشان از ایران و به لحاظ اطلاعاتی، حفظ جاسوسان و منابع برای ادامه کار و جلوگیری از لو رفتن آنان بود لذا به دنبال امحاء یا انتقال اسناد و مدارکشان برآمدند. یکی از مهم ترین این گونه مدارک، اسناد همکاری دو سرویس اطلاعاتی رژیم پهلوی و انگلستان بوده پرده از بسیاری از مسائل بر می داشت.
لذا MI-6 بر آن شد تا اسناد تبادل را از ساواک پس بگیرد تا در صورت سقوط رژیم، لااقل منابع و عواملش در ایران لو نروند. اما بیان این مطلب به سران ساواک دشوار بود و تحلیل ها و حرف و حدیث های گوناگونی را به دنبال داشت، اما گریزی از این موضوع نبود و با انواع و اقسام تعارفات و بهانه ها درخواست برگشت دادن اسناد تبادل شدند(64) ولی مسئولین ساواک، رژیم را پایاتر و ماندگارتر از آن می دانستند که با درخواستی این چنینی اسناد را برگردانند و از طرفی این عمل به لحاظ روانی حکم خودکشی را برایشان داشت و موضوع برای پرسنل ساواک و یا حداقل افراد دست اندرکار تبادل غیر قابل توجیه بود. لذا با توجه به تبعاتی که این کار داشت اصل موضوع را رد کردند.(65) و این قول را به سرویس حریف دادند که از اسناد حفاظت بیشتری خواهد شد.
اگر چه پیگیری های MI-6 تا روز قبل از مراجعه تاریخی امام خمینی (ره) از پاریس به تهران همچنان ادامه داشت اما نتیجه ای عاید دستگاه اطلاعاتی انگلستان نشد و با پیروزی انقلاب اسلامی و برچیده شدن نظام ستم شاهی، ساواک منحل و بر همکاری های گذشته که در خدمت دستگاه ها حیله گر و سیاستمداران زورمدار غربی بود خط بطلان کشیده شد.

پی نوشت ها :

1. شیخ خزعل در بامداد هشتم محرم الحرام 1281 هـ. ق یا 1280 هـ. ق (1864 م) از ازدواج سیاسی جابر با نوره دختر طلال بن علوان بن خزعل رئیس قبایل باوی متولد شد. بعد از به قتل رسیدن برادرش مزعل در سال 1315 هـ. ق (1898 م) به عنوان حکمران محمره صاحب القابی چون نصره الملک، معز السلطنه، سردار ارفع، سردار اقدس و امیر نویان شد. حدود قلمرو شیخ خزعل در اواخر دوره قاجاریه به نوشته کسروی بخش عمده خوزستان را در برمی گرفت و بخش دیگر، به رغم مقر حکمران منصوبی تهران در نهان همه اختیار بخش در دست شیخ بود. حکمران عبادان و محمره و فلاحیه و هویزه و اهواز و سرپرستی همه عشایر عرب و همچنین سرپرستی ایلهای لر مستقر در خوزستان از طرف دولت به عهده شیخ گذاشته شده بود و مالیات همه این شهرها و آبادی ها در کنترات او بود و تمام سرزمین خوزستان از هندیجان تا دامنه های پشتکوه و از کنار شط العرب تا نزدیکی های شوشتر و دزفول که بیش از دو سوم خاک خوزستان از آن شیخ شد. خزعل سپس مجموعه اقداماتی از جمله تفرقه بین قبایل برای تثبیت موقعیتش انجام داد و با وقوع جنگ جهانی اول و کمک او به بریتانیا در عراق و پیروزی بریتانیا باعث برتری او گردید و اوضاع داخلی کشور نیز مزید بر علت شد تا از ناتوانی دولت مرکزی به دلیل وقوع انقلاب مشروطه و عدم کنترل بر ایالات و جنگ جهانی، استفاده نموده و به حاکمیت بلامنازع ادامه داد. وقوع نظام اشتراکی در روسیه و تضعیف بریتانیا در جنگ جهانی و در توسعه طلبی های شوروی از جمله دلایلی بودند که بریتانیا را وادار به حمایت از تمرکز و تقویت قدرت مرکزی در ایران کرد تا از تعهداتش نسبت به خارج از بریتانیا کاسته شود و قدرت مرکزی بتواند در مقابل توسعه طلبی های شوروی مقاومت نماید. به همین دلیل بریتانیا خزعل را مجبور به تسلیم در مقابل رضاخان کرد تا هم یکی از متحدان خود را حفظ و متحد جدید و عامل کودتا را که رضاخان باشد تقویت کند. مجموعه عوامل فوق باعث استقرار دولت مرکزی در سال 1304 در خوزستان و دستگیری و اعزام خزعل به تهران به صورت تبعید گردید.
2. ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ارتشبد سابق حسین فردوست، انتشارات اطلاعات، چاپ اول، 1369، صص 285 تا 287.
3. همان، ص 80.
4. همان، ص 81.
5. همان، صص 291 و 292.
6. همان، صص 299 تا 308.
7. همان، ص 346.
8. همان، صص 355 تا 358.
9. همان، ص 362.
10. اسناد ساواک، اسناد تبادل یا اینتلیجنت سرویس
11. منبع سابق- ظهور و سقوط- ص 544.
12. اسناد ساواک، همان، مورخ 1355/12/16، سندی دیگر در همین رابطه می نویسد: در تاریخ 55/9/11 سی و شش نفر از افسران خلبان جهت آموزش و پرواز با هواپیماهای جدید که افغانستان از شوروی خریداری نمود، برای مدت شش ماه عازم آن کشور شدند. (اسناد تبادل، مورخ 55/11/30).
13. همان، ظهور و سقوط ....، صص 545- 543.
14. همان، اسناد تبادل، مورخ 1358/2/28.
15. همان، مورخ 37/2/14، کودتای افغانستان: 1- نحوه کودتا: رژیم محمد داود در 2537/2/7 به دنبال یک کودتای نظامی که طی آن عده زیادی به قتل رسیدند سرنگون شد و جای خود را به یک حکومت دست چپی داد. کودتا در ساعت 12 به وقت محلی با حمله چند واحد لشکر 4 زرهی کابل با حمایت یک واحد از نیروی هوایی آغاز شد که در ابتدا با مقاومت نیروهای وفادار به محمد داود به ویژه گارد جمهوری و پلیس روبرو شد که مؤثر واقع نگردید و عوامل کودتا بر اوضاع مسلط شدند. البته تا اواخر روز بعد هم زد و خوردهای پراکنده ای در کابل و اطراف آن وجود داشت و واحدهای جلال آباد و قندهار نیز تا روز 37/2/10 از اعلام وفاداری خودداری کردند. در جریان کودتا رئیس جمهوری و تمام اعضاء خاندانش از جمله محمد نعیم به علت مقاومت و عدم اطاعت به قتل رسیدند. ضمناً عده زیادی از محافظین کاخ و نیروهای وفادار کشته شدند و کاخ ویران شد، ضمناً وزیر دفاع، وزیر کشور، معاون رئیس جمهور و فرمانده نیروی هوایی هم کشته و سایر اعضای کابینه دستگیر شدند. در ادامه سند از عوامل کودتا، نتایج آن و حاکمان جدید و کابینه اش بحث می نماید...
16. همان، ظهور و سقوط ...، صص 544 و 545.
17. همان، ص 546.
18. همان، ص 547.
19. سند تبادل در این باره می نویسد: در تاریخ 2536/1/30 تعداد 20 نفر از افراد بلوچ که آموزشهای نظامی و چریکی را در عراق فرا گرفته بودند توسط رکن 2 ارتش به افغانستان اعزام شدند. مورخ 2535/2/11.
20. همان، اسناد تبادل، مورخ 2536/12/25.
21. همان، مورخ 2536/8/7.
22. منبع سابق، ظهور و سقوط...، صص 554 و 555.
23. همان، اسناد تبادل، مورخ 1356/3/15.
24. همان، مورخ 2536/4/14.
25. در یکی از این اسناد می خوانیم: در تاریخ 2536/9/22 وزیر دفاع چکسلواکی در رأس هیأتی به بغداد وارد و با همتای عراقی خویش، رئیس ستاد ارتش و دیگر مقامات عالی رتبه نظامی مذاکراتی انجام داد. مورخ 2536/10/8.
26. همان، مورخ 1356/10/10.
27. شرح کامل سند چنین می باشد: اخیراً در منطقه ای به نام زبیر (جنوب عراق) یک اردوگاه نظامی برای آموزش چریکی افراد خرابکار تأسیس شده و یا در نظر است تأسیس شود. در این اردوگاه عناصر و سازمانهای مخالف رژیم های منطقه خلیج فارس از جمله افراد دو جبهه چپ گرای بحرین (جبهه آزادیبخش ملی بحرین NLF جبهه ملی بحرین PLFO تحت آموزش قرار می گیرند. قرار است این افراد پس از تعلیمات لازم به کشورهای مورد نظر نفوذ داده شوند. تاریخ سند 1356/2/5.
28. در این سند با عنوان تلاش عراق برای دستیابی به انرژی هسته ای می نویسد: اخیراً دولت عراق 30 نفر از دانشجویان آن کشور را برای دیدن آموزش های لازم در زمینه انرژی هسته ای به فرانسه اعزام نموده است. نظریه: اولین مرکز اتمی عراق که برای هدفهای تحقیقاتی در بغداد تأسیس شد با کمک کارشناسان شوروی در سال 2530 آغاز به کار کرد. در سال 2532 هیأتی از شوروی برای مطالعه در مورد انرژی هسته ای و تکمیل راکتور اتمی بغداد وارد عراق شد و در تاریخ 2535/12/11- 75 نفر عراقی برای آموزشهای لازم به شوروی اعزام گردیدند. قرار بود ظرفیت راکتور اتمی بغداد با کمک کارشناسان شوروی تا سال 2532 از دو به پنج مگاوات برسد. دولت عراق با فرانسه نیز قراردادی در سال 2534 منعقد نموده است که به موجب آن شرکت تکنی کاتوم فرانسه متعهد به ایجاد یک راکتور تحقیقاتی در عراق شده است. در حال حاضر تعدادی از کارشناسان فرانسوی برای ساختن این مرکز در عراق به سر می برند. تاریخ سند 2536/3/19.
29. همان، مورخ 1353/8/16.
30. همان، مورخ 9/ فوریه/ 1978.
31. همان، مورخ 1356/9/20.
32. همان، مورخ 1356/10/3.
33. همان، مورخ 1356/10/4.
34. همان، مورخ 1971/1/3.
35. همان، مورخ 1356/9/8.
36. همان، مورخ 1349/10/27.
37. همان، مورخ 1971/1/22.
38. همان، مورخ 12/11/...
39. همان، بدون تاریخ.
40. همان، مورخ 2537/12/13.
41. همان، مورخ 1355/3/8. در یکی دیگر از اسناد تبادل در این زمینه می خوانیم: در ماه گذشته آقای Doan tran canh عضو برجسته حزب کمونیست ویتنام به اتیوپی مسافرت نمود. ناظران سیاسی معتقدند که دولت اتیوپی خواهان دریافت قطعات یدکی سلاحهای امریکا از ویتنام گردیده و ضمناً پیش بینی می شود که از ویتنام کارشناسانی برای تعلیم استعمال سلاحهای روسی منجمله موشک به اتیوپی بیایند.
42. همان، مورخ 1356/5/27، 14 سپتامبر/ 1977.
43. همان، مورخ 1356/2/4.
44. همان، مورخ 18/ آگوست 1977.
45. همان، مورخ 1971/1/13.
46. همان، بدون تاریخ.
47. همان، مورخ 1356/12/11.
48. همان ظهور و سقوط ...، 520 تا 529.
49. شاهدی، مظفر، ساواک، چاپ اول، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، ص 154.
50. همان، مورخ 1351/2/17، اسناد نشست های دو جانبه.
51. همان، مورخ 1354/4/19.
52. همان، مورخ 1354/9/8.
53. همان، مورخ 1352/12/2.
54. همان، مورخ 1354/12/30.
55. همان، مورخ 1352/5/21.
56. همان، بدون تاریخ.
57. همان، مورخ 1353/2/15.
58. همان، مورخ 1352/5/18.
59. همان، مورخ 1352/11/10.
60.همان، مورخ1352/11/10.
61. همان، مورخ 1351/2/17.
62. همان، مورخ 1349/6/23.
63. فصلنامه مطالعات تاریخی ویژه 22 بهمن، سال سوم، شماره 11، زمستان 1384، عنوان مقاله: گوادلوپ، هدایت الله بهبودی، ص 238.
64. همان، اسناد، مورخ 1357/10/9.
65. همان، مورخ 1357/11/11.