هر فردی می باید دوستان مورد نظر خود را پیش از اعتماد نمودن بیازماید و سپس با آنان طرح دوستی ریزد. امیر مؤمنان (علیه السلام) می فرماید:
اعتماد به هر فردی قبل از آزمودن، نشانه کم عقلی است.(1)
پیش از آزمایش، به دوستت اعتماد مکن.(2)
از همین روی در آموزه های دینی برای آزمودن دوست ملاک هایی در نظر گرفته شده که به آنها می پردازیم:
یک. بروز حوادث ناگوار و سخت
امیر مؤمنان (علیه السلام) می فرماید:در هنگام سختی است که دوست آزموده می شود.(3)
در تنگدستی، یاری و مددکاری، دوست آشکار می شود.(4)
هنگام از دست رفتن قدرت، دوست از دشمن شناخته می شود.(5)
در دگرگونی و حوادث روزگار، ماهیت و جوهره اشخاص شناخته می شود.(6)
دوست، دوست نیست، مگر آنکه حقوق بردارش را در سه مورد حفظ کند: در روزگار گرفتاری، در زمان عدم حضورش و پس از مرگش.(7)
دوست نبود آن که در نعمت زند ... لاف یاری و برادر خواندگی
دوست آن باشد که گیرد دست دوست... درپریشان حالی و درماندگی(8)
دو. توجه به اعمال ناخودآگاه افراد
انسان در حالت های آگاهانه خود اغلب با استفاده از انواع تدبیرها بر مقاصد اصلی خود سرپوش می نهد و عیب های خود را از دیگران مخفی می دارد. این نقش بازی کردن تا زمانی ادامه دارد که خرد آدمی کاملاً مراقب بوده و شخص حالت خود آگاهی داشته باشد. اما ممکن نیست که انسان بتواند همیشه و برای مدت طولانی، حقیقتی را پنهان دارد؛ زیرا می گویند همان گونه که زبان آدمی افکارش را مخفی می سازد، افکار پنهان او را نیز آشکار می کند. بنابراین ماهیت واقعی شخص سرانجام در کنایه ها و لحن گفتارش ظاهر می شود. امیر مؤمنان (علیه السلام) بدین نکته چنین اشاره دارد:کسی چیزی را پنهان نکرد، جز آنکه در لغزش های زبان و رنگ رخسارش آشکار خواهد گشت.(9)
سه. توجه به اطرافیان فرد
امیر مؤمنان (علیه السلام) در سفارش به فرزند خویش می گوید:فرزندم! با هیچ فردی، برادری[دوستی] اعلام مکن تا بدانی به چه جاهایی می رود و با چه افرادی نشست و برخاست می کند و چون خوب بر احوالش آگاه شدی و معاشرت وی را پسندیدی، با او اعلام برادری کن.(10)
چهار. ثبات شخصیت در فرد
امام صادق(ع) می فرماید: دوستی از روی راستی و درستی نباشد، مگر آنکه شرایطی چند یا برخی از آنها در فرد وجود داشته باشد:ظاهر و باطنش با تو یکسان باشد؛ خوبی تو را زینت خودش و زشتی تو را زشتی خویش بداند؛ [رسیدن به] ریاست و ثروت، برخورد او را نسبت به تو تغییر ندهد؛ بر چیزی که توانایی دارد، نسبت به تو دریغ نورزد؛ هنگام بیچارگی و درماندگی و پیشامدهای ناگوار تو را رها نسازد و این خصیصه، بی شک همه ویژگی های پیشین را در بردارد.(11)
پنج. کنترل خشم
امام صادق(علیه السلام) می فرماید:هر یک از برادران [دینی] تو که [از رفتارت] خشمگین شد و در باره تو چیز بدی نگفت [و خود را کنترل کرد] او را برای خودت به عنوان دوست برگزین.(12)
شش. تشویق صوری به کارهای ناشایست.
امام صادق(علیه السلام) در روایتی فرمودند:دوست را با سه ویژگی بیازما. اگر از آن سر بلند بیرون آمد، دوست واقعی است، و گرنه دوست ظاهری است... از او مالی بخواه، یا او را بر مال خودت امین قرار بده؛ او را به انجام کاری ناپسند و زشت دعوت کن. [همچنین] اگر فرد از این سه ویژگی سالم ماند، فردی سالم است: زبان بد، دست بد [و خیانتکار] و کردار بد.(13)
هفت. پایبندی به نماز اول وقت
امام صادق (علیه السلام) می فرماید:برادرانتان را با دو خصوصیت بیازمایید. اگر آن ویژگی را داشتند، [با آنان دوست باشید]، وگرنه از او دور شوید! دور شوید! دور شوید: مراقب فرد بر نمازگزاردن در اول وقت؛ نیکی کردن در حال سختی و راحتی به برادران [خودش].(14)
پی‌نوشت‌ها:
1- تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ص 416، ح 9490.
2- همان، ح 9498. از رفیقت در امان مباش، تا اینکه او را امتحان کنی. (همان، ح 9499).
3- همان، ص 424، ح 9733.
4- همان، ح 9732.
5- همان، ح 9735.
6- نهج البلاغه، حکمت 217.
7- همان، حکمت 134.
8- سعدی، گلستان، ص 71.
9- نهج البلاغه، حکمت 26.
10- ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص 233.
11- کلینی، اصول کافی، ج 2، ص 639.
12- مجلسی، بحار الأنوار، ج 71، ص 173، ح 2.
13- ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص 32.
14- کلینی، اصول کافی، ج 2، ص 672، ح 7.
/م
