بازتاب فرهنگی و اجتماع ایران در سفرنامه های اروپاییان

• جلوه هایی از فرهنگ مردم ایران در سفرنامه ها
• مصطفی خلعتبری لیماکی
• تهران، ائلشن، چاپ اول، 1387

مدخل

در حوزه ی مطالعات تاریخی، سفرنامه ها به دلیل محتوای اجتماعی و فرهنگی خود از اهمیت بسیاری برخوردار هستند. ممکن است این پرسش برای محققان و خوانندگان مطرح شود، چرا سیاحان و سفرنامه نویسان اروپایی در آثارشان برای موضوع های اجتماعی و فرهنگی ایران اهمیت ویژه ای قائل می شدند؟ پاسخ این پرسش را باید در محتوای مأموریت های سیاسی و دلایل مسافرت های آن ها به شرق، به ویژه ایران جست و جو کرد. پس از رونق یافتن اوضاع اقتصادی ایران در عصر صفوی، بسیاری از اروپاییان به منظور تجارت و گسترش ثروت خود به این کشور آمدند و با گروه های مختلف اقتصادی و اجتماعی روابط اقتصادی خود را آغاز کردند، بنابراین به جهت برخورد و مناسبات اقتصادی و اجتماعی با طیف های گوناگون، رفتارهای اجتماعی و فرهنگی مردم ایران را از نگاه خود تدوین کردند. در بین این سیاحان غربی، برخی نیز صرفاً مأمور سیاسی دولت های غربی بودند که مأموریت آنها بررسی نقاط ضعف و قدرت نیروی سیاسی و نظامی ایران بود، این گزارشگران نیز علاوه بر شرح و تدوین مأموریت خود، میزان نفوذ و محبوبیت یا تنفر مردم را از حاکمیت گزارش می کردند، از این رو، سفرنامه ها به موضوع ها و مطالبی اشاره دارند که در منابع تاریخی معمولاً به آن اشاره نشده و یا این که از دیدگاه مورخان دارای اهمیت نبوده است. با توجه به مطالب فوق، می توان به این نتیجه رسید که سفرنامه ها در مطالعات اجتماعی از اهمیت زیادی برخوردارند. هر چند سفرنامه ها به دلیل محتوای اجتماعی و فرهنگی خود کمتر به مسائل تاریخی و سیاسی می پردازند، اما به جهت محتوا و قالب اجتماعی این آثار، می توانند نقاط ضعف متون تاریخی را که توسط مورخان نوشته شده است برطرف سازند. سیاحان و سفرنامه نویسان مدعی تدوین تاریخ ایران نبوده اند، بلکه هدف بیشتر آن ها آشنایی مردم مغرب زمین با فرهنگ و تمدن مردم ایران بوده است، برخی از این جهانگردان نظیر تاورنیه و شاردن در این راستا موفق بوده و توانسته اند آثار ارزشمندی درباره اوضاع اجتماعی و فرهنگی ایران در عصر صفوی تدوین کنند، آن ها به دلیل ارتباط با مأموران دوایر دولتی حتی توانسته اند از سلسله مراتب اداری و نظام دیوان سالاری ایران در دوره های مختلف گزارش خوبی ارائه کنند. بنابر مقدماتی که مطرح شد، سفرنامه ها را می توان از حمله متون مهم تاریخ اجتماعی به حساب آورد.
سفرنامه ها به جهت این که از نظر محتوایی به موضوعاتی صرفاً سیاسی نمی پردازند، اهمیّت و ارزش زیادی دارند. نویسندگان سفرنامه ها، اغلب، به جهت موقعیت اجتماعی و سیاسی و مشاغلی که داشتند، به موضوعات مورد توجه خود اهمیّت بیشتری می دادند، بنابراین اغلب آگاهی های زیادی درباره ی اوضاع اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و هنری ضبط و ثبت می کردند. البته برخی از سیاحان به جهت مأموریت های سیاسی ای که برعهده می گرفتند، برای اهداف بلندمدت کشور متبوع خویش دقت زیادی در بررسی اوضاع جغرافیایی سرزمین های مورد مأموریت خود داشتند. این سیاحان که بهتر است از آن ها با عنوان مأموران سیاسی نام برده شود، بررسی دقیقی درباره ی اوضاع جغرافیایی، راه ها، رودخانه ها، فاصله شهرها و ... داشتند. گزارش های آن ها بعدها مبنای سیاست های استعماری دولت های اروپایی در برابر سایر ملت ها شد. بعدها نیروهای نظامی این دولت ها بر اساس گزارش های سیاحان خود، نحوه تصرف مناطق موردنظر را بررسی می کردند.
نخستین سفرنامه ای که آگاهی دقیق و علمی از سرزمین های شرقی(ایران) در اختیار اروپاییان قرار داد سفرنامه کلاویخوی اسپانیایی است. کلاویخو در سال 806 هـ.ق یک سال پس از نبرد آنقره (بین تیمور و بایزید اول) از سوی پادشاه اسپانیا مأموریت یافت تا به ایران سفر کند و مشاهده نماید که بین تیمور و بایزید کدام یک نیرومندتر است تا با او علیه رقیب وی متحد شود و روابط سیاسی برقرار کند. در حالی که پس از رسیدن کلاویخو به آناتولی، بایزید به اسارت درآمده و تیمور فاتح آسیا شده بود. سفرنامه ی کلاویخو را می توان جزو نخستین گزارش های سیاسی دانست که از سوی اروپاییان نگاشته شد. کلاویخو در مسیر مسافرت خود از آناتولی به ایران تا سمرقند و بازگشت خود از ایران به اسپانیا، شرح های ارزنده ای درباره شهرها، اوضاع جغرافیایی و اقتصادی ارائه می دهد، به طوری که سفرنامه ی وی مبنای سفرنامه نویسی اروپاییان به ایران شد. اهمیت سفرنامه ی وی زمانی آشکار می شود که این سفرنامه پس از اختراع صنعت چاپ، بارها در اروپا به چاپ رسید و ماجراجویان اروپایی در عصر صفویه بر اساس گزارش های اقتصادی و جغرافیایی وی توانستند به ایران راه یابند و به تجارت بپردازند.(2) بر اساس انگیزه های فوق، در عصر صفوی نیز اروپاییان به ایران وارد شدند، در این دوره به دلیل ویژگی های سیاسی حکومت صفوی و تقابل آن ها در برابر عثمانی ها، ورود تعداد زیادی از سیاحان به ایران حائز اهمیت است. دولت های اروپایی با انگیزه ی اتحاد با شاهان صفوی علیه عثمانی، مأموران خود را به دربار صفوی می فرستادند.(3) علاوه بر مأموریت های سیاسی، وظیفه دیگر آن ها ایجاد روابط بازرگانی با دولت صفویه بود. مأموران و نمایندگان اروپایی علاوه بر گزارش ها مأموریت خود، اطلاعات منحصر به فردی درباره ی اوضاع جغرافیایی، اجتماعی و اقتصادی ایران ارائه می کردند و این گزارش ها بعدها کمک بسیاری در پیشبرد مقاصد سیاسی دولت های اروپایی درعصر قاجار بودد. در اواخر عصر صفوی، روسیه تزاری نیز به جمع دولت های استعماری پیوسته بود. گزارش های سیاسی ولنیسکی و گیلانتز نقش زیادی در تعیین سیاست های روسیه تزاری جهت تصرف قفقاز و گیلان پس از هجوم افغان ها به ایران داشت.(4) تقریباً تا عصر فتحلی شاه در دوره ی قاجار، مأموران و سفیران ایرانی که به دربار دولت های اروپایی و یا کشورهای همسایه رفت و آمد داشتند، چنین آثاری تدوین نکردند، اما پس از آشنایی با اروپاییان و مطالعه ی سفرنامه های آن ها و همچنین نقش این گزارش ها در تعیین سیاست های دولت های اروپایی، به اهمیت این آثار پی بردند و به تألیف و تدوین گزارش های سیاسی و اجتماعی خود پرداختند. به عنوان نخستین گزارش و سفرنامه ای که تأثیر زیادی بر حیات روشنفکری جامعه ایران گذاشت و سرمشق سفرنامه نویسی ایرانیان شد، می توان به سفرنامه ی میرزا ابوالحسن خان شیرازی تحت عنوان «حیرت نامه» یاد کرد، اما سفرنامه ی وی صرفاً گزارشی از اوضاع اجتماعی و رونق و توسعه ی جامعه ی غرب بود در حالی که میرزا ابوالحسن خان توجهی نسبت به اوضاع فکری و فرهنگی جامعه ی غرب و مناسبات اجتماعی آن ها نداشت، اما سیاحان اروپایی در عصر صفوی و قاجار به ایران می آمدند، دیدگاهی متفاوت نسبت به ایرانیان داشتند، دغدغه های نخستین سفیر ایران با سیاحان اروپایی بسیار متفاوت بود، این نگرش ها در نوشته های آنان به خوبی آشکار است.
در بررسی کوتاهی که از دیدگاه سفرنامه نویسان اروپایی مطرح شده است، می توان به این نتیجه رسید که آن ها علاوه بر دقت در مسائل اجتماعی و فرهنگی نسبت به مسائل سیاسی و نظامی ایران بی تفاوت نبودند. هر چند برخی از ایشان صرفاً با مأموریت های ویژه سیاسی به ایران فرستاده می شدند تا در نتیجه اطلاعاتی که آن ها گزارش می کردند، دولت هایشان درباره ی ایران برنامه ریزی کنند. با این حال مهم ترین موضوعی که در این پژوهش موردنظر است، توجه سیاحان اروپایی به فرهنگ مردم ایران است. فرهنگ مردم ایران از عصر صفوی تا دوره ی قاجار که سیاحان به ایران وارد می شدند، جذابیتی ویژه برای آن ها داشت، زیبایی و فریبندگی جامعه ی ایران برای مسافران خارجی همانند نقش های فرش ایرانی بود که از تنوع زیبا و منظمی برخوردار بود، این مسأله موجب می شد تا آن ها این زیبایی را در آثارشان تدوین و تصویر کنند.
موضوع مورد پژوهش بررسی کتاب، جلوه هایی که از فرهنگ مردم ایران در سفرنامه ها است. بنابراین، مهم ترین مقوله ای که در این اثر پژوهشی مورد تحقیق قرار گرفته، فرهنگ، آداب و رسوم مردم ایران و انعکاس آن در سفرنامه های اروپاییان است. درباره ی تعریف واژه فرهنگ Culture تعریف های گوناگونی وجود دارد؛ اما در مجموع می توان گفت که فرهنگ به مجموعه ی دستاوردهای فرهنگی، آداب و رسوم ملت ها گفته می شود که از یک نسل به نسل دیگر انتقال می یابد.(5)
با توجه به اهمیت و ضرورت بررسی فرهنگ و هویت جامعه ی امروز، محتاج بررسی فرهنگ و آداب رسوم جامعه ی ایران از گذشته های دور تا زمان حاضر هستیم. بنابراین امروزه ایرانی بیش از هر چیز نیازمند آن است که بداند کیست و چه می خواهد؟ انسانی که می خواهد بر هویت خویش اعتراف کند، نمی تواند بدون داشتن منظری در پیش رو و آرمانی برخاسته از گذشته زندگی کند. از این رو، برای شناختن فرهنگ جامعه خویش ناگزیر است نردبان تاریخ را طی کند.
متون تاریخ آگاهی چندانی از اوضاع فکری و اجتماعی جامعه ایران ارائه نکرده اند، در حالی که بسیاری از رفتارهای اجتماعی و فرهنگی که از سوی مردم و یا مورخان امور عادی و طبیعی به نظر می رسید، از دیدگاه یک بیگانه، امور حیرت انگیز و غیرطبیعی جلوه می کرد. به ویژه این که در عصر قاجار، اروپاییان از نظر اجتماعی و اقتصادی فاصله زیادی با ایرانیان پیدا کرده بودند، در حالی که جامعه ی قاجار تغییر چندانی نیافته و به صورت یک جامعه ی سنتی باقی مانده بود.
سفرنامه ها در واقع پرده های خوش نقش از صحنه های مختلف زندگی اجتماعی کشورهایی هستند که مطالب آن ها در موردشان تدوین شده است، با این حال، انعکاس اوضاع و تصویر جوامع در سفرنامه ها بر اساس قاعده و قانون خاصی مبتنی نیست و بیشتر تابغ ذوق و سلیقه ی نویسنده است. بنابراین در تصویرهایی که از جامعه ی ایران در آثار سیاحان اروپایی انعکاس یافته، بسیار متفاوت است. به عنوان نمونه؛ پولاک بادقت و حوصله ی زیاد، به بررسی جامعه ی ایران عصر قاجار پرداخته، سولتیکف روس با دقت کمتری سفرنامه ی خود را تدوین کرد. اما برخی نظیر، لیدی شیل انگلیسی با ذهنیت غلط و غرض ورزی تصویر نادرستی ازجامعه ایران در سفرنامه ی خود انعکاس داده اند، برخلاف شیل، ادوارد براون با تفکر و ذهنیتی فرهنگی دستاوردهای فرهنگی و معنوی ایران را تأیید و ستایش کرده است.
از نظر موضوعی، سفرنامه های اروپاییان که در عصر صفویه و قاجار درباره ی ایران نوشته شده اند، متفاوتند و این مسأله برای بررسی جلوه های مختلف فرهنگی جامعه ی ایران بسیار ارزشمند است. برخی از سفرنامه ها مانند سیاحت نامه ی کمپفر صرفاً به سازمان اداری و اجتماعی دربار توجه کرده اند. لایارد به دلایل علاقه ای که به زندگی اجتماعی عشایر و ایلات داشت، بیشتر محتوای سفرنامه ی خود را به آن ها اختصاص داده است. هدین سون بخش زیادی از اثر خود را به مشاهده و توصیف کویرهای ایران اختصاص داده است و جکسن نیز در مسیر سفر خود به ایران، به بررسی آثار تاریخی و باستانی و مطالعه درباره ی آن ها و ماری پتی فرانسوی، با هدف کسب امتیازات اقتصادی از نقاط ضعف شخصیتی درباریان استفاده کرده است. سبک تصویربرداری و توجه به حوزه های فرهنگی و اجتماعی جامعه ی ایران از سوی سیاحان نیز بسیار متفاوت بوده است، برخی نظیر گوبینو عاشق فرهنگ و تاریخ ایران بود، وی در سفرنامه ی خود ادعا می کند به جهت علاقه ای که به تاریخ و فرهنگ ایران داشت در پاریس همواره از لباس های ایرانی در جشن ها استفاده می کرد و برخی نظیر پیرلوتی به چشم دل به ایرانیان می نگریستند و عده ای همانند شاردن و تاورنیه درباره ی ایرانیان واقع گرا بودند و برخی نیز سبک سنتی و معمولی جامعه را به تصویر کشیده و نویسنده ی حاجی بابای اصفهانی (جیمز موریه) با بدبینی سعی در بزرگ نمایی برخی از رفتارهای ایرانیان داشته و از دیدگاه استعماری به جامعه ی ایرانی نگریسته است.(6)
در مجموع، آثار سیاحان و جهانگردان اروپایی، با هر انگیزه ای که به ایران آمدند، حاوی نکات ارزشمند تاریخی، اجتماعی و فرهنگی است. البته اهمیت اجتماعی و فرهنگی آن ها از جنبه ی تاریخی آن ها بیشتر است، زیرا در زمینه ی گزارش های تاریخی به جهت عدم آگاهی آن ها از حوادث تاریخی چندان قابل اعتماد نیستند. هدف اغلب این نویسندگان-جز مأموران سیاسی-گزارش اوضاع اجتماعی و فرهنگی ایران و آشنایی مردم مغرب زمین با آداب و رسوم جامعه ی ایران در دوره صفویه و یا عصر قاجار بوده است.
پ‍ژوهش حاضر تحت عنوان جلوه هایی از فرهنگ مردم ایران در سفرنامه ها، تحقیقی توصیفی-انتقادی درباره ی انعکاس اوضاع اجتماعی، فرهنگی و به طور کلی خرده فرهنگ های جامعه ی ایران در سفرنامه های اروپاییانی است که در عصر صفویه و قاجاری به ایران آمده اند. محقق در پاسخ به این پرسش ها پژوهش خود را آغاز کرده است: فرهنگ مردم ایران چگونه طی زمان بسط و توسعه یافته است؟ حکومت ها در سیر حیات فرهنگ مردم چه نقشی داشته و چه نسبتی با آن برقرار کرده است؟ رمز بقای جامعه ایرانی در چه مسائلی است(7)؟
مؤلف درباره انگیزه و اهداف اصلی اروپاییانی که به ایران آمده اند، معتقد است که مجموعه ی عوامل مختلف آن ها را تشویق به سیر و سیاحت در ایران کرده است. وی در یک تقسیم بندی کلی معتقد است، انگیزه های اروپاییان را بر اساس اولویت می توان به انگیزه ی سیاسی، سیاحت و ماجراجویی، تجارت و بازرگانی، انگیزه های اعتقادی و مذهبی، زبان شناسی و تحقیقات علمی دسته بندی کرد.(8)
در عصر صفویه برخی از اروپاییان نظیر برادران شرلی و پیترودلاواله صرفاً با انگیزه ی سیاسی و با هدف مقابله ی ایران با عثمانی به ایران آمدند. پس از بسته شدن راه تجاری شرق به سوی غرب توسط عثمانی ها، اروپاییان از دست یابی کالاهای شرقی محروم شدند، پس با مشکلات مختلف و به انگیزه ی تجارت خود را به ایران رساندند، از این دسته از سیاحان می توان به جینکنسون، شاردن، اُلئاریوس، تاورنیه و جان نیوبری اشاره کرد، در آثار این دسته از سیاحان، اوضاع اجتماعی جامعه ی ایران به خوبی انعکاس یافته است، علت توجه این گروه به موضوعات فرهنگی و اجتماعی، مراودات بازرگانی شان با صاحبان مشاغل مختلف است.
عده ای از دانشمندان ماجراجو نیز با آگاهی از پیشینه ی تاریخی ایران و مطالعه ی آداب و رسوم و شیوه های زندگی و اعتقادات این جامعه به ایران مسافرت کردند، سفرنامه ی این دسته از سیاحان نظیر جکسن و مارسل دیولافوآدر این گروه قرار می گیرد. برخی نظیر سانسون و رافائل دومان برای تبلیغ کیش مسیحیت و سرو سامان دادن مسیحیان ایران به این سرزمین مسافرت کرده و سفرنامه های آن ها نیز حاوی تلاش های مذهبی آنان است.
صرف نظر از سیاحان مورد اشاره و آثارشان، برخی دیگر از سیاحان اروپایی پس از ورود به ایران در قالب مشاغل مختلف نظیر پزشک، همانند فوریه-پزشک مخصوص ناصرالدین شاه-منشی، سرباز، کارمند، مستشار وارد جامعه ی ایران شدند و شرح مشاهدات خود ار تدوین کردند. به هر حال محتوای سیاحت نامه و شرح مخاطرات اروپاییان از ایران به لحاظ موضوع دارای شکل و ترتیب تقریباً یکسانی است، زیرا آن ها به اموری توجه و علاقه نشان می دادند که از نظر آن ها در جامعه ی ایران تفاوتی اساسی با جامعه ی اروپایی داشت، بر این اساس موضوع های کلی سفرنامه را می توان به شرح زیر تقسیم بندی کرد:
اشاره های منظم به تاریخ ایران در عصر نویسنده ی سفرنامه؛ بررسی ساختار سیاسی حکومت در ایران؛ نقش شاه و مقام وی در جامعه ایران؛ بررسی نظام اداری و دیوان سالاری و کارکرد نهادهای زیرمجموعه ی آن ها؛ کارکرد نظام قضایی جامعه ایران؛ مذهب و اعتقادات مذهبی؛ ویژگی دربار و درباریان جامعه ایران از عصر صفویه تا قاجاریه؛ قوانین و چگونگی اجرای آن در جامعه ایران؛ آداب و رسوم اخلاقیات؛ طبقات اجتماعی؛ بررسی وضع زنان؛ تجارت و بازرگانی؛ راه ها و نقش آن در تجارت؛ جغرافیای تاریخی و طبیعی ایران؛ هنرها؛ زبان و ادبیات؛ نظام آموزش و پرورش؛ آثار و بناهای تاریخی؛ مجازات ها و نحوه ی اجرای آن ها.
سفرنامه ها با توجه به این که در دوره هایی از تاریخ ایران تدوین شده اند که متون تاریخی عمدتاً تحت نظارت دربارها و حکومت ها تدوین می شد و مملو از تحریف و تملق های غیرواقعی بود، از اهمیت زیادی برخوردارند زیرا متون تاریخی عموماً بخشی از حوادث را نگارش می کردند که مبنای تحولات تاریخی شاهان و سلاطین بودند، بنابراین مورخان به اموری که خارج از دستگاه سلطنت بود اعتنایی نداشتند، در حالی که سفرنامه ها با بررسی موضوعاتی که اشاره شد، خلأ تاریخ اجتماعی را برطرف ساخته اند و از سوی دیگر، به جهت این که سیاحان اجبار و یا مأموریتی جهت تدوین موضوع های مورد اشاره نداشته اند، مطالب شان برای تحقیق های تاریخ اجتماعی بکر و جالب به نظر می رسد.

بررسی متن و محتوای پژوهشی کتاب

محقق در فصل اول، برخی از عادات و باورهای ایرانیان را که در سفرنامه های اروپاییان انعکاس یافته است، بررسی و تحلیل می کند. یکی از رفتارهای اجتماعی ایرانیان در عصر قاجار که مورد توجه سیاحان و موجب تعجب آنان می شد، نحوه ی غذا خوردن و مهمان نوازی ایرانیان بود و یا چهارزانو نشستن ایرانی ها هنگام صرف غذا، که برای اروپاییانی که از نیمکت و میز و صندلی استفاده می کردند، بسیار دشوار و تعجب آور بود.(9) سیاحان اروپایی گزارش های فراوانی درباره ی آداب پذیرایی و دعوت از مهمان توسط ایرانیان گزارش می کنند، پولاک می نویسد: هیچ چیز برای ایرانی غم انگیزتر از آن نیست که ناگزیر باشد غذای خود را در تنهایی بخورد. ایرانیان در پذیرایی از مهمان اسراف زیادی می کنند چنانکه غذای یکصد نفر را در مقابل تعدادی معدود می گذارند.(10)
اوژن فلاندی نیز از رعایت سلسله مراتب اخلاقی احترام از کوچکتر به بزرگ تر ها در ایران گزارش می کند و این نکته را از ویژگی های مثبت ایرانیان می داند.(11)
یکی دیگر از ویژگی های اخلاقی ایرانیان به گزارش جهانگردان، تعارف های معمول و رایج ایرانی ها است. به عقیده ی آن ها ایرانی ها تا آن جا در تعارف پیش می روند که رفتار آن ها رنگ تملق به خود می گیرد. حال آن که زبان و آنچه در دل آن هاست، غالباً چیز دیگری است. با این همه ایرانیان در این زمینه مهارت دارند و مطلب را به صورتی نقل می کنند که مخاطب به مقصود اصلی وی پی نبرد، به نظر آن ها شاید زیرکی ایرانیان در گفتار و تفسیر کلام مخاطب از همین جا برخاسته است پولاک در این زمینه می نویسد: «ایرانی با وجود این که هر جمله ای را مؤکداً ادا می کند، به راست گویی چندان پایبند نیست و از هنگامی که سعدی گفت: دروغ مصلحت آمیز به از راست فتنه انگیز، هر دروغ و دغلی را مصلحت آمیز قلمداد می کند.(12) کوتربوئه نیز در این باره معتقد است: «تعارفات ایرانیان آن چنان که اروپاییان فهمیده اند جدی و حقیقی نیست. این تعارف ها فقط حرف های ادبی است که نسبت به مهمان بیان می کنند».(13)
یکی از سنت های اجتماعی و فرهنگی ایرانیان، مراسم ازدواج است، که سیاحان به تفصیل درباره ی چگونگی برگزاری آن و تمام مراحل اجرای آن را گزارش نوشته اند.(14)
یکی دیگر از موضوعاتی که محقق در سفرنامه ها به بررسی آن پرداخته است، جایگاه امام علی(علیه السّلام) در باورهای عامه و انعکاس آن در سفرنامه های اروپاییان است. اهمیت، مقام و منزلت علی(علیه السّلام) در نزد ایرانیان، موجب شده است تا بسیاری از سیاحان به نقش ایشان در میان ایرانیان اشاره کنند. در نگاه سیاحان حضرت علی(علیه السّلام) از نظر ایرانیان، انسان کاملی است که تمام فضایل را دارا است، و در این زمینه تا اندازه ای افراط می کنند که گاهی حتی به صورت متناقض و غلوآمیز نسبت هایی به او داده می شود.(15)
اقشار مختلف جامعه ی ایرانی بسیار مورد توجه سیاحان اروپایی بودند. یکی از اقشار مهم اجتماعی که سفرنامه نویسان به ایشان اشاره کرده اند، لوطیان بودند. لوطیان نقش و کارکردهای متفاوت و گاه متناقضی در جامعه ی ایرانی دوره ی قاجار داشتند. مؤلف در این فصل، بخشی از گزارش های سیاحان معروف این دوره نظیر ادوارد براون، گوبینو، اورسل، جیمز موریه و دیگران را درباره ی آن ها نقل و بررسی کرده است.(16)
دیگر از موضوعات و رفتارهای اجتماعی که سیاحان اروپایی به آن علاقه نشان داده اند و مؤلف کتاب نیز به بررسی آن در این سفرنامه ها پرداخته است، می توان به پزشکی و جایگاه آن در بین مردم، خرافات و موهومات رایج بین مردم، باورها و ارزش های مذهبی، تکیه کلام ها و دروغ گویی، مرگ و زندگی و جایگاه آن در میان ایرانیان اشاره کرد.
در فصل دوم، جشن ها، اعیاد و مراسم ادواری در سفرنامه ها مورد بررسی قرار گرفته است. یکی از جنبه های زندگی اجتماعی ایرانیان که سخت مورد توجه اروپاییان قرار گرفته است، برپایی مراسم ویژه به مناسبت جشن های ملی و دینی است. جذابیت این روزهای شادی بخش یکی از دلایل توجه مسافران اروپایی به سنت های فرهنگی عمیق مردم ایران شده است و در دوره های جدید نیز موجب پیوند بین نسل های جدید با گذشته است. جشن هایی مانند عیدنوروز، سیزده بدر، عید قربان، عید غدیر، و مراسمی مانند گلریزان که به تفصیل در سفرنامه های سیاحان اروپایی نقل و بررسی شده است. از جمله سیاحانی که به برگزاری این جشن ها توجه ویژه ای داشتند، می توان به شاردن، کاتف، کمپفر، دولاواله، الئاریوس و سانسون اشاره کرد. جیمز موریه در حاجی بابای اصفهانی توجه ویژه ای به برگزاری عید ضحاک که توسط زرتشتیان برگزار می شد، داشت وی تفصیل برگزاری جشن و آیین های مخصوص آن را در اثر خود آورده است.(17)
در فصل سوم پژوهشگر عنوان تحقیق خود را بررسی نمادها و آیین های ایرانی در سفرنامه ها قرار داده است. خانواده و اهمیت آن در جامعه ی ایرانی، موسیقی، نقاره خانه، خیمه شب بازی، قهوه خانه و چایخانه، خانقاه و زورخانه، کاروانسراها و بازارها از جمله اماکن و پدیده هایی است که انعکاس این نهادها در سفرنامه های اروپاییان تحقیق شده است. ساختارهای اشاره شده یکی از اختصاصات جامعه ایرانی است که بیگانگان پس از برخورد با آن ها جذب برخی از این نهادها شده اند. همان طور که می دانیم قدمت تاریخی و آوازه ی فرهنگ ایران با هاله ای از شهرت افسانه ای اش، از زمان های دور برای سیاحان و ماجراجویان، جاذبه ی افسون کننده ای داشته است. این امر باعث شد که سوداگران و ماجراجویان از هر طرف به این سرزمین روی آورند، بدون شک یکی از علل جذب سیاحان اروپایی، نمادها و آیین های خاص ایرانیان بوده است.(18)
سیاحان اروپایی علاوه بر تحقیق و گزارش فعالیت های اجتماعی و فرهنگی، توجه ویژه ای به حضور و نقش زنان در جامعه داشتند، اما بنا به گزارش آن ها به دلیل شرایط سنتی جامعه، زنان تنها در مراسم مذهبی نظیر عزاداری ماه محرم، روضه خوانی و نمایش های تعزیه حضور می یافتند. در سایر اوقات زنان اغلب در اندرونی خانه ها حضور داشتند.(19)
فصل چهارم پژوهش به بررسی مراسم مذهبی در سفرنامه ها و چگونگی برگزاری آن و همچنین تأثیر این سنت ها در آثار فوق اختصاص یافته است. سیاحان، مراسم عزاداری ماه محرم را به جهت اهمیت آن در بین شیعیان ایرانی بیش از سایر مراسم و آداب و رسوم مردم ایران توصیف کرده اند. برخی از سفرنامه نویسان نظیر؛ تاورنیه، تونر، لوبرن و شاردن بخش زیادی از سفرنامه ی خود را به چگونگی برگزاری مراسم ماه محرم و اعتقادها و باورهای مردم نسبت به آن پرداخته اند. در مجموع آنان در شرح مشاهدات خود از مراسم عزاداری، کم و بیش به نکات مشترکی اشاره دارند. نکته ی مهمی که در این پژوهش به چشم می خورد، توجه ویژه پادشاهان صفوی و قاجاری نسبت به برگزاری باشکوه این مراسم است. به گزارش آنها سلاطین به جهت علاقه ی خود و مردم به این مراسم، سعی در گسترش و توسعه ی تکایا و مکان های برگزاری این مراسم داشتند. تظاهرهای مذهبی برخی از شاهان صفوی نظیر شاه عباس اول، در برخی از سفرنامه ها منعکس شده است. از دیدگاه مسافران خارجی، مراسم ماه محرم و عزاداری ها یکی دیگر از ویژگی های جامعه ی شیعه مذهب ایران بوه است.(20) تعزی و چگونگی برگزاری آن در عصر قاجار از جمله موضوع های مهمی بود که جهانگردان به بررسی آن علاقه ی زیادی نشان دادند. هر چند مشاهدات سیاحان چندان دقیق و مبتنی بر روح واقعی پدیده ی اجتماعی مورد اشاره نبود، با این حال انعکاسی از جامعه ی ایران برای اروپاییان بود.

نقد و نظر

پژوهش حاضر از نظر موضوع و ضرورت تحقیق از اهمیت زیادی برخوردار است و محقق توانسته است با بررسی سفرنامه های مهم دوره صفوی تا عصر قاجار، دیدگاه آن ها را درباره ی جامعه ی ایران، بررسی کند. وی در طرح بحث و روش تدوین بسیار موفق بوده است؛ اما علی رغم همه ی نقاط مثبت از کاستی هایی نیز مبری نیست. کاستی ها و نقاط ضعف پژوهش را می توان در سه محور برشمرد.

الف)طرح مسأله:

طرح تحقیقی به دلیل پژوهشی کم حجم و مختصر موجب عدم توجه به بسیاری از جلوه های فرهنگی، اجتماعی است. به طوری که در برخی موارد، صرفاً اشاره ای گذرا به یک موضوع شده و برای برخی از عناوین فقط از یک سفرنامه گزارش تهیه شده است. پژوهشگر می توانست با محدودکردن دوره یا موضوع مورد پژوهش، به نتایج بهتری دست یابد.

ب)روش پژوهش:

محقق در روش استناد به مطالب سیاحان و سفرنامه ها بیشتر سعی در نقل مستقیم گزارش ها داشته است. هر چند نقل مستقیم و کامل به متون مختلف، موجب آشنایی خواننده با متن موردنظر می شود و می تواند بی واسطه از مضمون مورد نظر آگاهی یابد، اما اشاره های مکرر به این روش استنادی موجب حذف شخصیت علمی پژوهشگر در تحقیق می شود، از آن جا که موضوع پژوهش تحلیلی است و نشان از این دارد که پژوهشگر با هدف و دیدگاهی خاص به سفرنامه ها پرداخته است، بهتر بود دیدگاه های خود را نیز، به طور مشخص، در کتاب ابراز می کرد و با نقل به مضمون دیدگاه ها و دستاوردهای پژوهش خود را مستند می ساخت، به دنبال این روش، برای استناد بیشتر، می شد حداکثر چند جمله از مأخذ موردنظر را ذکر کرد.

د) عدم پاسخ به برخی از پرسش های اصلی تحقیق:

یکی از نقاط مثبت پژوهش حاضر، آغاز طرح بحث با پرسش های متعدد است. محقق اذعان دارد که پژوهش وی به منظور پاسخ به پرسش هایی است که طرح کرده است. هر چند در طی مراحل و فصل های تحقیق، پژوهشگر سعی دارد به این پرسش پاسخ دهد؛ اما به دلیل کلی و عمومی بودن موضوع پژوهش و محدودیت تعداد سفرنامه های منتخب، برخی از پرسش های اساسی تحقیق بدون پاسخ مانده است. به عنوان نمونه پژوهشگر نسبت به پرسشِ نقش حکومت ها در سیر حیات فرهنگ مردم، چگونگی بسط فرهنگ مردم ایران طی زمان و همچنین رمز بقای جامعه ی ایرانی پاسخی ارائه نکرده است.
یکی از نکات مهم در گزارش های سیاحان بزرگ نمایی برخی از رفتارهای ایرانیان و انعکاس آنان در سفرنامه ها است. برخی از سفرنامه نویسان مغرض و بدخواه ایرانی نظیر، مادام شیل، کرزن، جیمز موریه و دیگر ایرانیان را دروغ گو و متملق قلمداد کرده اند، ایشان عموماً با تعدادی محدود از ایرانیان در ارتباط بودند و از سوی دیگر روابط برخی از آن ها صرفاً با اقشار متملق درباری بوده است. تعمیم این رفتارها بر همه ی ایرانیان و بازتاب آن در سفرنامه ها، برای فرهنگ اجتماعی ایران که از قدمت و ریشه های قوی برخوردار است، چندان مناسب نبود. البته برخی دیگر از سیاحان، چنین نظری نداشته اند؛ به عنوان نمونه، ادوارد براون و کنت دوگوبینو از علاقمندان و شیفتگان فرهنگ و جامعه ی ایران بوده اند. کنت گوبینو درباره صفت دروغ گویی، که از سوی برخی سیاحان به ایرانیان نسبت داده شده است، بر این باور بود که ایرانیان مردمی راست گو و پرستنده ی حقیقت هستند. علت این که ایرانیان قصد و نیت اصلی خود را فاش نمی کنند، فشارهای حاکمیت های استبدادی و هجوم های تاریخی اقوام مختلف به این سرزمین بوده است. بنابراین از دیدگاه وی دروغ گویی برخی از ایرانیان صفت اکتسابی آن ها است که به دلیل فشارهای تاریخی صورت گرفته است، زیرا در طول تاریخ ایرانیان اهمیت زیادی به راست گویی می دادند. (21) پژوهشگر می توانست با اتکای نوشته های برخی دیگر از اروپاییان، دیدگاه سیاحان خیالباف و مغرض را نقد کند.
در مجموع، پژوهش حاضر گام مثبتی است برای بررسی پدیده های اجتماعی در تاریخ ایران و این تلاش نویسنده را باید ستود.

پی نوشت ها :

1. گروه تاریخ دانشگاه آزاد اسلامی تنکابن.
2. کلاویخو، سفرنامه؛ ترجمه مسعود رجب نیا، علمی و فرهنگی، تهران،1382، مقدمه.
3. پیترودلاواله، سفرنامه؛ ترجمه شعاء الدین شفا، علمی و فرهنگی، تهران، 1381، ص 25.
4. یوسف جمالی، محمدکریم؛ تحولات ایران در عصر صفوی، دانشگاه آزاد نجف آباد، 1385، صص 140-135.
5. بیرو، آلن؛ فرهنگ علوم اجتماعی ترجمه باقر ساروخانی، کیهان، تهران، 1370، ص 78-77.
6. جوانبخت، مهرداد؛ ایرانی از نگاه انیرانی، آموزه، اصفهان، 1379،ص 35.
7. خلعتبری لیماکی، مصطفی؛ جلوه هایی از فرهنگ مردم ایران در سفرنامه ها، ائلشن، تهران، 1387، ص 3.
8. همان، ص 7.
9. همان، ص 19.
10. همان، ص 22.
11. همان.
12. همان، ص 24.
13. همان، ص 25.
14. همان؛ ص 35-30.
15. همان، ص 36.
16. همان، صص 48-45.
17. همان، ص 68.
18. همان، ص 69.
19. همان، ص 72.
20. همان، ص 94.
21. کنت دوگوبینو، سه سال در آسیا، ترجمه عباس اقبال آشتیانی، تهران، اقبال 66 و 65.

منبع مقاله :
کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره ی 133، صص 69-61