نویسندگان: شهره جلال پور، شیوا جلال پور
مقدمه
دولت انگلستان با اتکاء به قدرت نیرومند دریایی خود پا به خلیج فارس نهاد و طی سالیان متمادی با استفاده از سوءسیاست دولت مرکزی ایران، ضعف قوای نظامی و دریایی ایران، انعقاد قرارداد با شیوخ عرب منطقه و... حضوری فعال در این ناحیه داشت. بریتانیای کبیر ذره ذره و آرام آرام تسلط خود را توسعه داد. علاوه بر هندوستان، کشف نفت در این منطقه و ظهور بلشویسم در روسیه، در ابتدای قرن بیستم، دلمشغولی های انگلستان را در این منطقه بیشتر کرد. جنگ های اول و دوم جهانی که هر دو منجر به اشغال ایران گردید، انگلستان را وادار نمود نیروی نظامی ثابتی در منطقه داشته باشد و ملی شدن نفت در ایران و کانال سوئز در مصر به این حضور رنگی دیگر بخشید. اما به تدریج ناتوانی های مالی آن دولت و تعویض استراتژی غرب در برابر شوروی در خلیج فارس و اقیانوس هند، موجب شد انگلستان نیروهای نظامی اش را از منطقه خارج کند. اما پیش از این خروج باید تکلیف هر قطعه از منطقه و نیز نیروی جایگزین انگلستان در منطقه به روشنی مشخص می شد. استقلال بحرین، پیدایش امارات عربی متحده و تقویت نیروی دریایی ایران از ویژگی های استراتژی جدید غرب در خلیج فارس بود.نفوذ انگلستان در خلیج فارس
پس از فتح قسطنطنیه توسط عثمانی در 1453م/ 857هـ، بازرگانان اروپایی به دنبال یافتن راه جدیدی برای تجارت با شرق بودند. با کشف دماغه امیدنیک پای اروپاییان به خلیج فارس رسید و داشتن یک پایگاه ثابت در منطقه، ضروری به نظر می رسید. فتح جزیره هرمز به دست آلفونسو آلبوکرک پرتغالی این فرصت را ایجاد کرد. به تدریج پرتغال، اسپانیا، هلند، فرانسه و انگلستان بر منطقه مسلط شدند.(1) تأسیس کمپانی هند شرقی به دستور ملکه الیزابت اول نخستین اقدام دولت انگلستان برای تسلط بر این منطقه بود.(2) تسلطی با ظاهری اقتصادی که در عمل منافع سیاسی و نظامی را دنبال می کرد. تصاحب یک کشتی پرتغالی توسط آنان در 1578م/966هـ و دسترسی به اسناد آن به انگلیسی ها فهماند سود تجارت با شرق چقدر است(3). در سال 1612م/ 991هـ سه فروند کشتی انگلیسی به سورات، در هند، رسید و با امرای محلی، قراردادی منعقد کرد که به ایجاد تجارت خانه ای منجر شد.(4)در دوران صفویه و خصوصاً شاه عباس اول، کاناک E.Connock و بارکر T.Barker امتیازات زیادی برای دولت انگلستان به دست آوردند:(حق کاپیتولاسیون، تأسیس تجارت خانه، فروش انحصاری ابریشم و...) و قرارداد مانوکس- امام قلی به پایان دادن کار پرتغالی ها و تسلط انگلیسی ها بر هرمز انجامید.(5)سپس انگلیسی ها از جاسک به بندر هرمز آمدند.
هلند به عنوان یکی از رقبای انگلیس در این منطقه شکست خورد و حذف شد. نادرافشار سعی کرد با ایجاد نیروی دریایی، سیاست دریایی ایران را تجدید کرده(6) و اجازه حضور به نیروی دریایی بیگانه در جنوب ندهد. این تلاش با رقابت انگلستان و مخالفت روسیه ناکام ماند.
کریم خان زند امتیازات زیادی به انگلیسی ها داد؛ جز حق خروج طلا و نقره از کشور. در جنگ های انگلستان و فرانسه- رقیب جدید- باز پیروزی با انگلستان بود. اهمیت فوق العاده این منطقه که راه رسیدن به هند را شش ماه نزدیکتر می کرد(7)، باعث شد انگلستان با استفاده از نیروی نظامی رقبا را بیرون کند.
روی کار آمدن ناپلئون در فرانسه و رقابت تعطیل ناپذیر او با انگلستان و شوق دسترسی به هند، اهمیت این منطقه را بیشتر کرد و انگلستان امتیازات بیشتری از قاجارها گرفت(8) و سرانجام برای حل رقابت ها در منطقه ایران، ناگزیر شد قرارداد 1907م را با روسیه امضا کند.
اولویت های انگلستان در خلیج فارس عبارت بود از:
1.حفظ امنیت مرزهای غربی هند و بندر کراچی از تعرضات خارجی
2.حفظ امنیت شریان مواصلاتی با استرالیا و زلاندنو
3.حفظ امنیت تردد دریایی خلیج فارس
4.حفظ امنیت حوزه های نفتی و لوله ها و پالایشگاه نفت آبادان
5.حفظ شط العرب در موقعیتی که در زمان جنگ بتواند از آن استفاده کند
6.حفظ دادوستد تجاری و دیگر منافع آن دولت(9)
ذکر چند نقل قول از دست اندرکاران سیاست خارجه انگلستان اهمیت این موضوع را روشن تر می کند:
لرد کرزن:« اگر روسها در خلیج فارس دارای بندر شوند، تعادل ظریفی که با رنج و زحمت برقرار کرده ایم برهم می خورد و تجارتی که ارزش آن چندین میلیون استرلینگ است نابود می شود...، آن وزیر مختاری که تسلیم [این امر] شود به جرم خیانت به کشور متهم می کنم...»(10)
سر آرنولد ویلسون:« مدت یک قرن است که ما انگلیسی ها خلیج فارس را به زور اسلحه و شمشیر مبدل به منطقه ای آرام کرده ایم و هیچ یک از عملیات ما در نقاط دیگر جهان، مثل اقداماتی که در خلیج فارس کرده ایم، رضایت بخش نبوده. نابودی دزدان دریایی، منع برده فروشی، نابودی قلاع دزدان، آشتی دادن شیوخ، تحت الحمایه کردن بحرین، ایجاد رابطه با کویت، مساحی و نقشه برداری خلیج فارس...»(11).
لرد پالمرستون:« ما وظیفه داریم خلیج فارس را زیر سلطه نیروی دریای خود درآوریم، به طوری که هیچ قدرتی نتواند با ما به رقابت برخیزد، در این راه باید روشی اتخاذ کنیم که از لحاظ ملی گران نباشد...»(12).
اقدامات انگلستان برای تسلط بر بحرین
دولت انگلستان بنا به دلایلی که ذکر شد، تلاش های خود را آرام آرام شروع کرد تا بر این منطقه مسلط شود. مهم ترین اقدام، داشتن رابطه مستقیم با شیوخ بود. اختلافات سنتی اعراب با ایرانیان از یک طرف و اختلاف اعراب با یکدیگر بهترین دستاویز انگلستان برای مداخله و استفاده بود.سال 1820م/ 1199هـ دولت انگلستان با عشایر عرب خلیج فارس قراردادی امضا کرد که دو ماده مهم آن عبارت است از:
ماده 5: به فرماندهان کشتی های انگلیسی اجازه داده می شود تا تردد کلیه سفاین اروپایی از جمله کشتی های متعلق به اعراب در خلیج فارس را کنترل کنند؛
ماده 6: حکام و شیوخ حاشیه خلیج فارس مکلفند که نمایندگان خود را به انگلستان بفرستند؛ برای اخذ دستورالعمل های سیاسی در مسائل عمده داخلی خود[!]. بحرین نیز بعد از مدتی به این قرارداد پیوست.(13)
در 1870م/ 1287هـ انگلیسی ها، شیخ محمد، طرفدار ایران، را برکنار و شیخ عیسی را بر سر کار آوردند تا بدین ترتیب بتوانند بحرین را رسماً تحت الحمایه خود کنند.(14)
بر اساس اسناد اداره محرمانه حکومت هندوستان در طی سال های 1904-1854م دولت انگلستان از شیوخ ساحل متصالح عمان تعهد کتبی گرفت که وضعیت موجود را حفظ کنند و شش نفر از شیوخ مذکور طی نامه هایی ملتزم شدند که بدون موافقت حکومت بریتانیا با هیچ حکومت خارجی مکاتبه نکنند، در عوض انگلستان هم اجازه نخواهد داد نماینده هیچ دولت خارجی به جز بریتانیا در خاک آنان مستقر شود.(15) در سال 1882م انگلستان قراردادی دیگر با شیوخ امضا کرد که 3 بند مهم داشت:
1.به هیچ وجه با قدرت دیگری سوای دولت بریتانیا وارد گفتگو نشوند.
2.به هیچ یک از کارگزاران دیگر دولت ها اجازه اقامت در آن قلمرو را ندهند.
3.به هیچ وجه بخشی از قلمروشان را به دولتی سوای دولت بریتانیا واگذار یا فروش یا اجاره و دیگر موارد مشابه ندهند.
به طور خلاصه می توان گفت که بحرین در عصر قاجار عملاً از دست ایران رفته بود؛ اگرچه دولت ایران هیچ گاه از حقوق قانونی خود بر این جزایر و سایر جزایر خلیج فارس دست برنداشت. مسئله بحرین و جدایی سایر نقاط ایران آن قدر برای مردم ایران مهم بود که در عصر مشروطه در یکی از نامه های علماء نجف به آن اشاره شده: «آیا بر احدی از مسلمین مخفی است که از بدو سلطنت قاجار چه حد صدمات فوق الطاقه بر مسلمانان وارد آمد و چقدر از ممالک شیعه از حسن کفایت آنان[!]، به دست کفار افتاد: قفقاز، شیروانات، بلاد ترکمان، بحر خزر، هرات، افغانستان، بلوچستان، بحرین، مسقط، غالب جزایر خلیج فارس، عراق عرب و ترکستان...»(16).
بحرین در دوره رضاشاه
در دوره رضاشاه پهلوی اختلاف بین ایران و انگلستان بر سر بحرین همچنان باقی ماند. عمده محورهای این اختلافات عبارت بودند از:1 .مسئله نفت بحرین:
امتیاز استخراج نفت بحرین در سال 1930م به کمپانی استاندارد اویل آف کالیفرنیای آمریکایی داده شد(17 )که لنچافسکی آن را به سال 1927م نوشته است.(18)از آنجا که ایران بحرین را بخشی از قلمرو سرزمینی خود می دانست، سهم خود را از نفت بحرین مطالبه کرد و کار را به مجامع بین المللی کشاند.(19)
2 .صدور گذرنامه:
در سال 1922م/ 1301هـ ایران به حاکم بنادر خلیج فارس اطلاع داد از آن پس اهالی بحرین را از اتباع ایران محسوب داشته و اجازه ندهند بدون دارا بودن گذرنامه ایرانی از کشور خارج شوند. دولت بریتانیا هم دست به اقدام متقابل زد.(20) و سال 1307هـ هم مجدداً این مسئله مورد تأکید قرار گرفت.(21)3 .مسئله قاچاق اسلحه از بحرین(22):
تیمورتاش وزیر دربار ایران در 8 ژوئن 1930م/ مطابق با 18 خرداد 1308هـ ضمن ارسال نامه ای به کلایو Clive(سفیر انگلیس در ایران) اعتراض کرد:« اینکه قاچاقچیان می توانند از دست مأمورین ایران که فاقد نیروی دریایی هستند بگریزند، امری است قابل درک، ولی چگونه است که می توانند از مناطقی عبور کنند که کشتی های انگلیسی مستقر است. کشتی هایی که جلوگیری از قاچاق اسلحه را وظیفه خود می دانند(23)؛4 .اقدامات شیوخ بحرین علیه ملت ایران:
هدایت می نویسد:« در سنوات 1311-1302هـ راپورت داشتیم که حکومت، سکنه ایران را جمع می کند، اسناد مالکیت را از بین می برد. مدرسه ایرانی ها را می بندد، قبوض مالیاتی را از دست شیوخ می گیرد، کلاه پهلوی را موقوف می کند»...(24)5.نوع تمبر پاکت نامه ها:
دولت ایران دستور می دهد چون بحرین متعلق به ایران است، مرسولات باید تمبر ایرانی داشته باشد که با مخالفت انگلستان مواجه شد. در سندی که از مصوبات هیأت وزرا به نمره 5702 مورخ 1311/1/24 هـ موجود است آمده:«هیأت وزرا در جلسه چهارشنبه 14 دی 1311 مراسله نمره 12456، وزارت پست و تلگراف و تلفن را در موضوع پاکت های واصله از بحرین مطرح[ و مورد] مذاکره قرار داده تصویب نمودند که اداره پست نسبت به پاکت های بحرین که دارای تمبر یا سورشارژ بحرین باشد، مطابق معمول داخلی مملکت رفتار و آنها را بدون تمبر فرض کرده، به اخذ دو برابر جریمه و الصاق تمبر به مقصد برسانند.»(25)
گاشیندن، معاون پارلمانی وزارت خارجه انگلیس در نامه ای به کلایو در 8 نوامبر 1928م نوشته:« یکی از ارکان مهم سیاست بریتانیا در این منطقه حمایت از شیوخ، در مقابل ایران است و شما در مذاکراتتان با ایران تأکید کنید که جزایر تنب و ابوموسی از اول متعلق به امرای جاسمی بوده که به اعقاب کنونی آنان( شیوخ شارجه و رأس الخیمه) منتقل شده... ما باید حتی با جنگیدن و به کار بردن قوای مسلح مانع از این شویم که ایران جزایر را بگیرد.»(26) در این ماجرا انگلستان پیش دستی کرد و دو بار طی سال های 1888 و 1928م به شیوخ دستور داد اسناد و مدارکی که برای اثبات مالکیت و سبق تصرف شیوخ است را جمع آوری کنند.(27) با اصرار ایران و سماجت تیمورتاش حل اختلاف دو کشور به جامعه ملل کشانده شد. البته تیمورتاش اعلام می کند ما راضی به این امر نبودیم، اما به علت قرارداد جده(ماده ششم) ناگزیر به این امر شدیم.(28)
مراجعه به جامعه ملل مسبوق به سابقه است. در 1923م/ 1302هـ نیز دکتر مصدق وزیر وقت خارجه ایران در مورد اختلاف بر سر بحرین به کرزن اعلام کرد ما حاضریم از طریق حکمیت مسئله را حل کنیم؛ اما او مخالفت کرده، گفت:« این مسئله به اعتبار انگلستان نزد شیوخ لطمه می زند»(29).
در عصر پهلوی اول، ایران دوباره به جامعه ملل شکایت کرد:
1.در بهمن 1306هـ به واسطه عقد قرارداد جده بین انگلستان و عربستان(30)
2.در خرداد 1313هـ به واسطه واگذاری امتیاز نفت بحرین به یک شرکت آمریکایی(31)
دلایل ایران برای مالکیت بحرین که از طرف انگلستان سال ها قبل پذیرفته شده بود، در دو سند زیر خلاصه می شود:
1.قراردادی در 30 اوت 1822م/ 12 ذی حجه 1236هـ بین کاپیتان ویلیام بروس و شاهزاده حسین علی میرزا والی فارس که در آن اذعان شده بود بحرین همیشه متعلق به ایران و جزء استان فارس است.
2.سلسله مکاتبات مربوط به مسئله دزدی دریایی بین کلارندون وزیر امور هند و دولت ایران که انگلیسی ها شیخ بحرین را عزل و علی بن خلیفه را منصوب کرده اند و ایران به این امر اعتراض دارد. وزیر در 20 آوریل 1869م/ برابر با 17 محرم 1286هـ جواب می دهد:« دولت انگلستان به سهولت اعتراف می کند که دولت شاه[ ایران] بر اینکه حق حاکمیت ایران نسبت به بحرین از طرف مأمورین انگلیسی مورد توجه واقع نشده، اعتراض کرده و دولت انگلستان این اعتراض را مورد توجه لازم قرار داده است.»(32)
از این پس مذاکرات بین تیمورتاش و کلایو، ادامه یافت. تیمورتاش برای حل این مناقشه راه حلی در سه مرحله ارائه داد:
«1.بریتانیای کبیر حق حاکمیت ایران را بر مجمع الجزایر بحرین تصدیق کند.
2. همزمان با صدور اعلامیه مربوط به این قسمت، اعلامیه دیگری منتشر می گردد که دولت ایران تصمیم دارد حق مالکیت خود را بر جزایر به دولت انگلستان بفروشد، و دست خریدار را باز بگذارد که ملک خریداری شده را خود نگه دارد یا اینکه عیناً به شیخ بحرین واگذار کند.
3.در این مرحله، هم ایران و هم انگلستان به حفظ جزایر بحرین نائل می شوند. مناقشه صد ساله پایان می یابد و در ضمن منظور از کلمه فروش حفظ حیثیت ایران است و اگر نه چنین نقشه ای در کار نیست.»(33)
نقطه قوت راه حل تیمورتاش این بود که اگر انگلستان بند اول را می پذیرفت، از این پس اختیاردار، ایران بود که با نفوذ در وکلای مجلس جلو فروش را بگیرد[!] و نقطه ضعف راه حل این بود که ایران برای اولین بار از حق حاکمیت خود می گذشت[!].
راه حل تیمورتاش مورد موافقت چمبرلین قرار نگرفت، در عوض او به کلایو توصیه کرد قراردادی با ایران منعقد کند که سه اصل زیر در آن مستتر باشد:
1.ترک ادعای ایران در مورد بحرین
2.به رسمیت شناختن روابط خاص بین حاکم مستقل بحرین با دولت بریتانیا
3.به رسمیت شناختن استقلال بحرین
این پیشنهادها نیز متقابلاً از جانب تیمورتاش رد شد. او اعلام کرد ایران حاضر است در مقابل مابه ازای مشخصی از جانب انگلستان، از حق حاکمیت خود بگذرد؛ مثل چند واحد شناور دریایی و 6 فروند ناوچه توپدار 200 تنی و 4 فروند ناو توپ دار 1000 تنی، «تا ما بتوانیم قاچاقچی های سواحل را کنترل کنیم» که انگلستان نیز نپذیرفت.(34)
آخرین پیشنهاد ایران که توسط باقر کاظمی وزیر امور خارجه ایران در 12 آوریل 1935م به وزیر مختار انگلیس اعلام شد متضمن گذشت ایران از حقوق خود در بحرین در برابر بازگرداندن جزایر سه گانه تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی بود.(35) بنابراین دکترین«بحرین در برابر جزایر سه گانه» مربوط به عصر رضاشاه است نه محمدرضا شاه. در این مرافعات که تا پایان دوره پهلوی اول به نتیجه ای نرسید دولت شوروی و حزب کمونیست ایران، به طرفداری آشکار از ایران پرداختند و خواستار بازگشت جزایر به ایران شده و با هر نوع مذاکره ای قبل از استرداد جزایر، مخالف کردند.(36)
آخرین واکنش ایران علیه انگلستان، سفارش کشتی به کارخانجات کشتی سازی ایتالیا بود تا با تهیه ناوهای جنگی(37) و قوی کردن قدرت دریایی خود بتواند جزایر را حفظ کند.
بحرین و جدایی آن در دوره محمدرضاشاه پهلوی
بعد از کودتای 28 مرداد 1332هـ انگلستان با تقسیم منافعش با آمریکا در ایران، پای آن کشور را به ایران کشانید.از آن طرف مشکلات مالی انگلستان در سال های 1347-1346هـ در کابینه کارگری هارولد ویلسن باعث خروج آن کشور از خلیج فارس شد.(38) در نتیجه این تحولات مجدداً مسئله بحرین، مسئله اساسی مناسبات دو کشور در سال های 1350-1349هـ شد. مهم ترین دلایلی که باعث طرح مجدد مسئله بحرین شد عبارتند از:
1.خالی شدن خلیج فارس از نیروهای نظامی قدرتمند؛ زمان خروج انگلستان ابتدا آمریکا به عنوان جانشین برگزیده شد که به دلیل گرفتاری های ویتنام نپذیرفت. گزینه های بعدی ایران و عربستان بودند که با دکترین نیکسون- کیسینجر هم خوانی داشت. ایران هم پذیرش این مسئولیت را منوط به شناسایی حقوق دیرینه اش در منطقه کرد.
2.تشکیل اتحادیه یا کنفدراسیون عربی؛ که شیخ نشین های بحرین، قطر، دبی، ابوظبی، شارجه و عمان توسط مصر به این کنفدراسیون دعوت شدند، تا در راه آرمان های مشترک ملت عرب و رفاه عمومی منطقه با جمهوری عربی متحده همکاری کنند. در 22 مرداد 1342هـ برای اولین بار نام خلیج عربی در یک سند رسمی ذکر شد و خوزستان را هم عربستان خواندند.(39)
3.نگرانی ایران از بابت خطر بالقوه شوروی در خلیج فارس و کشورهای عربی(40)؛ پس از کودتا در عراق و روی کار آمدن ژنرال قاسم، روابط شوروی و عراق بسیار گرم شد. ناوگان شوروی وارد خلیج فارس شد و در 19 آوریل 1972م/ 20 فروردین 1350هـ بین شوروی و عراق عهدنامه دوستی منعقد شد.(41)
4.تمایل محمدرضاشاه به افزایش محبوبیت خود در میان مردم ایران؛ او خواهان تبدیل شدن به کورش قرن بیستم بود. وقایع خرداد 1342 و سال 1343هـ باعث کاهش محبوبیت او شده بود. بازگرداندن بحرین می توانست التیامی بر این زخم ها باشد.
5.نگرانی ایران از عراق و سوریه و... و تحرکات نظامی آنان علیه ایران؛ کشف حدود 300 قبضه تفنگ و مسلسل و 6 هزار فشنگ در 21 بهمن 1351هـ در سفارت عراق در کراچی که با پست سیاسی از بغداد حمل شده بود، باعث ترس ایران گردید؛ پس با پاکستان متحد شد تا راه نفوذ شوروی در خلیج فارس را ببندد.(42)
6.معامله بحرین با سه جزیره جنوبی ایران؛ کاتوزیان معتقد است محمدرضا شاه می دانست مضارّ جنگی طولانی بر سر بحرین، احتمالاً بسیار بیشتر از منافع متصور آن است. از این رو بحرین را با جزایر کوچک و بی آب و علف تنب و ابوموسی معامله کرد، به این شرط که برای فرمانروایی بر امواج خلیج فارس و دریای عمان آزاد باشد.(43)
محمدرضاشاه خود می نویسد در بحرین فقط یک ششم اهالی ایرانی تبار بودند، به همین دلیل موافقت کردند مردم آنجا درباره سرنوشتشان تصمیم بگیرند و آنان به استقلال کشورشان رأی دادند.(44) در تاریخ 21 آبان 1336هـ هیأت دولت لایحه ای به مجلس تقدیم کرد که در آن، بحرین را استان چهاردهم ایران نامید. کشورهای چین، انگلستان، سوریه و عربستان سعودی به ایران اعتراض کردند. سوریه معتقد بود بحرین بخشی از سرزمین های متعلق به ملت عرب است و این نظریه ای بود که سال 1333هـ به تصویب اتحادیه عرب رسیده بود.(45) عربستان سعودی معتقد بود بحرین کشوری است با شخصیت حقوقی بین المللی که مردم آن در حال مبارزه برای کسب آزادی و استقلال خود هستند.(46)
دولت انگلستان بنا به دلایلی که مطرح شد تصمیم به خروج از خلیج فارس و کانال سوئز داشت. با انتخاب ایران، به عنوان جانشین مهم ترین اقدام انگلستان مشخص کردن تکلیف کشورهای تحت الحمایه خود بود، تا به آنان استقلال ظاهری دهد.(47) محمدرضاشاه در 14 دی 1347هـ در یک سخنرانی به نکات جالب توجهی اشاره کرد:« با خروج انگلستان، حضور بیگانگان را در خلیج فارس تحمل نخواهیم کرد و مسئولیت دفاع از منطقه باید برعهده کشورهای ساحلی آن واگذار شود». در 15 دی 1347هـ اعلام کرد:« ما دوست نداریم یک قدرت خارجی در خلیج فارس ببینیم، این قدرت خارجی انگلستان باشد یا آمریکا یا شوروی یا چین، برای ما فرقی نمی کند.»(48) سرانجام او در 4 ژانویه 1969م/ 14 دی 1347، به هنگام دیدار از دهلی، با استقلال بحرین موافقت کرد؛ با این مضمون که:« اگر اهالی بحرین نمی خواهند به کشور من ملحق شوند، ایران ادعای ارضی خود را پس می گیرد و خواسته اهالی بحرین را اگر از نظر بین المللی مورد قبول قرار گیرد، می پذیرد. اما اگر انگلستان خودسرانه به بحرین استقلال بدهد، زیربار نخواهد رفت، با عضویت بحرین در کنفدراسیون شیوخ مخالفت خواهد کرد و اگر بحرین بخواهد به عضویت سازمان ملل متحد درآید از آن خارج خواهد شد.»(49) اشتباه او این بود که قبل از مشخص کردن تکلیف سه جزیره حاضر به قبول استقلال بحرین شد.
در 18 اسفند سال 1348هـ ایران از دبیرکل سازمان ملل متحد تقاضای دخالت کرد و اعلام نمود هر نظری که دبیرکل بدهد خواهد پذیرفت، مشروط بر اینکه به تصویب شورای امنیت برسد.(50) این رأی گیری با نظارت سازمان ملل در 1349هـ انجام شد.(51) به این صورت که ویتریو ویسپر گیچاردی، نماینده دبیرکل سازمان ملل، در رأس هیأتی در 30 مارس 1970م/ 10 فروردین 1349هـ به بحرین رفت و در 18 آوریل/ 29 فروردین پس از پایان کار، گزارش خود را طی سند شماره9772 به دبیرکل سازمان ملل متحد اعلام کرد. در بند 57 گزارش آمده بود اکثریت قریب به اتفاق اهالی بحرین خواهان تشکیل دولت کاملاً مستقل بوده به طوری که بتوانند در زمینه ایجاد روابط خود با سایر دول آزاد و مخیر باشند.(52) البته مخالفت شیخ بحرین با همه پرسی باعث شد فقط از طبقات مختلف اصناف بحرین رأی گیری انجام شود(53) که در 11 مه 1970م این گزارش به تصویب شورای امنیت سازمان ملل متحد رسید(54).دکتر خلعتبری قائم مقام وزارت امور خارجه در 1349/2/21هـ این گزارش را در مجلس قرائت کرد.(55) در مجلس بیست و دوم(56) شورای ملی در 1349/2/24هـ از 191نفر، 187نفر به جدایی بحرین رأی مثبت دادند. چهار نفر مخالف نیز از حزب پان ایرانیست رأی منفی دادند. جدایی بحرین، در 1349/2/28هـ در مجلس سنا نیز با اکثریت آراء تصویب شد.(57)
یک ساعت بعد از اعلام استقلال بحرین(58) ایران اولین کشوری بود که آن را به رسمیت شناخت[!](59) در 30 شهریور 1350هـ دولت بحرین به عنوان یکصد وبیست و نهمین عضو سازمان ملل متحد به عضویت این سازمان درآمد(60). منوچهر سپهبدی به سمت اولین سفیر ایران در بحرین منصوب شد. تأسیس بانک ملی در بحرین، امضاء قرارداد تحدید حدود نفت فلات قاره، شرکت امیر بحرین در جشن های 2500 ساله بنیان گذاری شاهنشاهی ایران، تأسیس خطوط هواپیمایی بین دو کشور و... از تحولات بعدی در روابط دو کشور بود.(61) عبدالعزیز عبدالرحمن بوعلی اولین سفیر بحرین در ایران بود.(62) حزب ملت ایران به ریاست داریوش فروهر با انتشار اعلامیه ای مخالفت خود را با استقلال بحرین اعلام کرد.(63)
در 30 آبان 1350هـ مذاکره ایران با سر ویلیام لوس نماینده بریتانیا آغاز شد و او ضمانت کرد ایران جزایر تنب را تصرف و ابوموسی را با امیر شارجه تقسیم کند.(64)
قرار شد به محض خروج انگلستان، ایران سه جزیره را تصرف کند؛ اما چون احتمال درگیری با اعراب وجود داشت، محمدرضاشاه در 9 آذر 1350هـ نیروی دریایی ایران را در سه جزیره مستقر کرد. زد و خورد اندکی اتفاق افتاد و چند نفر کشته شدند. در همان زمان ایران در عوض استقلال امارات را به رسمیت شناخت.(65)
انگلستان با فروش تانک و چندین واحد دریایی به ایران موافقت کرد و آمریکا آخرین مدل هواپیمای جت فانتوم خود را به ایران فروخت.(66) ایران ژاندارم منطقه شد و نقش انگلستان در خلیج فارس را به عهده گرفت.
پی نوشت ها :
1.تکمیل همایون، 1380، ص 44.
2.کارلوترنزیو، 1351، ص 11.
3.ویلسن، 1366، ص 147.
4.همان، ص 153.
5.مهدوی، 1364، ص 91؛ نوایی، ج1، 1370، ص 267.
6.لکهارت، 2537، ص 272.
7.الهی، 1373، ص 64.
8.شواردان، 1354، ص 13.
9.زرگر، 1372، ص 224.
10.کاظم زاده، 1371، ص 406، دلدم، 1363، ص 195.
11.تکمیل همایون، 1380، ص 49.
12.همان.
13.الهی، 1373، ص 68.
14.تکمیل همایون، 1380، ص 61.
15.موحد، 1380، ص 57.
16.مدنی، تاریخ تحولات، ج2، بی تا، ص 178 زیرنویس.
17.بهار، 2537، ص557.
18.لنچافسکی، 1351، صص 98-99.
19.هدایت، 1385، ص 446.
20.زرگر، 1372، ص 247.
21.هدایت، 1385، ص 382.
22.شیخ الاسلامی، 1379، ص 80.
23.زرگر، 1372، ص 238.
24.هدایت، 1385، ص 447.
25.یزدانی، 1378، ص 63.
26.شیخ الاسلامی، 1371، ص 113.
27.موحد، 1380، ص 69.
28.شیخ الاسلامی، 1371، ص 80.
29.زرگر، 1372،ص 248.
30.مهدوی، 1376، ص 364.
31.زرگر، 1372، ص 249.
32.زرگر، 1372، صص 249-250.
33.شیخ الاسلامی، 1371، ص 107.
34.زرگر، 1372، ص 254.
35.موحد، 1380، ص 75.
36.لنچافسکی، 1351، صص 115 و 173.
37.آوری، 1388، ص 198.
38.محمدی، 1372، ص 119.
39.همان، ص 120.
40.همان، ص 340.
41.همان، ص 334.
42.مهدوی، 1376، ص 340.
43.کاتوزیان، 1371، ص 336.
44.پهلوی، 1372، ص 273.
45.مهدوی، 1376، ص 257.
46.لنچافسکی، 1342، ص 178.
47.مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج2: ص 198.
48.مهدوی، 1376، ص 334.
49.همان، ص 363؛ محمدی، 1372، ص 121.
50.همان، ص 364.
51.آوری، 1380، ص 148.
52.روابط خارجی ایران در سال 1349، بی تا، ص 66.
53.مهدوی، 1376، صص 364-365.
54.روابط خارجی ایران در سال 1349، بی تا، ص 57.
55.تکمیل همایون، 1380، ص 64.
56.مدنی، همان.
57.روابط خارجی ایران در سال 1349، صص 65 و 67.
58. 23 مرداد 1350هـ.
59.مهدوی، 1376، ص 366.
60.روابط خارجی ایران در سال 1350، ص 95.
61.روابط خارجی ایران در سال 1349، ص 68.
62.روابط خارجی ایران در سال 1350، ص 48.
63.نجاتی، ج1، 1371، ص 154.
64. محمدی، 1372، ص 122.
65.مهدوی، 1376، ص 373.
66.همان، ص 247.
-آوری، پیتر، تاریخ ایران دوره پهلوی، ترجمه مرتضی ثاقب فر، تهران، انتشارات جامی، چ1، 1388.
-ازغندی، علیرضا، روابط خارجی ایران، 1320 تا 1357، تهران، انتشارات قومس، چ1، 1376.
-اسعدی، مرتضی، جهان اسلام، تهران، نشر دانشگاهی، 1366.
-الهی، همایون، خلیج فارس و مسائل آن، تهران، انتشارات قومس، چ3، 1373.
-بهار، ملک الشعرا، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج1، تهران، انتشارات امیرکبیر، چ4، 1371.
-بهار، مهدی، میراث خوار استعمار، تهران، انتشارات امیرکبیر، چ15، 1372.
-پهلوی، محمدرضا، پاسخ به تاریخ، ترجمه حسین ابوترابیان، تهران، نشر مترجم، چ3، 1372.
-تکمیل همایون، ناصر، خلیج فارس، تهران، انتشارات دفتر پژوهش های فرهنگی، چ3، 1380.
-دلدم، اسکندر، سلطه جویان و استعمارگران در خلیج فارس، تهران، انتشارات نوین، چ1، 1363.
-زرگر، علی اصغر، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در دوره رضاشاه، ترجمه کاوه بیات، تهران، انتشارات پروین و معین، چ1، ص 1372.
-روابط خارجی ایران در سال 1349، انتشارات وزارت خارجه، بی تا.
-روابط خارجی ایران در سال 1350، انتشارات وزارت خارجه، بی تا.
-روابط خارجی ایران در سال 1351، انتشارات وزارت خارجه، بی تا.
-شمیم، علی اصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، انتشارات علمی، چ3، 1371.
-شواردان، بنجامین، خاورمیانه نفت و قدرت های بزرگ، تهران، انتشارات جیبی، چ2، 1354.
-شیخ الاسلامی، جواد، صعود و سقوط تیمورتاش به روایت اسناد محرمانه وزارت خارجه انگلیس، تهران، انتشارات توس، چ1، 1371.
-قجر، محمدعلی، مرزهای ایران، تهران، انتشارات کیهان، 1324.
-ظهیری نژاد، مینا، اسنادی از روابط ایران و انگلیس در دوره محمدشاه قاجار، تهران، انتشارات مرکز اسناد تاریخ دیپلماسی، چ1، 1381.
-همایون کاتوزیان، محمدعلی، اقتصاد سیاسی ایران، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، چ2، 1371.
-کارلوترنزیو، پیر، رقابت روس و انگلیس در ایران، افغانستان و تهران، ترجمه عباس آذرین، تهران، انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1351.
-کاظم زاده، فیروز، روس و انگلیس در ایران 1814- 1964، ترجمه منوچهر امیری، تهران، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، چ2، 1371.
-کیانفر، عین الله و پروین استخری، کشف تلبیس یا دورویی و نیرنگ انگلیس، تهران، انتشارات زرین، چ2، 1362.
-لکهارت، نادرشاه، ترجمه مشفق همدانی، تهران، انتشارات امیرکبیر، 2537.
-لنچافسکی، جورج، نفت و دولت در خاورمیانه، تهران، انتشارات اقبال، چ1، 1342.
-لنچافسکی، ژرژ، غرب و شوروی در ایران( سی سال رقابت)، ترجمه حورا یاوری، تهران، انتشارات ابن سینا، چ1، 1351.
-مدنی، سیدجلال الدین، تاریخ تحولات و روابط خارجی ایران، ج2، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی تا.
-مدنی، سیدجلال الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج2، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی تا.
-محمود، محمود، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس، ج8، تهران، انتشارات اقبال، چ4، بی تا.
-محمدی، منوچهر، مروری بر سیاست خارجی ایران در دوره پهلوی، تهران، انتشارات دادگستر و میزان، چ2، 1372.
-موحد، محمدعلی، مبالغه استعمار، تهران، نشر کارنامه، 1380.
-هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای صفویه تا پایان ج2، تهران، انتشارات امیرکبیر، چ3، 1364.
-هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، سیاست خارجی ایران در دوره پهلوی 1300 تا 1357، تهران، انتشارات البرز، چ1، 1376.
-نائبیان، جلیل، روابط ایران با دول خارجی در دوره قاجار، تهران، انتشارات فردابه، چ1، 1373.
-نجاتی، غلامرضا، تاریخ سیاسی 25 ساله ایران، ج1، تهران، انتشارات رسا، چ3، 1371.
-نوابی، عبدالحسین، ایران و جهان، ج1، تهران، انتشارات هما، چ3، 1370.
-نورزاده بوشهری، اسماعیل، ایران کنونی و خلیج فارس، تهران، انتشارات روزنامه امید، 1325.
-ویلسن، سر آرنولد، خلیج فارس، ترجمه محمد سعیدی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چ2، 1366.
-هدایت، مخبرالسلطنه، خاطرات و خطرات، تهران، انتشارات زوار، چ6، 1385.
-یزدانی، مرضیه، اسناد پست و تلگراف و تلفن در دوره رضاشاه، تهران، انتشارات سازمان اسناد ملی ایران، چ1، 1378.
منبع مقاله :
مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی؛ (1391)، ایران و استعمار انگلیس: مجموعه سخنرانی ها و مقالات(جلد دوم)، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، دبیرخانه دایمی همایش ها
