بررسی عملکرد فرهنگی شیعیان در کشور کویت

چکیده

شیعیان کویت از جمله گروه هایی هستند که پس از استقلال این کشور؛ در طی پروسه ای مدت دار، در کنار سایر احزاب ساکن در کویت به انجام فعالیت های مختلف می پرداختند. از جمله این فعالیت ها می توان به مسائل و فعالیت های فرهنگی اشاره نمود. از آن جا که فرهنگ و مسائل فرهنگی پایه و اساس رشد در هر جامعه ای را تشکیل می دهد و بستر ساز سایر پیشرفت های مدنی در دیگر زمینه هاست لذا می توان به اهمیت مباحث فرهنگی پی برد. با این که شیعیان بیش از 30 درصد از جمعیت کویت را تشکیل می دهند اما تا چندی پیش حق چندانی برای مداخله در مسائل فرهنگی کویت را نداشتند و مباحث فرهنگی عمدتا از نظرگاه جامعه سنی مذهب کویت پیگیری می شد اما سرانجام پس از پافشاری های مکرر خود و ایجاد تشکیلاتی منظم سرانجام توانستند در مسائل فرهنگی کویت نقشی قابل قبول داشته باشند. از این جهت لازم است نقش شیعیان در تحولات فرهنگی رخ داده در کشور کویت به گونه ای هدفمند مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد. بر این اساس هدف اصلی این پژوهش بررسی عملکرد فرهنگی شیعیان در کشور کویت می باشد. روش تحقیق در این مقاله توصیفی- تحلیلی و روش گرداوری داده ها منابع کتابخانه ای است.
واژگان کلیدی: کویت، شیعیان، تحولات فرهنگی، ایران

مقدمه

در میان کشورهای حوزه خلیج فارس، مردم کویت از رشد فرهنگی خوبی برخوردارند. وجود مطبوعات گوناگون و امکان اظهار عقاید مختلف زمینه مناسبی جهت رشد افکار و ارتقاء سطح فکری و فرهنگی جامعه فراهم نموده است.کشور کویت به دلیل فضای باز فرهنگی و بازخورد اندیشه ها و فرهنگ های مختلف؛ به عنوان یکی از مهم ترین کشورهای حوزه خلیج فارس شناخته می شود که از لحاظ فرهنگی و تحولات منطقه ای یکی از خبرساز ترین کشورهاست. وجود گروه های مختلف فرهنگی با گرایش های مختلف موجی از تنوع آراء و عقاید در ابعاد فکری و فرهنگی را در کویت موجب شده است البته نباید تاثیر انقلاب اسلامی ایران را در تحولات فرهنگی کویت نادیده انگاشت زیرا انقلاب ایران با افزایش آگاهی افکار عمومی و بیداری جامعه شیعیان کویت، موجب رشد فعالیت های فرهنگی متاثر از انقلاب اسلامی؛ در میان شیعیان کویت شد. نکته قابل توجه این است که خواص و طبقه روشنفکر نقش مهمی در دگرگونی های فرهنگی کویت دارند.

وضعیت اقلیمی و توزیع جمعیتی و فرهنگی کویت

امیر نشین کویت با مساحت 17818 کیلومتر مربع، (برابر با 880/6 مایل مربع)، مساحت، در شمال شبه جزیره عربستان و شمال غربی خلیج فارس، بین 29 و 30 درجه عرض شمالی و 5/46 درجه و 5/48 درجه طول شرقی قرار گرفته که از شمال به عراق و از جنوب به عربستان سعودی و از شرق به خلیج فارس و از غرب به عراق و عربستان، محدود می شود. کویت سرزمینی مسطح و بیابانی است که سطح آن را ماسه پوشانیده است (امیر ابراهیمی، بی تا: 88). آب و هوای کویت مانند دیگر بنادر خلیج فارس است. در زمستان هوا سرد است، در تابستان نسیم دریا گرمای خورشید را تقریبا تلطیف می کند و در شب صحرا بسیار سرد می شود (دیکسون،1990: 21). کویت وطن اصلی و قدیمی آل صباح نیست بلکه آن ها از مکانی به نام «هدار» از سرزمین نجد به این منطقه وارد شدند و در آن شروع به کشاورزی کردند و ساکن شدند (الشرباصی،1953: 9). جمعیت قابل توجهی از شهروندان کویت را شیعیان تشکیل می دهند. جمعیت کویت ترکیبی از مردم بومی منطقه و مهاجران ایرانی و غیر ایرانی است. طبق آمار رسمی بیش از 40% و بر اساس برخی مآخذ، بیش از 50% از مردم کویت شیعه هستند (جعفریان، 1371: 49). شیعیان به خوبی در جامعه کویت ادغام شده اند و بسیاری از آنان جزء بازرگانان بزرگ، صاحبان مشاغل و حرفه های مختلفی هستند (حجار،1381: 76). اکثریت شیعیان این کشور را شیعیان دوازده امامی تشکیل می دهند و از این لحاظ از هم کیشان ایرانی محسوب می شوند و دارای حسینیه های متعددی هستند. از عراق، ایران و جبل عامل عده ای اهل علم برای ارشاد و تعلیم احکام به سوی کویت می روند (مغنیه، 1355: 344). در تحلیل این موضوع باید عنوان کرد که وجود این حسینیه ها تاثیر زیادی بر روند مطالبات فرهنگی شیعیان کویت دارد زیرا همواره حسینیه ها موجبات تحول و جهش در زمینه موضوعات فکری و فرهنگی را سبب می شده است
فرهنگ کویت ریشه در فرهنگ عربی و اسلامی دارد. در عین حال این کشور تاثیرات زیادی را هم از فرهنگ ایرانی پذیرفته است. از یک سو قبل از اسلام این کشور جزیی از خاک ایران بوده و در هنگام شکل گیری به حالت امروزین هم بسیاری از خانواده های ایرانی در این کشور ساکن بوده اند (مانند خانواده بهبهانی). سنت های عربی و به خصوص آداب اسلامی، فرهنگ و هویت ساکنین کویت را به شدت تحت تاثیر قرار داده و بسیاری از اعیاد و رسوم آن ها برگرفته از همین سنت های اسلامی است که از دیرباز در این کشور اجرا شده اند. از جمله این اعیاد می توان به جشن رمضان و عید قربان اشاره نمود (کویت، 1390: 27). شیعیان تقریبا در همه جای کویت پراکنده اند. در بسیاری مناطق تفکیک آنان از اهل سنت دشوار است. حدود نیمی از جمعیت کویت، مهاجر و غیر کویتی و بدون تابعیت رسمی اند. نیمی از شیعیان نیز مهاجرند. عمده آن چه که امروزه شیعیان اصیل کویتی به شمار می روند از عربستان (حساوی ها)، بحرین (بحارنه) و ایران (عجم ها) به آن جا رفته اند و هم اکنون حدود 54000 ایرانی در کویت اقامت دارند (کویت، 1390: 34) با این حال توزیع جمعیتی ساکنان کویت نشان می دهد که شیعیان به طور کلی خواهان اقامت در مناطق و محلات شیعه نشین هستند به طوری که در این مناطق اکثریت را تشکیل می دهند و از معروف ترین مناطق پرتراکم شیعیان تا قبل از پیدا شدن نفت منطقه شرق و بنید القار می باشد. بعد از فعالیت هایی که دولت برای استفاده از نفت و درآمدهای حاصل از آن به عمل آورد بیشتر شیعیان به مناطق جدیدی چون؛ قادسیه، منصوریه، دعیه، دسمه، رمیثیه، سالمیه، حولی، و جابریه منتقل شدند. مشخصه این مناطق گسترش مساجد مختص شیعیان و حسینیه ها است، به طوری که تعداد مساجد شیعیان به بیش از 28 مسجد و 60 حسینیه می رسد. حسینیه برای شیعیان اهمیت وارزش زیادی دارد چرا که این مکان شبیه یک باشگاه اجتماعی، مدرسه وکتابخانه است که از آن برای احیای مناسبت های مذهبی مثل خاطره روز عاشورا در ماه محرم استفاده می شود، هم چنین حسینیه نقش مهمی در جنبش های سیاسی مثل آنچه که در سال 1938 در کویت اتفاق افتاد و شیعیان اجتماعات اعتراض آمیزی را علیه مجلس قانون گذاری در داخل حسینیه برگزار کردند، دارد. علاوه بر آن حسینیه نقش مهمی در اجتماع شیعیان در سازمان های سیاسی دارد، همان گونه که از آغاز دهه 50 دربحرین اتفاق افتاد و حسینیه به عنوان مرکز آغاز حرکت راه پیمایی و تحریک بسیج مخالفان سیاسی در برابرحکومت بود (المدیرس، 1999: 9 – 8).

نقش علمای شیعی در بیداری جامعه کویت

جامعه شیعیان کویت شامل چهار گروه عمده بود: سلاله عرفی ساکنان اولیه بحرین؛ مهاجرینی که از حصه واقع در عربستان شرقی به آنجا آمده بودند؛ عرب های شیعه که در ابتدا از عربستان به ایران مهاجرت کرده و دوباره برگشته بودند؛ و بزرگترین گروه ایرانی هایی که در خود ایران ریشه داشتند. گروه اخیر به زبان فارسی صحبت می کردند و پیوندهای تجاری و خانوادگی شان را با ایران حفظ کرده بودند. یکی از افراد برجسته خانواده های کویتی ایرانی شیعه، یوسف بهبهانی بود که در دهه 1930 به حمل اجساد ایرانیان به عراق، از طریق کویت برای دفن در جوار عتبات عالیات اشتغال داشت (کریستال،1377: 69). در جهان تشیع، سخن از اصلاح کم تر به میان آمده و طرح اصلاحی کم تر داده شده و درباره این که «چه باید کرد ؟» کم تر تفکر به عمل آمده است اما علیرغم همه‌ی این ها، در میان شیعه نهضت های اصلاحی، مخصوصا نهضت های ضد استعماری بیش تر و عمیق تر و اساسی تر صورت گرفته است. در تاریخ جهان تسنن، جنبشی مانند جنبش ضد استعماری تنباکو به رهبری رهبران دین که منجر به لغو امتیاز انحصار تنباکو در ایران شد و استبداد داخلی و استعمار خارجی، هر دو به زانو درآمدند و یا انقلابی مانند انقلاب عراق که علیه قیمومیت انگلستان بر کشور اسلامی عراق بود و منجر به استقلال عراق شد، و یا قیامی مانند مشروطیت ایران که رژیم سلطنتی استبدادی ایران را مبدل به رژیم مشروطه کرد و یا نهضتی اسلامی به رهبری رهبران دینی مانند آن چه در ایران امروز می گذرد، مشاهده نمی کنیم. (مطهری، بی تا: 63 و 62) عبدالوهاب فراتی نیز معتقد است مصلحان شیعی عموما بر سیره ائمه معصومین (ع) تکیه می کنند و قول، فعل و تقریر آنان را تکمیل کننده و مفسر سنت پیامبر می دانند. در عین حال تاکید آنان بر سنت گذشته، به مفهوم نفی امروز و رد خلف به حساب نمی آید. (فراتی، 1378: 194)
به طور کلی شیعیان انقلابی به چهار دلیل همواره دارای تفکری اصلاح طلب و خواهان تحول ریشه ای در جوامع اسلامی می باشند: 1- عقیده به غصب خلافت الاهی 2- فاجعه کربلا 3- انتظار فرج و ظهور مهدی موعود (عج) 4- اجتهاد درفقه (متقی زاده، 1384: 173 و 172). لذا می توان گفت شیعه همواره به عنوان رقیب حکومت و یک اقلیت معترض و مورد ظلم در طول تاریخ اسلام در پی نفی حکومت ظالمانه بوده و حرکت های اصلاحگرانه زیادی داشته و از پویایی خاصی برخوردار بوده است و در این راستا برای احقاق حقوق از دست رفته اش جنبش هایی را سازماندهی می کرده است (کاظمی کرهرودی، 1381: 170). به طور کلی ریشه های رستاخیز شیعه را باید در دو بعد جامعه شناختی و اندیشه شناختی جستجو کرد. از بعد جامعه شناختی، جنبش های اسلامی به طور عام و جنبش های شیعی به طور خاص، همواره در پاسخ یک بحران حاد و فراگیر اجتماعی جلوه می کنند. این بحران ها به همراه عواملی چون نابسامانی های داخلی، استبداد حاکمان، استعمار و نیز ورود فرهنگ غرب و ارزش های غربی در منطقه، شیعیان را به واکنش و تحرک وا می دارد. از بعد اندیشه شناختی باید دانست آموزه های مکتب تشیع پیروان خود را همواره انقلابی و ناراضی تربیت می کند. (متقی زاده، 1384: 172 – 171)
از آن جا که شیعیان که طی مراحل مختلف تاریخ خود، نظام حاکم را مشروع و قانونی نمی دانستند؛ برای سرنگونی آن تلاش می کردند و همواره رهبری واحدی داشتند و به همین سبب در میان شیعیان برخلاف اهل سنت حرکت های تک روانه کمتر دیده می شود (کاظمی کرهرودی، 1381: 77 و 76). به طور کلی اهداف جنبش های شیعی از رویکردهای مذهبی این فرقه برخاسته است. عمده ترین اهداف جنبش های شیعی عبارتند از: 1- تغییر حاکمیت سیاسی 2- احیای ارزش های اسلامی بر مبنای رهنمودهای ائمه اطهار 3- بهبود وضعیت اقتصادی شیعیان منطقه 4- آمادگی برای ظهور منجی که تقریبا تمامی جنبش های شیعی قائل بدان هستند. باید اذعان داشت بهبود وضعیت اقتصادی شیعیان، یکی از ضروری ترین اهداف جنبش های شیعی تلقی می شود. این عامل که به عنوان یکی از عوامل مهم در رستاخیز شیعه شمرده می شود از دیگر عوامل حالت عینی تر به خود گرفته است (متقی زاده، 1384: 171 و 170). شیعیان در بسیاری از حکومت ها در تنگناهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی محصور بوده اند همواره جنبش ها و حرکت هایی را تحت رهبری واحد سازمان دهی می کردند لذا باید بر این موضوع واقف بود که در حرکت های شیعی عامل رهبری اهمیت زیادی دارد و همین عامل باعث شده تا جهان تشیع مرز مشخصی نداشته باشد و گاه حرکت های شیعی کشوری توسط رهبران مذهبی در کشور دیگر رهبری شود (متقی زاده، 1384: 169).
اواخر قرن هفدهم میلادی؛ علمای شیعه که تربیت شده نجف بودند فعالیت عمومی تری را در کویت آغاز کردند. مسجد صحاف نخستین مسجدی بود که توسط شیخ موسی مزیدی فعال شد. وی قاضی جعفری منطقه نیز بود. پسرش شیخ محمد مزیدی راه پدر را ادامه داد. سید مهدی قزوینی چهره بارز دیگری از علمای شیعه بود که نقش مهم اجتماعی و سیاسی در کویت برعهده داشت. فرزندش سید جواد قزوینی وارد فعالیت های سیاسی نیز گردید. از اواسط قرن بیستم شماری از علمای ایرانی و عراقی با حفظ هویت اصلی در کویت استقرار یافتند. برای نمونه می توان به سید زین العابدین کاشانی از ایران و سید علی شبر از عراق اشاره کرد. شبر از سال 1965 در مسجد مزیدی به امامت مشغول گشت. هر دو به توصیه آیت الله بروجردی در کویت مستقر شدند. در زمان آیت الله حکیم، سید عباس مهری به سمت نماینده ایشان تعیین شد. در دهه هفتاد تعداد بیشتری از روحانیون از نجف و ایران به کویت آمدند. از آن جمله شیخ علی کورانی بود که از طرف آیت الله حکیم در سال 1967 به کویت رفت و امام مسجد النقی در منطقه الدسمه شد. این مسجد در همان سال افتتاح گردید و هیئت بلند پایه ای شامل سید محمد باقر حکیم، سید هادی حکیم و سید محمد بحرالعلوم از طرف آیت الله حکیم به این مراسم اعزام شدند. محمد مهدی آصفی روحانی دیگری بود که به کویت رفت. این مساله نقطه عطفی در تحرک سیاسی شیعه در کویت بود. شیعیان کویت به رغم جمعیت قابل توجهشان، به دلیل عدم مشارکت در جنبش های قومی عربی که بیش از همه رئیس جمهور اسبق مصر جمال عبدالناصر مروج آن بود، به لحاظ سیاسی منزوی شدند. با این حال و پس از آن که در دهه پنجاه قرن بیستم شماری از علمای عراق به کویت آمدند، فعالیت آنان در عرصه های اجتماعی گسترش یافت و حضورشان محسوس تر شد. سهم شیعیان در مجلس کویت در دهه شصت میلادی حدود یک پنجم بود. دلیل آن نیز تقسیم حوزه های انتخابیه بود که برای منطقه القبله که سنی نشین بود پنج حوزه و برای الشرق که منطقه شیعه نشین بود تنها دو حوزه معین شده بود. این امر به تدریج شیعه را به مخالفت های سیاسی کشاند. به تدریج مهاجرت و رفت و آمد شمار بیشتری از روحانیون و سیاسیون عراقی به خصوص افرادی که به حزب الدعوه منسوب بودند و همچنین شماری از مبارزان ایرانی، جبهه سیاسی شیعه را در کویت فعال تر و منسجم تر کرد. شیعیان کویت گرچه نتوانستند موافقت دولت را برای تشکیل مجلس اعلای شیعه بگیرند اما تشکلی نزدیک به آن را با عنوان «مجلس السبت» برای منسجم کردن جهت گیری های شیعه در میان دهه هفتاد میلادی پدید آوردند. شروع فعالیت های فرهنگی – شیعی در کویت در دهه هفتاد آغاز شد و به انتشار شمار زیادی کتابچه های اسلامی و حتی نشریات منجر گشت. طی دهه های هفتاد تا اواخر قرن بیستم جنبشی متاثر از حرکت امام خمینی و انقلاب ایران در کویت پدید آمد که بسیار نیرومند و معقول حرکت کرد و با استفاده از ظرفیت های موجود به تقویت موقعیت شیعه در این کشور پرداخت. با تاسیس مسجد شعبان در سال پیروزی انقلاب، به تدریج این مرکزمحلی برای تجمعات بزرگی شد که به طور طبیعی خواهان تحول در اوضاع سیاسی به نفع شیعه نیز بود با آغاز جنگ عراق علیه ایران، دولت کویت در کنار صدام قرار گرفت در حالی که شیعیان این کشور به خصوص سیاسیون تلاش می کردند دولت را از این کار باز دارند. زمانی که دولت عراق در سال 1991 به کویت حمله کرد دیگر برای فکر کردن در این باره دیر شده بود و تازه دولت کویت دریافت که دوست و دشمن کیست. بعد از جنگ موضع متعادل تری میان شیعیان و دولت کویت پدید آمد. مناسبت کویت نیز با دولت ایران بهبود یافت. این در حالی بود که این دولت مجبور بود بر پایه سیاست های امریکا در منطقه حرکت کند. آخرین گزارش از نزاع سیاسی شیعیان با دولت کویت مربوط به برگزاری مجلس فاتحه برای شهید عماد مغنیه بود که با اعتراض دولت کویت و دستگیری کوتاه مدت برخی از رهبران شیعه همراه بود (جعفریان،450:1387 -448).

عوامل تاثیر گذار بر عملکرد فرهنگی شیعیان درکویت

عوامل مختلفی بر فرهنگ کویت تاثیر گذار بوده است که در ذیل به مهمترین عواملی که در تحولات فرهنگی کویت نقش داشته اند اشاره می شود.

مساجد و حسینیه ها

آزادی نسبی انجام فرایض مذهبی برای اقلیت شیعه در کویت وجود دارد و برای احداث حسینیه ها کسب مجوز از دولت الزامی است. البته در این خصوص سختگیری وجود ندارد و لذا حسینیه های دائر که در ماه های محرم و صفر و رمضان فعال هستند، بالغ بر 70 باب است که به صورت حسینیه های مستقل و یا منازل شیعیان سرشناس می‌باشد (سیفی، 1386: 79 – 78). وجود بیش از 30 مسجد، 60 حسینیه رسمی و ده ها حسینیه غیر رسمی دیگر، و صدها دیوانیه، بستر مناسبی برای فعالیت های فرهنگی و تبلیغی فراهم کرده است و حضور مردم در این اماکن نیز فراوان و گسترده است (کویت، 1390: 34) در این میان شیعیان و اهل سنت کویت، تعامل خوبی با یکدیگر دارند و بدون تحریک یکدیگر و با آزادی به ترویج دیدگاه ها و عقاید خود مشغول اند. بسیاری از اهل سنت در مساجد یا حسینیه های شیعیان حضور می یابند و در مناسبت های مختلف، به ویژه در عزاداری های امام حسین (ع)، شرکت می کنند.در کویت بیش از 200 مسجد آباد وجود دارد که 135 مسجد مربوط به شیعیان است. طبق بعضی آمار حدود 800 حسینیه، تکیه و دیوانیه- که عمدتا مرکز سوگواری و تبلیغ تشیع است – در کویت موجود می باشد که 125 حسینیه بزرگ و رسمی و دارای مجوز است و بقیه همان دیوانیه ها یا حسینیه های خانگی می باشد. سخنرانی ها و مراسم در این حسینیه ها (جز چند مورد به زبان فارسی) به زبان عربی است. قدیمی ترین حسینیه های کویت (الجعفریه و سید عمران هستند. حسینیه سید عمران در سال 1818 م. تاسیس شد. این حسینیه در آغاز دیوانیه ای در کوی بحرینی ها در منطقه میدان شرق بیش نبوده است. حسینیه جعفریه نیز در سال 1825 م. تاسیس شد.از دیگر حسینیه ها می توان به حسینیه معرفی (سال تاسیس 1905 م.)، حسینیه آل یاسین (سال تاسیس 1909 م. )، حسینیه الجدیده یا حسینیه خزعلیه (سال تاسیس 1913 م.)، حسینیه کاظمین (البکای) (سال تاسیس 1915 م.)، حسینیه احمد عاشور (سال تاسیس 1924 م. )، و نیز سه حسینیه زنانه به نام های حسینیه ملا زهره ظاهر، حسینیه آل عیدی و حسینیه بی بی رباب، اشاره کرد (کویت، 1390: 36).
باید توجه داشت که مساجد و حسینیه ها همواره در طول تاریخ از مراکز مهم آغاز حرکت های اعتراض آمیز و مردمی بوده است و از آن جا که شیعیان کویت به عنوان قشری که همواره نسبت به شرایط نامناسبی که بر آنان اعمال می شد؛ معترض بودند لذا حسینیه ها را محلی برای سازماندهی حرکت های شیعی قرار داده و بدین صورت می توان گفت در تحولات فرهنگی رخ داده در کویت، همواره مساجد و حسینیه ها به عنوان کانون مهم و مرکز ثقل حرکت های شیعی و تحولات ناشی از آن باید مورد نظر قرار گیرند.
بنا بر اظهارت سفیر ایران در کویت از آن جا که شیعیان ساکن در کویت؛ همواره تحت نظارت حکومت هستند فعالیت های خود را در قالب فعالیت های مسجدی سازماندهی می کنند. از جمله مساجد معروف و مهم در کویت مسجد امام حسین (ع) است که این مسجد با نام آقای حاج صالح پیوند خورده است. وی روحانی نیست اما با افرادی که طرفدار انقلاب اسلامی بوده اند ارتباطات قوی داشته است و لذا ایشان نیز از طرفدارن انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی ایران محسوب می شود. بنا بر این مناسبت؛ مسجد امام حسین پایگاه طرفدارن انقلاب اسلامی ایران است. این مسجد و فعالان آن، از زمان شروع انقلاب اسلامی همواره نقش موثری در ارتباط با امام داشته اند و در زمان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، کمک های زیادی به ایران نمودند. از دیگر مساجد فعال در کویت مسجد امام حسن مجتبی است که آقای برهان امام جماعت آن بود که ایشان همواره به روشنگری و بیداری افکار عمومی در کویت اشتغال داشتند علاوه بر آن به دلیل فعالیت های شیعی و مبارزات سیاسی از کویت اخراج شدند و به ایران آمد. از دیگر مساجد شیعیان کویت؛ مسجد امام سجاد (ع) است که این مسجد نیز در زمینه های سیاسی و اجتماعی و فرهنگی فعالیت های چشمگیری دارد و امام جماعت آن شیعه ای افغانی است. شیعیان کویت با تجمع در این مسجد علاوه بر انجام مناسک دینی به بحث های سیاسی و اجتماعی نیز پرداخته و برای رفع موانع موجود بر سر راه خود در جامعه سنی مذهب کویت و برخورداری از حقوقی برابر با جامعه غالب سنی، در پی یافتن راه هایی برای دستیابی به این برابری؛ البته متناسب با جو حاکم بر جامعه کویت می باشند. بنا بر اظهارات سفیر ایران در کویت فعالیت های فرهنگی، اجتماعی و خیریه در کویت؛ در کویت در غالب مساجد و حسینیه ها انجام می شود. دلیل این امر آن است که آنان نمی توانند تشکل های رسمی داشته باشند لذا فعالیت های فرهنگی را در قالب مساجد و حسینیه ها انجام می دهند. نکته قابل توجه آن است که هر مسجدی مجله یا روزنامه ای دارد که به انعکاس اخبار و حوادث روز در جامعه کویت می پردازد اما این مجلات و روزنامه ها در سطح وسیع انتشار نمی یابند بلکه به عبارت دقیق تر به صورت محلی منتشر می شود و در این میان شیعیان در این روزنامه ها و مجلات مسائل و مشکلاتی که همواره با آن درگیر بوده اند را بیان می کنند و از این طریق در صدد هستند تا به احقاق حقوق از دست رفته خود بپردازند. نکته ای که باید به آن توجه نمود این است که اعیادی مانند عید غدیر و مراسم عاشورا و وفات و شهات امامان و ایام فاطمیه بسیار با شکوه در مساجد و حسینیه های کویت برگزار می شود.

مطبوعات

جامعه کویت در سال 1940 م با مطبوعات آشنا شده و از آن پس روز به روز به نقش مطبوعات در این کشور افزوده شد. «شیخ عبدالعزیز رشید» اولین روزنامه نگار کویتی بود که به پدر مطبوعات شهرت داشت. وی فعالیت خود را با انتشار مجله ای به نام «الکویت» در مصر شروع نمود. کویت نسبت به کشورهای منطقه از هر لحاظ از جمله تیراژ، مطالب، مواضع و گرایشات سیاسی دارای تنوع و آزادی بیشتری است. مطبوعات کویتی به صورت روزنامه، هفته نامه، دو هفته نامه، ماهنامه، فصلنامه و سالنامه به دو زبان عربی و انگلیسی و بعضاً با ضمائمی به زبان‌های اردو و فرانسه منتشر می‌شوند. بیشتر مطبوعات در این کشور به نوعی وابسته به جناح‌های مختلف حاکم در کویت هستند اما در نهایت نظرات دولت را مد نظر دارند. به نظر می‌رسد دلیل اصلی این کار این باشد که کلیه مطبوعات به ویژه روزنامه ها در پایان هر سال بودجه بلاعوضی را از دولت دریافت می‌کنند. روزنامه های کویت عبارتند از: الرأی العام، السیاسه‌ی، الانباء، الوطن، القبس، کویت تایمز، عرب تایمز، علاوه بر روزنامه های فوق 29 مجله هفتگی، 22 دو هفته نامه، 129 ماهنامه، 28 فصلنامه و 2 مجله سالنامه در این کشور چاپ و منتشر می‌شود. قابل ذکر است که هزینه اشتراک سالانه برای روزنامه های کویتی برای افراد 25 تا 30 دینار و برای شرکت‌ها 75 تا 100 دینار می‌باشد (سیفی، 1386: 90). در این میان شیعیان 12 کتاب فروشی و چند کتابخانه محدود دارند که اکثر آنان علاوه بر کتاب، لوح های فشرده و نوار عرضه می کنند (کویت، 1390: 34) نفوذ فلسطینی های شیعه در مطبوعات نیز – که در کویت از یک نظام لیبرال برخوردار است – قوی است. از این رو فلسطینی ها علاوه بر نفوذ اقتصادی و فرهنگی، نقشی سیاسی نیز ایفا می کنند. تا زمان انحلال مجلس و الغای قانون اسلاسی (29 اوت 1976)، اوپوزیسیون پارلمانی بر نیروهای ترقی خواهی تکیه داشت که به شدت زیر نفوذ فلسطینی ها بودند. (کاره، 1380:50) باید توجه داشت که روند ارتباطات فرهنگی و مشخصا ارتباطات مطبوعاتی و رسانه ای ایران و فلسطین و سایر کشورهای شیعه نشین از یک طرف و کشور کویت از طرف دیگر به گونه ای بوده است که نوعی تاثیر متقابل را میان آن ها موجب گردید. در این زمینه باید اشاره نمود از آن جا که شیعیان ساکن در کویت جزیی از جامعه کوچک اما مدرن کویت محسوب می شوند برای پیگیری خواسته های خود و ایفای نقشی در خور؛ در کشور خود، همواره نوعی مبارزه مطبوعاتی و رسانه ای را در برنامه های خود داشته و از یک سو علیرغم این که مستقلا به مبارزات مطبوعاتی پرداخته و از این طریق در پروسه ای به نام حیات فرهنگی و تداوم آن؛ شرکت دارند، از سوی دیگر از طریق ارتباط با رسانه های کشورهای دیگر و علی الخصوص کشورهای مسلمان و شیعه نشین، از وضعیت شیعیان ساکن در سایر کشورها آگاهی حاصل کرده و در واقع خط مشی شیعیان سایر کشورها در تحولات فرهنگی و پیگیری خواسته های شیعیان کویت تاثیر بسزایی دارد از جمله این کشورها همان گونه که ذکر شد ایران و فلسطین بوده که ارتباطات فرهنگی میان شیعیان کویت و شیعیان ساکن در این کشورها و نیز زمینه های مذهبی مشترم میان آن ها، موجب بازخوردی مثبت گردیده و لذا آنان در تحولات فرهنگی کویت از جمله در زمینه های مطبوعاتی و آموزشی و تا حد زیادی موضوعات دینی گوی سبقت را از دیگر هموطنان خود ربوده اند و دولت سنی مذهب کویت علیرغم این که خواسته‌ی فرهنگی شیعیان و تحولات منتج شده از آن را برضد حکومت خود می داند؛ همواره سعی در جلوگیری از روند اصلاحات فرهنگی؛ توسط شیعیان را نموده است اما از سویی چون موجودیت شیعیان در کشور کویت به رسمیت شناخته شده است، عدم توجه به خواسته ای شیعیان در زمینه های فرهنگی ممکن است آبستن حوادثی گردد که قدرت حاکمه را زیر سوال برد لذا آل صباح به گونه ای حتی ظاهری سعی در برآورده کردن خواسته ای شیعیان کویت؛ تا حد امکان را دارد.
بنا به گفته های سفیر ایران در کویت اگر چه شیعیان در روزنامه ها و مجلات و به طور کلی مطبوعات کویت دخیل هستند اما حضور آنان و فعالیت های مطبوعاتی آنان به گونه ای نیست که حساسیت جامعه سنی کویت را برانگیزد. در واقع در کویت ملاحضات گروه های مختلف وجود دارد؛ به نوعی که شیعیان، سنی ها و سلفی ها اگر چه در جامعه حضوری فعالانه دارند اما برخلاف موضوعات سیاسی که بسیار واضح عنوان می شود؛ بحث های عقیدتی را آشکارا بیان نمی کنند و به عبارت بهتر مباحث اختلافی به نوعی که باعث تنش های اجتماعی شدید شود بیان نمی گردد.

روزنامه های کویت

الرأی العام: این روزنامه به زبان عربی و در 16 صفحه چاپ می‌شود. الرأی العالم تا حدود زیادی منعکس کننده نظرات دولت کویت است و در افکار عمومی نسبتاً تأثیر دارد. این روزنامه در سال 1961 تاسیس شده است. در سال 1994 به خاطر اختلاف نظر صاحبان سهام آن، در مورد پاره ای از مسائل حقوقی، صنفی، مالی و فنی این روزنامه دست‌خوش مشکلاتی شد و در نتیجه انتشار ان موقتاً تعطیل گردید. اما پس از چندی در دو نسخه مستقل و با همان نام دوباره منتشر شد. این روزنامه در زمینه های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی فعال است و مدیر آن در حال حاضر یوسف الجلاهما می‌باشد. (کویت، 1390: 70). بنا به گفته های سفیر ایران در کویت روزنامه هایی مانند الرای اگر چه مدیر مسئول آن شیعه نیست اما گرایش شیعی دارد. در این روزنامه اگر چه شیعیان حضور دارند اما نقش چندان برجسته ای ندارند با این حال در مناسبت های مختلف و در اعیاد و عزاداری های شیعیان مطالبی در باب این مناسبت ها نوشته می شود.
القبس: این روزنامه با تیراژی حدود 70 هزار نسخه از سوی موسسه مطبوعاتی القبس، به زبان عربی منتشر می‌شود و سال تاسیس آن 1972 م می‌باشد. علاوه بر کشورهای عربی، در برخی کشورهای اروپایی نیز توزیع می‌گردد. این روزنامه از جراید خبرساز کویت بوده به خاطر تماس با مدیران ادارات و ارگان‌های دولتی اخبار محلی را نیز منتشر می‌کند و از نفوذ خوب در افکار عمومی برخوردار است. القبس روزنامه ای مستقل است و مدیر این روزنامه «فوزان الفارس» می‌باشد و سردبیر آن «ولید عبدالطیف نصف» می‌باشد (کویت، 1390: 72- 71).
بنا بر اظهارات سفیر ایران در کویت روزنامه «القبس» نیز از روزنامه هایی بوده که علی رغم این که تحت نظر دولت سنی کویت اداره می شود و بنا به مناسبت این که زیر نفوذ سنی هاست عمدتا منعکس کننده اخبار و نظرات جامعه سنی کویت است اما با این حال در این روزنامه؛ شیعیان نیز نفوذ دارند و اخبار و حوادثی که مربوط به جهان تشیع می باشد را تا حدی منتشر می کنند. نکته مهم در این راستا این است که شیعیان در این روزنامه به گونه ای نفوذ و حضور دارند که حساسیت هیئت حاکمه برانگیخته نشود و عمدتا اخبار فرهنگی و اجتماعی مربوط به گروه های شیعی در این روزنامه بیان می شود و اخبار سیاسی نیز به صورتی درج می شود که منجر به برانگیخته شدن اختلافات گروه های شیعه و سنی نشود.
دیگر نشریات که در کویت منتشر می شوند عبارتند از: الجریده، الدار، طلیعه، اخواء الکویت، الکویت، رساله، النهضه، صوت الخلیج و المجتمع (کویت، 1390: 72).
مطبوعات کویت در ردیف فعال ترین و متنوع ترین مطبوعات خاورمیانه قرار دارند و در مقایسه با جمعیت این کشور از تیراژ بالایی نیز برخوردارند. روزنامه ها و مجلات کویتی طبق خواست و سیاست دولت این کشور عمدتا به مسائل جهان عرب و منطقه خاورمیانه می پردازند و از موضعگیری در خصوص مسائل داخلی کویت حتی المقدور احتراز می جویند مگر آن که مساله ای مربوط به امیر یا خاندان حاکم باشد و یا دولت خواستار انعکاس گسترده آن در داخل کشور شود. بر اساس تحقیقی که در سال 1358 در کویت انجام گرفت، 94 تن از 99 سردبیر روزنامه های کویتی به امور خارجی توجه و اهتمام بیشتری نشان می دهند. این تحقیق هم چنین نشان داد که در همان مقطع زمانی از بین یکصدو پنجاه مقاله ویژه ای که در روزنامه های کویتی نگاشته شده بود، نود مقاله به مسائل خارجی و شصت مقاله به امور داخلی کویت مربوط می شود. البته در مقاطع خاصی، مانند دوران اوج گیری فعالیت نمایندگان مخالف مجلس ملی کویت در سال های 1985 و 1986، و یا در خصوص مسائل حاد ویژه ای مانند امضای قرارداد کمپ دیوید توسط انور سادات رئیس جمهور سابق مصر، روزنامه های کویتی آزادانه مطالبی را منتشر می کردند که ظاهرا با موقعیت حکومت و خاندان حکم موافقت نداشت اما به نظر می رسد که این گونه آزادی ها به منزله سوپاپ اطمینان از سوی دولت برای تعدیل جو مخالف داخلی و یا فرو نشاندن خشم فلسطینی های مقیم کویت به کار گرفته می شد (اسلامی، 1369: 20-319).

نشریات شیعیان

صدور نشریه خاص شیعیان همواره با ایجاد مشکل و موانع از سوی دولت مواجه بوده است. در اوایل پیروزی انقلاب اسلامی هفته نامه «صوت الخلیج» توسط یکی از خانواده های شیعه منتشر می‌شد. سردبیر و صاحب امتیاز آن «صلاح خریبط» و مواضع این نشریه متمایل به جمهوری اسلامی ایران بود. صدور آن به دلیل ضعف بنیه مالی در سال 1364 متوقف شد ولی بعدها مجدداً شروع به کار کرد ولی تعدیلات در مواضع خود به وجود آورده و اکنون نیز منتشر می‌شود. همچنین پس از آزادی کویت مقلدین آقای سید محمد شیرازی مجوز انتشار نشریه ای به نام (رساله‌ی الکویت) را به دست آوردند که محل چاپ آن در بیروت است و در کویت نیز منتشر می‌شود. در حال حاضر این گروه دارای نشریه ای به نام «المنبر» می‌باشد. (سیفی، 1386: 76 – 75). به طور کلی شیعیان نشریات زیادی در اختیار ندارند و در صورتی که مجله یا روزنامه ای تحت خط فکری شیعیان انتشار یابد با نطارت حکومت سنی کویت انتشار می یابد.

خبرگزاری‌ها

آژانس خبری کویت با نام اختصاری کونا در 6 اکتبر 1976 تاسیس شد که تا قبل از اشغال کویت دارای 25 نمایندگی در سراسر جهان بود، که این تعداد در حال حاضر کاهش یافته است. (کویت، 1390: 74 ). کونا با هدف جمع آوری اخبار و توزیع آن به مؤسسات اطلاعاتی و افراد آغاز به کار کرده است. خبر گزاری توسط یک شورا شامل مدیر کل و چهار نفر عضو کارشناس اداره می‌شود و اعضای این شورا از سوی هیئت دولت به مدت سه سال، که قابل تجدید می‌باشد، تعیین می‌شوند. (سیفی، 1386: 88) شبکه کونا در حال حاضر دارای 19 دفتر در لندن، بن، تونس، دمشق، ابوظبی، مسکو، رم، تهران، واشنگتن، نیویورک، پاریس، ژنو، وین، بیروت، عمان، ریاض، قاهره، کانادا و توکیو می‌باشد. خبرگزاری کویت پس از خبرگزاری مصر و الجزیره قطر از معتبرترین و مهم‌ترین خیر گزاری های منطقه عربی خاورمیانه و خلیج فارس به حساب می‌آید. در حال حاضر مدیر کل خبرگزاری کونا «محمد احمد العجیری» و معاون وی «نبیل نجم الیاسین» می‌باشد و سردبیر این سازمان نیز که در مورخه 10 / 5/ 80 منصوب گردیده است «یوسف عبدالمحسن الیاقوت» می‌باشد که قبل از این در دفاتر خبرگزاری در لندن و دمشق مشغول به کار بوده است. نامبرده دارای فوق لیسانس تبلیغات از دانشگاه فینست آمریکا می‌باشد. (سیفی، 1386: 90 – 89) «کونا» از بودجه قابل توجهی بهره‌مند است و دومین خبرگزاری معتبر و مهم پس از خبرگزاری مصر در منطقه عربی خاورمیانه و خلیج فارس است. مدیر این خبرگزاری در سال 2010 شیخ المبارک الدویج صباح بود. دیگر خبرگزاری‌هایی که در کویت نمایندگی دارند عبارتند از: 1 - خبرگزاری ایتالیا 2 - آژانس خبرگزاری خاورمیانه (مصر) 3 - خبرگزاری روسیه 4 –رویتر 5 -شین هوا (چین) 6 - خبرگزاری لیبی 7 - خبرگزاری قطر 8- خبرگزاری سوریه (کویت، 1390: 75)

نتیجه گیری

علیرغم این که شیعیان در زمینه های مختلف در جامعه سنی مذهب کویت دچار محدودیت های فراوانی می باشند و از جنبه های گوناگون در مقایسه با اهل سنت دچار نابرابری هایی شده اند اما کارکردهای فرهنگی آنان در ابعاد وسیع موجبات نفوذ شیعیان به گونه ای قابل قبول گردیده است. فراوانی شمار خارجیان مقیم کویت با توجه به زبان، فرهنگ و مذاهب متفاوت سبب شده است تا مؤسسات خاصی برای امر تعلیم و تربیت این گروه های اجتماعی به وجود آید و به موازات این امر؛ شیعیان به صورتی هدفمند اما غیر مستقیم در روند دگرگونی های فکری و فرهنگی موجود در کویت اعمال نقش می نمایند. البته باید توجه داشت که روند جنبش های سیاسی و اجتماعی کشور به گونه ای بوده که راه را برای فعالیت های فرهنگی شیعیان هموار نموده است. ذکر این نکته لازم است که علاوه بر این که انقلاب اسلامی ایران توانست عمیق ترین تاثیر را بر شیعیان کویت و طالبات فرهنگی آنان گذاشته، موجبات تحرک و تحول گروه های اسلامی و خصوصا گروه ها و دسته جات شیعی را فراهم کند و همین امر موجبات افزایش نقش شیعیان در روند مسائل فرهنگی کویت را فراهم نمود.

پی‌نوشت‌ها:

1- دانشیار و عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان
2- کارشناسی ارشد شیعه شناسی دانشگاه اصفهان(نویسنده مسئول  

منبع مقاله :
کتابنامه
- اسلامی، مسعود (1369): بررسی موقعیت کشورهای کوچک در روابط بین الملل؛ ریشه یابی مواضع و عملکرد کویت در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، تهران، نشر همراه
- جعفریان، رسول (1387): اطلس شیعه، چاپ اول، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح
- فراتی، عبدالوهاب (1378): رهیافتی بر علوم سیاست و جنبش های اسلامی معاصر، چاپ اول، دفتر تحقیقات و تدوین متون درسی
- فولر، گراهام و فرانکه، رند رحیم (1384): شیعیان عرب مسلمانان فراموش شده، چاپ اول، ترجمه خدیجه تبریزی، قم، انتشارات شیعه شناسی،
- کاظمی کرهرودی، حسین (1381): ریشه های تاریخی و اجتماعی جنبش های اسلامی معاصر،بی جا، انتشارات گویه، چاپ دوم
- مطهری، مرتضی (بی تا): نهضت های اسلامی در صد ساله اخیر، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم، بی تا
-الشرباصی، احمد (1953): ایام الکویت، ط 1، مصر، دار الکتاب العربی،
-امیر ابراهیمی، عبدالرضا (بی تا): خلیج فارس، بی جا، پژوهشگاه علوم انسانی،
-جعفریان، رسول (1371): جغرافیای تاریخی و انسانی شیعه در جهان اسلام، قم، انصاریان،
-حجار، سامی (1381): امریکا در خلیج فارس؛ چالش ها و چشم اندازها، ترجمه ابوالقاسم راه چمنی، چاپ اول، تهران، ابرار معاصر،
-دیکسون، ه. ر. ب (1990): الکویت و جاراتها، ط 2، کویت، سلسله الرسائل الجامعیه،
-سیفی، حسن (1386): آشنایی با کشور کویت، تهران، انتشارات مرکز آموزشی و پژوهشی شهید سپهبد صیاد شیرازی
-کاره، اولیویه (1380): شبه جزیره عربستان در عصر حاضر، زیر نظر پل آنفان، ترجمه اسدالله علوی، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی
-کریستال، جیل (1377): نفت و سیاست در خلیج فارس؛ حکومتگران و بازرگانان در کویت و قطر، ترجمه ناهید اسلامی و شاچور جورکش، چاپ اول، تهران، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران،
-کویت، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزات امور خارجه (1390): تهران، انتشارات وزارت امور خارجه
-متقی زاده، زینب (1384): جغرافیای سیاسی شیعیان منطقه خلیج فارس، قم، موسسه شیعه شناسی
-مغنیه، محمد جواد (1352): شیعه و تشیع، ترجمه سید شمس الدین مرعشی، قم، مجمع ذخایر اسلامی،