نويسنده: دکتر عبدالرسول خيرانديش (1)
بانک شاهي يکي از مؤسسات اقتصادي مهم در ايران اواخر سده ي نوزدهم و نيمه ي اول سده ي بيستم بوده است. بوشهر نيز در سراسر سده ي نوزدهم تا اواسط سده ي بيستم مهمترين بندر ايران و نيز سراسر خليج فارس به شمار مي آمد. اين دو نکته به سادگي مي تواند بازگوکننده ي اهميت شعبه ي بانک شاهي در بندر بوشهر باشد. اين نکته را مي توان در خلال کتاب BANKING AND EMPIRE IN IRAN نوشته ي جئوفري جونز ( Geofry Gones ) دريافت. اين کتاب به وسيله ي دانشگاه کمبريج منتشر شده و مشخصات آن چنين است:
Geofry, Gones: Banking and Empire in Itan, the history of British Bank of the Middle East، Cambridge University Press, 1987.
نويسنده ي کتاب، جئوفري جونز، مورخ اين بانک به شمار مي آيد اما نوشته ي او جانبدارانه نيست. اثر وي تحقيقي است جامع درباره ي فعاليت هاي اين بانک در ايران. اين کتاب جلد دومي هم درباره شرکت نفت انگليس دارد که علاوه بر آنکه براي تاريخچه ي نفت و اقتصاد ايران معاصر واجد اهميت است، مي توان از آن براي مطالعه ي تطبيقي در تحولات اقتصادي همسايگان ايران نيز بهره برد.
از آنجا که مطالعات تاريخ معاصر اهميت بسيار زيادي دارد، چنين آثاري براي روشن شدن زواياي مختلف تاريخ ايران بسيار سودمند هستند. بخصوص آنکه در کنار مباحث سياسي و انديشه اي، مسائل اقتصادي کمتر مورد توجه قرار گرفته اند. در تاريخ معاصر ايران تحقيقاتي چون گنج شايگان نوشته ي محمدعلي جمالزاده (1) و تاريخ اقتصادي ايران نوشته ي چارلز عيسوي (2) اندک هستند. به علاوه کتاب بانک شاهي با بهره گيري از اسناد آن بانک فراهم آمده لذا ارزش تحقيقي قابل توجهي دارد. اما يک ضعف اساسي و آن اين که کارکردهاي محلي بانک در شهرهاي مختلف ايران را به درستي نشان نداده است. بدون شک پر کردن اين خلأ با بهره مندي از دانش وسيع در زمينه ي تاريخ محلي شهرهاي مختلف ايران ميسر است که يک نويسنده ي غيرايراني به آساني بدان اشراف نمي يابد. چنانکه کتاب بانک شاهي را تحقيقي در همين محدوده ي فعلي آن بدانيم، بدون شک ناقص است. اما اگر آن را سرآغازي براي نوشتن کتاب هاي تفصيلي بدانيم بسيار مغتنم خواهد بود. لذا لازم است يا پديدآوردندگان آن در تعاملي با محققان و مطلعان تاريخ هاي محلي ايران کار را دنبال کنند و يا آنکه ايرانيان با تهيه ي کپي اين اسناد زمينه ي تحقيقات گسترده تر و عميق تري را فراهم آورند. در اين نوشته جهت ارزيابي قوت و ضعف اين کتاب موقعيت و فعاليت خاص بانک شاهي در بوشهر مورد بررسي قرار گرفته است.
افتتاح بانک شاهي در بندر بوشهر در سال 1890م. صورت گرفت. پيش از آن تنها در تهران، پايتخت ايران، اين بانک شعبه اصلي خود را افتتاح کرده بود ( 1889م. ). تقدم تهران در اين ميان طبيعي و بديهي است. اما در کنار شهرهاي بزرگ ايران، اينکه بوشهر دومين شهري بود که بانک شاهي در آن افتتاح شد حاکي از اهميت تجاري و ارتباطي آن است. جدول زير ترتيب افتتاح شعب بانک را نشان مي دهد: (3)
تهران 1889م.
تبريز1890م ( ماه آوريل )
بوشهر 1890م ( ماه آوريل )
اصفهان 1890م ( ژوئن )
مشهد 1891م. ( آوريل )
شيراز 1891م. ( مه )
يزد 1893م. ( مه )
رشت ( 1893 مه )
نويسنده سپس درباره ي بانک شاهي در بوشهر اضافه مي کنند که آن جا دومين شعبه به شمار مي آمد. (4) لذا هر چند تأسيس آن با تبريز در يک ماه ( آوريل ) بوده اما زودتر افتتاح شده است. به همين نحو جئوفري جونز گسترش بانک و فعاليت هاي آن در ايران از جمله بوشهر را برمي شمارد (5). او در خصوص بوشهر از رشد سريع فعاليت هاي بانکي خبر مي دهد. آن هنگام بانک هاي بوشهر و شيراز در پيوندي تنگاتنگ با هم فعاليت مي کردند. بوشهر به عنوان بندر اصلي ايران در ابتداي شاهراه تجاري جنوب به شمال ( تهران ) ايران قرار داشت. اين راه تجاري پراهميت علي رغم کوه ها و گردنه هاي صعب العبورِ حدفاصل برازجان و کازرون و شيراز، بسيار پررونق بود. دو شهر برازجان و بوشهر در تدارک و تأمين اين مسير تجاري که به وسيله ي خطوط تلگراف نيز همراهي مي شد، نقش مهمي ايفا مي کردند. نتيجه آنکه سه سال پس از افتتاح بانک در بوشهر و دو سال پس از افتتاح شعبه ي آن در شيراز، اين دو شعبه در مجموع 30% حجم اسکناس هاي در گردش آن را در اختيار داشته؛ تهران به تنهايي 50 درصد و کليه شعب بانک در سراسر ايران به جز بوشهر و شيراز 20 درصد را دارا بودند (6). بدين ترتيب اهميت فعاليت تجاري اين دو بانک را مي توان دريافت.
در خصوص اهميت دو شعبه ي بانک شاهي در شيراز و بوشهر بايد توجه داشت که فارس ايالتي بزرگ، ثروتمند و با اهميت بسيار بود. آن هنگام ايالت فارس شامل استان هاي کنوني فارس، بوشهر، هرمزگان، کوه گيلويه و بويراحمد و قسمت هايي از يزد و خوزستان فعلي بود. بخش عمده ي سواحل شمالي خليج فارس به وسيله ي فرمانرواي فارس اداره مي شد. در اين ميان بوشهر کم کم اهميتي خاص مي يافت و حکومت بنادر در آن، روز به روز قسمت بيشتري از بنادر و سواحل را تحت فرمان مي گرفت. با اين حال در نظام اداري ايران آن عصر، شيراز به عنوان مرکز اصلي اداره ي جنوب ايران محسوب مي شد، اين امر چنان که خواهد آمد سرانجام موجب شد بانک شاهي شعبه ي بوشهر تابع شيراز گردد. شايد دليل اين امر ضرورت سرعت عمل در تصميم گيري و هماهنگي در فعاليت هاي بانک در جنوب ايران بوده باشد. زيرا بوشهر به دليل استقرار بيش از ده نمايندگي خارجي و نيز تعداد زيادي تجارتخانه ي ايراني و خارجي، واجد نقش بين المللي مهمي بود. مرکز اداري امپراتوري بريتانيا در خليج فارس در بوشهر قرار داشت. تمامي خليج فارس از جمله سواحل جنوبي آن از اينجا امور آن رتق و فتق مي شد. بريتانيا در سبزآباد، در حومه ي بوشهر جنرال کنسولگري و مرکز تلگرافي مهمي داشت. يک نايب کنسولگري نيز در شهر بوشهر مستقر بود. نايب کنسولگري براي امور بوشهر و اطراف آن بود اما جنرال کنسولگري براي تمامي خليج فارس بود. اين جنرال کنسولگري تابع حکومت هند بود و از جانب آن حکومت تقريباً امور نيمه ي جنوبي ايران را براي امپراتوري بريتانيا انجام مي داد. بدين ترتيب بانک شاهي بوشهر، هم براي فعاليت هاي پولي و تجاري ايرانيان و خارجيان در جنوب ايران و هم براي مراودات بانکي و تجاري با هند و ديگر نقاط جهان از اهميت برخوردار بود (7).
از آنجا که تجارت ترياک ميان ايران و ديگر نقاط آسيايي در سواحل اقيانوس اهميت بسيار داشت، کم کم امور بانک نيز معطوف به اين تجارت شد. چنانکه در سال 1927م. / 1306ش. شعبه هاي بوشهر، شيراز و اصفهان 19/000/000 ( نوزده ميليون ) قران برابر با ( 380000 سيصد و هشتاد هزار ) پوند در تجارت ترياک وام داشته که برابر با 80 درصد که تسهيلات آن ها محسوب مي شد (8).
در مجموعه ي فعاليت هاي بانک شاهي شعبه بوشهر بايد نقش اگوستوس اوتي ول وود ( Augustus ottiwel wood ) را بسيار مهم دانست. او در فاصله ي سال هاي ( 1893 تا 1898م. ) کارمند بانک بود و سپس به رياست بانک رسيد (9). او در آنجا براي يک کارمند پرکار يکصد پوند پرداخت مي کرد (10). شرايط کار و زندگي در بوشهر ظاهراً چندان خوب نبوده است و دليل آن هم بايد شرايط بد آب و هوايي بوده باشد. يکي از کارمندان بانک تلقي خود از آب و هواي بوشهر را چنين نوشته بود:
.(11) « Bushire in the opinion of one man wasthe worst god for saken hell fire place inpersia and per shaps even in theworld »
با اين حال فعاليت هاي بانک بوشهر روز به روز رونق بيشتري يافت و در سال هاي جنگ جهاني اول چشمگير بود (12). پيش از آن، در فاصله ي سال هاي 1909-1914م. بانک بوشهر تابع بانک شيراز شده بود (13). اما در سال هاي جنگ جهاني اول ( 1914-1918م. ) راه بوشهر به شيراز بسته شد. براي شعبه ي شيراز نيز مشکلاتي پديد آمد (14). لذا بانک شاهي بوشهر عهده دار فعاليت وسيع تري گرديد. پس از ختم جنگ، با رونق يافتن تجارت، بر ميزان فعاليت بانک نيز افزوده شد. در سال 1920م. يکي از کارمندان به نام جانسون ( F. H. Johnson ) نوشته است که مردم مراجعه ي بسياري به بانک دارند. آنچنان که فرصت نمي کنيم براي مسافرت به خارج از شهر برويم (15). در دهه ي 1920م. مردم بوشهر از مالاريا در رنج بوده اند. جانسون نيز ظاهراً دچار اين بيماري شده بود؛ با اين حال فعاليت بانک به خوبي جريان داشت (16).
شرايط مطلوب فعاليت بانک تا بيش از يک دهه بعد در بوشهر ادامه يافت. رونق گرفتن فعاليت هاي شرکت نفت انگليس نيز در اين امر به مانند تجارت، تأثير بسيار داشت. اما با ساخته شدن راه آهن سراسري از خرمشهر تا تهران ( 1317-1306ش ) اين شرايط عوض شد. سالياني پس از جنگ جهاني دوم بعضي از مناطق فارس نيز دستخوش ناآرامي شد. از جمله در سال 1325هـ. ش. ناآرامي هاي گسترده اي پديد آمد. (17) در نتيجه از فعاليت بانک بوشهر کاسته شد. کاهش عمومي تجارت در سال هاي جنگ جهاني دوم ( 1939-45م ) نيز مزيد بر علت شد. مجموعه ي اين شرايط که همانا زوال تجاري بوشهر بود، موجب شد تا در سال 1949م. بانک بوشهر از کاهش فعاليت هاي خود خبر دهد.
ادامه ي اين وضع موجب شد در ژوئن 1949 م. بانک شاهي در بوشهر تعطيل شود. بانک شاهي شعبه ي شيراز نيز در آوريل 1952م. بسته شد. تنزل موقعيت اقتصادي بوشهر و شيراز و به طور کلي فارس را در آن سال ها بدين ترتيب مي توان دريافت. بانک شاهي نيز به طور کلي تصميم به برچيدن فعاليت هاي خود از ايران داشت. لذا در ژولاي 1952 شعبه ي اصلي آن در تهران نيز به کار خود پايان داد (18).
خيرانديش، عبدالرسول؛ تبريزنيا، مجتبي؛ ( 1390 )، پژوهشنامه خليج فارس ( دفتر اول و دوم )، تهران: خانه كتاب، چاپ دوم
Geofry, Gones: Banking and Empire in Itan, the history of British Bank of the Middle East، Cambridge University Press, 1987.
نويسنده ي کتاب، جئوفري جونز، مورخ اين بانک به شمار مي آيد اما نوشته ي او جانبدارانه نيست. اثر وي تحقيقي است جامع درباره ي فعاليت هاي اين بانک در ايران. اين کتاب جلد دومي هم درباره شرکت نفت انگليس دارد که علاوه بر آنکه براي تاريخچه ي نفت و اقتصاد ايران معاصر واجد اهميت است، مي توان از آن براي مطالعه ي تطبيقي در تحولات اقتصادي همسايگان ايران نيز بهره برد.
از آنجا که مطالعات تاريخ معاصر اهميت بسيار زيادي دارد، چنين آثاري براي روشن شدن زواياي مختلف تاريخ ايران بسيار سودمند هستند. بخصوص آنکه در کنار مباحث سياسي و انديشه اي، مسائل اقتصادي کمتر مورد توجه قرار گرفته اند. در تاريخ معاصر ايران تحقيقاتي چون گنج شايگان نوشته ي محمدعلي جمالزاده (1) و تاريخ اقتصادي ايران نوشته ي چارلز عيسوي (2) اندک هستند. به علاوه کتاب بانک شاهي با بهره گيري از اسناد آن بانک فراهم آمده لذا ارزش تحقيقي قابل توجهي دارد. اما يک ضعف اساسي و آن اين که کارکردهاي محلي بانک در شهرهاي مختلف ايران را به درستي نشان نداده است. بدون شک پر کردن اين خلأ با بهره مندي از دانش وسيع در زمينه ي تاريخ محلي شهرهاي مختلف ايران ميسر است که يک نويسنده ي غيرايراني به آساني بدان اشراف نمي يابد. چنانکه کتاب بانک شاهي را تحقيقي در همين محدوده ي فعلي آن بدانيم، بدون شک ناقص است. اما اگر آن را سرآغازي براي نوشتن کتاب هاي تفصيلي بدانيم بسيار مغتنم خواهد بود. لذا لازم است يا پديدآوردندگان آن در تعاملي با محققان و مطلعان تاريخ هاي محلي ايران کار را دنبال کنند و يا آنکه ايرانيان با تهيه ي کپي اين اسناد زمينه ي تحقيقات گسترده تر و عميق تري را فراهم آورند. در اين نوشته جهت ارزيابي قوت و ضعف اين کتاب موقعيت و فعاليت خاص بانک شاهي در بوشهر مورد بررسي قرار گرفته است.
افتتاح بانک شاهي در بندر بوشهر در سال 1890م. صورت گرفت. پيش از آن تنها در تهران، پايتخت ايران، اين بانک شعبه اصلي خود را افتتاح کرده بود ( 1889م. ). تقدم تهران در اين ميان طبيعي و بديهي است. اما در کنار شهرهاي بزرگ ايران، اينکه بوشهر دومين شهري بود که بانک شاهي در آن افتتاح شد حاکي از اهميت تجاري و ارتباطي آن است. جدول زير ترتيب افتتاح شعب بانک را نشان مي دهد: (3)
تهران 1889م.
تبريز1890م ( ماه آوريل )
بوشهر 1890م ( ماه آوريل )
اصفهان 1890م ( ژوئن )
مشهد 1891م. ( آوريل )
شيراز 1891م. ( مه )
يزد 1893م. ( مه )
رشت ( 1893 مه )
نويسنده سپس درباره ي بانک شاهي در بوشهر اضافه مي کنند که آن جا دومين شعبه به شمار مي آمد. (4) لذا هر چند تأسيس آن با تبريز در يک ماه ( آوريل ) بوده اما زودتر افتتاح شده است. به همين نحو جئوفري جونز گسترش بانک و فعاليت هاي آن در ايران از جمله بوشهر را برمي شمارد (5). او در خصوص بوشهر از رشد سريع فعاليت هاي بانکي خبر مي دهد. آن هنگام بانک هاي بوشهر و شيراز در پيوندي تنگاتنگ با هم فعاليت مي کردند. بوشهر به عنوان بندر اصلي ايران در ابتداي شاهراه تجاري جنوب به شمال ( تهران ) ايران قرار داشت. اين راه تجاري پراهميت علي رغم کوه ها و گردنه هاي صعب العبورِ حدفاصل برازجان و کازرون و شيراز، بسيار پررونق بود. دو شهر برازجان و بوشهر در تدارک و تأمين اين مسير تجاري که به وسيله ي خطوط تلگراف نيز همراهي مي شد، نقش مهمي ايفا مي کردند. نتيجه آنکه سه سال پس از افتتاح بانک در بوشهر و دو سال پس از افتتاح شعبه ي آن در شيراز، اين دو شعبه در مجموع 30% حجم اسکناس هاي در گردش آن را در اختيار داشته؛ تهران به تنهايي 50 درصد و کليه شعب بانک در سراسر ايران به جز بوشهر و شيراز 20 درصد را دارا بودند (6). بدين ترتيب اهميت فعاليت تجاري اين دو بانک را مي توان دريافت.
در خصوص اهميت دو شعبه ي بانک شاهي در شيراز و بوشهر بايد توجه داشت که فارس ايالتي بزرگ، ثروتمند و با اهميت بسيار بود. آن هنگام ايالت فارس شامل استان هاي کنوني فارس، بوشهر، هرمزگان، کوه گيلويه و بويراحمد و قسمت هايي از يزد و خوزستان فعلي بود. بخش عمده ي سواحل شمالي خليج فارس به وسيله ي فرمانرواي فارس اداره مي شد. در اين ميان بوشهر کم کم اهميتي خاص مي يافت و حکومت بنادر در آن، روز به روز قسمت بيشتري از بنادر و سواحل را تحت فرمان مي گرفت. با اين حال در نظام اداري ايران آن عصر، شيراز به عنوان مرکز اصلي اداره ي جنوب ايران محسوب مي شد، اين امر چنان که خواهد آمد سرانجام موجب شد بانک شاهي شعبه ي بوشهر تابع شيراز گردد. شايد دليل اين امر ضرورت سرعت عمل در تصميم گيري و هماهنگي در فعاليت هاي بانک در جنوب ايران بوده باشد. زيرا بوشهر به دليل استقرار بيش از ده نمايندگي خارجي و نيز تعداد زيادي تجارتخانه ي ايراني و خارجي، واجد نقش بين المللي مهمي بود. مرکز اداري امپراتوري بريتانيا در خليج فارس در بوشهر قرار داشت. تمامي خليج فارس از جمله سواحل جنوبي آن از اينجا امور آن رتق و فتق مي شد. بريتانيا در سبزآباد، در حومه ي بوشهر جنرال کنسولگري و مرکز تلگرافي مهمي داشت. يک نايب کنسولگري نيز در شهر بوشهر مستقر بود. نايب کنسولگري براي امور بوشهر و اطراف آن بود اما جنرال کنسولگري براي تمامي خليج فارس بود. اين جنرال کنسولگري تابع حکومت هند بود و از جانب آن حکومت تقريباً امور نيمه ي جنوبي ايران را براي امپراتوري بريتانيا انجام مي داد. بدين ترتيب بانک شاهي بوشهر، هم براي فعاليت هاي پولي و تجاري ايرانيان و خارجيان در جنوب ايران و هم براي مراودات بانکي و تجاري با هند و ديگر نقاط جهان از اهميت برخوردار بود (7).
از آنجا که تجارت ترياک ميان ايران و ديگر نقاط آسيايي در سواحل اقيانوس اهميت بسيار داشت، کم کم امور بانک نيز معطوف به اين تجارت شد. چنانکه در سال 1927م. / 1306ش. شعبه هاي بوشهر، شيراز و اصفهان 19/000/000 ( نوزده ميليون ) قران برابر با ( 380000 سيصد و هشتاد هزار ) پوند در تجارت ترياک وام داشته که برابر با 80 درصد که تسهيلات آن ها محسوب مي شد (8).
در مجموعه ي فعاليت هاي بانک شاهي شعبه بوشهر بايد نقش اگوستوس اوتي ول وود ( Augustus ottiwel wood ) را بسيار مهم دانست. او در فاصله ي سال هاي ( 1893 تا 1898م. ) کارمند بانک بود و سپس به رياست بانک رسيد (9). او در آنجا براي يک کارمند پرکار يکصد پوند پرداخت مي کرد (10). شرايط کار و زندگي در بوشهر ظاهراً چندان خوب نبوده است و دليل آن هم بايد شرايط بد آب و هوايي بوده باشد. يکي از کارمندان بانک تلقي خود از آب و هواي بوشهر را چنين نوشته بود:
.(11) « Bushire in the opinion of one man wasthe worst god for saken hell fire place inpersia and per shaps even in theworld »
با اين حال فعاليت هاي بانک بوشهر روز به روز رونق بيشتري يافت و در سال هاي جنگ جهاني اول چشمگير بود (12). پيش از آن، در فاصله ي سال هاي 1909-1914م. بانک بوشهر تابع بانک شيراز شده بود (13). اما در سال هاي جنگ جهاني اول ( 1914-1918م. ) راه بوشهر به شيراز بسته شد. براي شعبه ي شيراز نيز مشکلاتي پديد آمد (14). لذا بانک شاهي بوشهر عهده دار فعاليت وسيع تري گرديد. پس از ختم جنگ، با رونق يافتن تجارت، بر ميزان فعاليت بانک نيز افزوده شد. در سال 1920م. يکي از کارمندان به نام جانسون ( F. H. Johnson ) نوشته است که مردم مراجعه ي بسياري به بانک دارند. آنچنان که فرصت نمي کنيم براي مسافرت به خارج از شهر برويم (15). در دهه ي 1920م. مردم بوشهر از مالاريا در رنج بوده اند. جانسون نيز ظاهراً دچار اين بيماري شده بود؛ با اين حال فعاليت بانک به خوبي جريان داشت (16).
شرايط مطلوب فعاليت بانک تا بيش از يک دهه بعد در بوشهر ادامه يافت. رونق گرفتن فعاليت هاي شرکت نفت انگليس نيز در اين امر به مانند تجارت، تأثير بسيار داشت. اما با ساخته شدن راه آهن سراسري از خرمشهر تا تهران ( 1317-1306ش ) اين شرايط عوض شد. سالياني پس از جنگ جهاني دوم بعضي از مناطق فارس نيز دستخوش ناآرامي شد. از جمله در سال 1325هـ. ش. ناآرامي هاي گسترده اي پديد آمد. (17) در نتيجه از فعاليت بانک بوشهر کاسته شد. کاهش عمومي تجارت در سال هاي جنگ جهاني دوم ( 1939-45م ) نيز مزيد بر علت شد. مجموعه ي اين شرايط که همانا زوال تجاري بوشهر بود، موجب شد تا در سال 1949م. بانک بوشهر از کاهش فعاليت هاي خود خبر دهد.
ادامه ي اين وضع موجب شد در ژوئن 1949 م. بانک شاهي در بوشهر تعطيل شود. بانک شاهي شعبه ي شيراز نيز در آوريل 1952م. بسته شد. تنزل موقعيت اقتصادي بوشهر و شيراز و به طور کلي فارس را در آن سال ها بدين ترتيب مي توان دريافت. بانک شاهي نيز به طور کلي تصميم به برچيدن فعاليت هاي خود از ايران داشت. لذا در ژولاي 1952 شعبه ي اصلي آن در تهران نيز به کار خود پايان داد (18).
پي نوشت ها :
1- جمالزاده، محمد علي: گنج شايگان، اوضاع اقتصادي ايران، بنياد موقوفات دکتر محمود افشار، 238ص، چاپ اول، 1376.
2- عيسوي، چارلز: تاريخ اقتصادي ايران، ترجمه يعقوب آژند، چاپ اول: نشر گستره، 1362؛ چاپ دوم: نشر کسري، 1369، تهران.
3- Gones، Geofry: Banking and Empire in Iran, the history of British Bank of the Middle East، Cambridge University Press, Cambridge, 1986, P 535.
4- Ibid, p. 36.
5- Ibid, p. p. 44, 98, 109, 133, 135, 141, 152, 203, 205, 282, 310, 315 and 328.
6- Ibid, p. 44.
7- Ibid, p. 98.
8- Ibid, p. 203.
9- Ibid, p. 109.
10- Ibid, p. 135.
11- Ibid, p. 152.
12- Ibid, p. 135.
13- Ibid, p. 133.
14- در جنگ جهاني اول کليه ي انگليسي هاي مقيم شيراز به وسيله ي کميته ي حافظين استقلال که مرکب از جمعي از افسران ژاندارمري و رجال سياسي بود، به اسارت گرفته شدند و کارمندان بانک شاهي نيز مانند اعضاي کنسولگري اسير شدند.
15- Geofry Gones, OP. Cite, P. 209.
16- Ibid, P. 282.
17- نوري زاده بوشهري، اسمعيل: اسرار نهضت جنوب: سياسي و تاريخي، بي جا، 1327.
18- Geoer, Gones, op. cite, P. 310.
خيرانديش، عبدالرسول؛ تبريزنيا، مجتبي؛ ( 1390 )، پژوهشنامه خليج فارس ( دفتر اول و دوم )، تهران: خانه كتاب، چاپ دوم
