نويسنده: علي محمد رفيعي محمدي

معرفي نوجوان و جوان از کلام معصومين (عليهم السلام)

پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله):
«الوَلدُ وزيرٌ سَبعَ سنينَ».(1)
فرزند در هفت سال (سوم) وزير و مورد مشورت است.
امام صادق (عليه السلام):
«قلبُ الشَّبابِ اَرَقُ مِن قَلبِ الشَّيخ».(2)
جوان بر خلاف پيران از سرمايه ي لطافت قلب و صفاي جواني برخوردار است و قلبش بسي لطيف تر از قلب سالخوردگان است.
امام صادق (عليه السلام):
«اگر جوان مؤمني با قرآن سر وکار پيدا کند و قرآن بخواند و جان خود را در مسير نسيم هاي قرآني قرار دهد قرآن با گوشت و پوست و ذرّه ذرّه ي وجود او آميخته و سراپايش قرآني مي گردد.»(3)
امام علي (عليه السلام):
«اِنمّا قَلُبُ الحَدَثِ کَالارض الخاليةِ ما اُلقيَ مِن شي ءٍ قَبلَتهُ».(4)
همانا قلب نوجوان مانند زمين بکري است که هر چه در آن افشانده شود مي پذيرد و مي پرورد.

معرفي نوجوان و جوان در کلام بزرگان

امام خميني (قدس سره):
«با روي گشاده و آغوش باز حرف هاي آنان را بشنويد؛ اگر بي راهه رفتند با بياني آکنده از محبّت و دوستي راه درست را نشان دهيد. به جاي پرخاش کردن و کنار زدن با آن ها با پدري و الفت برخورد کنيد.»(5)
امام خميني (قدس سره):
«رهبر ما آن طفل 13 ساله است که با قلب کوچک خود که ارزشش از صدها زبان و قلم بزرگتر است با نارنجک خود را زير تانک دشمن انداخت و آن را منهدم نمود و خود نيز شربت شهادت نوشيد.»(6)
مقام معظّم رهبري (حفظه الله تعالي):
«فطرت پاک و پاي بند نبودن به تعلّقات مادّي، جوان را راحت تر به وسط ميدان مي برد.»(7)
شهيد مطهري (رحمه الله):
«اوّل بايد دست روي نقاط مثبت او (نوجوان و جوان) گذاشت و با دادن شخصيت به او، در دل او وارد شد، سپس به سؤال هاي او جواب داد، نبايد به خاطر يک سؤال او را متّهم به بي ديني کرد.»(8)
مرحوم فلسفي (رحمه الله):
«روان شناسي جوان با روان شناسي عمومي متفاوت است.»(9)
توماس گورون:
«دوره ي جواني بحران ندارد. جوان عليه روش هاي ضدّ تربيتي سال هاي قبل قيام مي کند.»
گوته:
«جواني گره کور بين کودکي و پيري است.»
شيلدر:
«جواني، موجي خروشان در اقيانوس زندگي است.»
استانلي هال:
«جواني تولّدي ديگر است.»

اهمّيّت دوره ي نوجواني و جواني

1. جوانان سرمايه هاي واقعي يک جامعه هستند.
2. بيش از نيمي از جمعيّت کشور ما را نسل جوان تشکيل مي دهد.
3. پوياترين قشر از نظر فکري و خلاقيّت است.
4. مؤثّرترين منبع حفظ و انتقال ميراث فرهنگي کشور است.
5. جوان آسيب پذيرترين قشر از نظر رواني و عاطفي است.
6. در اين دوره جوان به شدّت تحت تأثير فرهنگ هاي برون مرزي است.
7. آخرين مرحله ي تربيت است.

3. ويژگي هاي دوره ي نوجواني و جواني

الف) جوان و رغبت هاي فطري او:

جوان علاقه مند به پاکي، فضيلت، عدل، انصاف، اداي امانت، وفاي به عهد، راستي ودرستي است.

ب) اخلاص در دوستي ها:

رفاقت جوان با دوستانش بر اساس منفعت طلبي و کاسب کارانه نيست. جوان هيچ انگيزه ي مادي و انتفاعي ندارد؛ انساني ترين پيوندهاي دوستي در دوره نوجواني وجود دارد.

ج) جوان و گذشت:

از خصلت هاي مردانه ي يک جوان، گذشت و عفو است؛ جوانان عذر را زودتر از ديگران مي پذيرند.

د) جوان و روحيّه ي حماسي مبارزه و حق طلبي:

پيامبر در جواني و قبل از پيامبر در پيمان جوانمردان مکه که براي دفاع از حقوق افراد مظلوم تحت عنوان حلف الفضول منعقد شده بود شرکت نمودند.(10)

هـ) جوانان و عبادت:

جوانان دين گريز نيستند از فشار و تحميل هاي ما مربيّان، از دين فرار مي کنند.
امام علي (عليه السلام)، مي فرمايند:
«همانا خداوند، به جوان اهل عبادت و مشتاق به خدا، پيش فرشتگان افتخار مي کند.»(11)

خصوصّيات دوره ي نوجواني و جواني

الف) خصوصّيات جسماني و بدني

تغييرات بدني، به ويژه اگر به طور ناگهاني رخ بدهد، تصوير بدني و خويشتن پنداري نوجوان را تغيير مي دهد و ممکن است او خود را بزرگسالي با همه ي امتيازات و مسئوليّت هاي يک بزرگسالي ببيند. تغييرات زيستي حسّاسيّت هاي جسماني اند به وجود مي آورد که به صورت حالت هاي رواني و عاطفي درمي آيد و به نوبه ي خود به شکل رفتارهاي اجتماعي بروز مي کند. رشد سريع يا کند و نامساوي و حتّي غير طبيعي و نابهنجار، بر رشد کلّي نوجوان تأثير مي گذارد. علّت رشد سريع سال هاي پيش از نوجواني، ترشّحات غدّه ي هيپوفيز است. اين ترشحات رشد استخوان ها، عضلات و بافت ها را تحريک مي کند و ترشّحات غدد جنسي نيز تعيين کننده ي رشد در جنس دختر و پسر است.(12)
1. رشد سريع قد: رشد سريع با رشد استخوان هاي دراز بازوها و ساق پاها آغاز مي شود. در اين دوره از سرعت رشد، نوسانات زيادي در اجزاي مختلف بدن نوجوان مشاهده مي شود.
2. رشد سريع بدن: نوجوان به تغذيه اي بيش از دوران رشد معمولي نياز دارد. در دوره ي بلوغ، نوجوان دختر و پسر به غذاهاي پر انرژي و سرشار از موادّ پروتئيني، سبزي ها و ميوه ها نياز دارند.
3. دوره ي بلوغ و ترشّح هورمون هاي جنسي.
4. اختلال خواب و غذا در اين دوره وجود دارد.
5. نوجوان و جوان در اين دوره، احساس بي اشتهايي و يا اشتهاي شديد به غذا دارد.
6. رشد جسماني باعث به هم خوردن فيزيکي بدن، به ويژه فيزيک صورت است. خصوصاً دخترها از اين مسأله رنج مي برند. در بعضي از تحقيقات آمده که 56% از دختران به خاطر عدم زيبايي صورت، اعتماد به نفس خود را از دست مي دهند. (گرايش به تعويض بيني از نمونه هاي آن است).
7. تغييرات جسماني ناشي از ترشّح هورمون هاي درون ريز، مشکلاتي را براي آنان به وجودمي آورد:
الف) رشد موهاي زبر، در هر دو (پسر و دختر)، به صورت مشترک؛
ب) دو رگه شدن صدا در پسرها؛
ج) بزرگ شدن سينه و لگن در دخترها؛
د) احتلام در پسرها و پريود در دخترها؛
هـ ) جوش در صورت دخترها و پسرها؛
و) احساس خستگي و سستي بيش از حد؛
ز) رشد ناموزون بدن.

ب) خصوصيات اجتماعي نوجوان و جوان

رشد اجتماعي نيز، مانند ديگر ابعاد پيچيده ي رشد، تنها در نتيجه ي تغييرات فيزيولوژيکي بلوغ حاصل نمي شود بلکه شامل فرصت هاي مناسب، براي يادگيري و تمرين عادات و مهارت هاي اجتماعي است. اهمّيّت رشد اجتماعي انسان در زندگي امروز، نه تنها در يادگيري کنار آمدن و سازگاري با محيط اطراف است، بلکه در مسئوليّت پذيري فرد و همبستگي و پيوند سالم او با گروه و در نهايت به عنوان يک شهروند نمايان است.(13)
خصوصيات اجتماعي عبارتند از:
1. گرايش به دوستان و گروه همسالان که به دو صورت است:
الف) منبع استانداردهاي رفتاري آنان، از گروه دوستان است.
ب) بيشتر تحت تأثير گروه دوستان هستند تا خانواده.
2. رسيدن به وضع ظاهري؛
3. ناتواني در تصميم گيري ها؛
4. حسّ استقلال طلبي و تشخّص طلبي؛
5. ترس از مواجهه با مردم؛
6. بي نظمي نوجوانان در اين دوره که در اينجا به دلايل آن اشاره مي شود:

علل عاطفي بي نظمي در نوجوانان

1. خشم و عصبانيّت نسبت به والدين؛
2. احساس اضطراب و ناامني؛
3. احساس حسادت و تبعيض؛
4. افراط درمحبّت نوجوانان (توقّعي بودن نوجوانان).

علل تربيتي بي نظمي در نوجوانان

1. معاشرت با افرادي که خود نظم روشني ندارند؛
2. وجود نابساماني در محيط خانواده و احساس ناامني؛
3. عدم وجود نظم در محيط خانواده و زندگي والدين؛
4. وجود مسامحه و سهل انگاري در قواعد و مقرّرات خانه؛
5. غيبت طولاني والدين در زندگي؛
6. واگذاري مسئوليّت و تکاليف سخت؛
7. ندادن مسئوليّت مناسب با سنّ او.

علل فرهنگي بي نظمي در نوجوان

1. نداشتن الگوي درست در جريان رشد؛
2. عدم آگاهي از راه و روش درست زندگي و رعايت نظم؛
3. نداشتن هدفي ملموس و قابل بهره گيري در جريان زندگي.

ساير عوامل:

1. لجبازي و مقاومت در مقابل دستورهاي والدين و مربّي؛
2. دلخوري نوجوان از والدين و مربّي؛
3. بي قراري و بي حوصلگي دوران بلوغ؛
4. گاهي بي توجّهي به نظم به خاطر اين است که محلّي براي نگه داشتن وسايل خود ندارد؛
چون در اين قسمت علل بي نظمي نوجوان و جوان را مطرح کرديم راه هاي ايجاد نظم در آن ها را نيز بيان مي کنيم.

راه حل هاي ايجاد نظم در نوجوان و جوان

1. دادن مسئوليّت به نوجوان متناسب باسنّ او و تقويت و تشويق به خاطر مسئوليتي که پذيرفته است.
2. کارهاي يک نواخت و خسته کننده را به او واگذار نکنيد.
3. اگر محلّي را براي وسايل و خود و يا لباس هاي شخصي خود ندارد، در اختيار او قرار دهيد.
4. توانايي فرزندتان در چه کاري بيشتر است؟ آن کار را به او بسپاريد.
5. قوانيني که در خانه وضع مي گردد با خشونت، تهديد و فرياد نباشد.
6. با التماس از او نخواهيد اتاقش را تميز کند، چون اثر موقّتي دارد.
7. براي انجام مسئوليت، به او وعده ندهيد.
8. در صورت عدم انجام تکاليف که به عهده ي او گذاشته ايد، متوسّل به تنبيه و تحقير نشويد، بلکه علّت را جويا شويد.
9. سعي کنيد خودتان الگوي خوبي براي او باشيد.(14)

خصوصيات عاطفي نوجوان و جوان

تحقيقات متعدّد نشان داده است که در ميان اعضاي خانواده هر قدر ارتباط کلامي و عاطفي بيشتر باشد، روابط اعضاي آن خانواده سالم تر، با نشاط تر و محکم تر است؛ بنابراين توصيه مي شود، در هر فرصتي که پيش مي آيد، با نوجوان و جوان خود صحبت کنيد و با او در يک فضاي محبّت آميز، محرمانه و صميمانه ارتباط کلامي و عاطفي برقرار کنيد.
براي اين منظور پيشنهاد مي شود به طور منظم، هر شب پيش از خواب، در کنار بستر او دقايقي بنشينيد. و در خلوت، آرام آرام با او حرف بزنيد و از او بخواهيد که با شما راز و نياز کند؛ در باره ي مدرسه و درس و دوستانش، در باره فعّاليت هاي روزانه اش، در باره ي نگراني ها، خواسته ها وعلاقه هايش، در باره ي احساساتش نسبت به اعضاي خانواده و نظاير آن با شما حرف بزند و درد دل کند.
در اين موقعيّت، فعّالانه به حرف هاي نوجوان و جوان خود گوش کنيد و واکنش هاي مناسب نشان دهيد. در ابتداي صحبت، به نوجوان آزادي کامل بدهيد تا از هر جا که دلش مي خواهد صحبت را شروع کند. لازم نيست هر چه را که فرزند شما مي گويد تفسير کنيد يا حرف هاي او را تصحيح نماييد، بلکه او را تشويق کنيد که حرف بزند و در صورت لزوم با او هم احساسي و هم دردي کنيد.
چند نمونه از خصوصيات عاطفي نوجوان و جوان:
1. صبور نيستند؛
2. اضطراب دارند؛
3. قابليّت تحريک پذيري بالايي دارند؛
4. به شدت نسبت به کساني که به او علاقه دارند، محبّت و عشق مي ورزند؛
5. رفتار پرخاشگرانه ي نوجوان و جوان در اين دوره زيادتر مي گردد. بيشتر والدين و مربيّان از رفتار پرخاشگرانه ي نوجوان و جوان شکايت دارند که در اين قسمت، عوامل عصبانيّت و پرخاشگري جوانان را مورد بررسي قرار مي دهيم و راه حل هاي مناسب را براي برخورد با نوجوانان پرخاشگر به والدين و مربيّان عزيز توصيه مي کنيم.

علل جسماني پرخاشگري نوجوان و جوان

- کم خوني، کاهش قند، گرسنگي؛
- خستگي از مطالعه و اختلال خواب؛
- تغييرات هورموني؛
- احساس گناه در مقابل خود ارضايي؛
- تصوير بد از جسم خود به علّت نفص عضو.

علل محيطي پرخاشگري نوجوان و جوان

- تنش هاي ناشي از تعامل درون گروهي؛
- آزار همسالان و باج خواهي دوستان؛
- فشار گروه همسالان؛
- کنترل شديد والدين؛
- تبعيض در خانواده؛
- والدين عصباني.

علل اجتماعي پرخاشگري نوجوان و جوان

- ناکامي تحصيلي و يا عشقي؛
- کمبود محبّت؛
- فقر مالي خانواده؛
- بيکاري و عدم موفّقيّت شغلي پدر.

راه هاي کنترل و مهار خشم و غضب نوجوانان و جوانان

- فرزندان جوان را به آستانه ي تحريک نرسانيد؛ مثلاً، اگر حرفي را براي بار دوم و سوم تکرار مي کنيد و او ناراحت مي شود، تکرار نکنيد.
- نيازهاي او را شناخته، به تأمين آن ها برآييد.
- رفتار آرام او را تقويت کنيد.
- الگوهاي عصبانيت خود را اصلاح کنيد.
- ظرفيت رواني خود را بالا ببريد.
- بعضي از رفتارهاي بد او را ناديده بگيريد. (روش تغافل کردن)
- مسافرت رفتن، ورزش کردن، کار گروهي کردن و اردو عوامل مهمّي در کاهش پرخاشگري جوان است.
- درجه و ميزان صداي خود را پايين آوردن (وَ اغْضُضْ مِنْ صوْتِکَ) (15)
- در صورت پرخاشگري نوجوان و جوان، موقعيت موجود را ترک کنيد.
- در صورت امکان به روان پزشک مراجعه کنيد.

خصوصيات ذهني نوجوانان و جوانان و تخيّلات

يکي از تمايلاتي که در دوران نوجواني به شدّت بروز مي کند و باعث سرپيچي نوجوانان و نوجوانان از روش هاي عاقلانه ي بزرگسالان مي گردد، علاقه به تخيّلات غيرممکن و تصوّرات افسانه مانند است. در اين دوره افکار شيرين ناشدني، چنان در اعماق روح جوانان اثر مي گذارد و آنان را به علام خواب و خيال مي کشاند که از واقع بيني و درک حقايق زندگي باز مي مانند. شايد هرگز در دوران زندگي، تجسّم و تخيّل انسان اين قدر شديد و درخشان و پايدار نباشد؛ به خصوص دوراني که بين 17 تا 20 سالگي محصور است، امتياز خاصّي را در ادامه ي زندگي دارا است.

تخيّلات مفيد

علاقه به تخيّلات که به قضاي حکيمانه ي الهي در نهاد نسل جوان قرار داده شده، اگر عاقلانه و با اندازه گيري صحيح به کار برده شود، قطعاً نتايج سودمندي به بار مي آورد. تخيّلات در حدود مصلحت، نيروي خلاّقه ي ذهن جوانان را به کار مي اندارد و افکار ذهني آنان را بيدار مي کند و براي نيل به مدارج عالي تري آماده مي سازد.

تخيلات باطل

البتّه خيال و تصوّر به جا لازم است، به شرط آن که مقدّمه ي عمل باشد؛ وگر نه تخيّلاتي که منجر به عمل و نتيجه نشود، يکسره باطل و مانع پيشرفت و تلف کننده ي عمر خواهد بود.
فرق نويسندگان و مخترعين که مخلوق خود را در خيال مي سازند و مي پرورانند با مردم خيالباف اين است که آن ها مهار خيال را به دست دارند و آن را به هر کجا که مي خواهند مي برند؛ در صورتي که مردم خيالباف را خيال همچون اسبي سرکش، ديوانه وار هر جا مي کشاند و احياناً به خطر مي اندازد.
مولا علي (عليه السلام)، مي فرمايند:
«تکيه کردن بر آرزو، از ابلهي و حماقت است.»(16)

پي نوشت ها :

1. مکارم الاخلاق، ص 255.
2. بحار الانوار، ج 12، ص 280.
3. وسايل الشيعه، ج 2، ص 140.
4. نهج البلاغه، ج 12، ص 280، نامه ي 31.
5. صحيفه نور، ج2، ص 243.
6. صحيفه ي امام (قدس سره)، ج 14، ص 73.
7. راهبردهاي ولايت (4)، ص 108.
8. مرتضي مطهّري، ده گفتار، ص 205.
9. محمّد تقي فلسفي، گفتار فلسفي جوان، ج1، ص 81.
10. کامل ابن اثير، ص 16.
11. ري شهري، ميزان الحکمه، ج 5، ص9.
12. خانواده و فرزندان، دکتر شکوه نوّابي نژاد، ص 17.
13. خانواده و فرزندان، دکتر شکوه نوّابي نژاد، ص 24.
14. رفتار با نوجوان، زهرا معتمدي، ص 81.
15. سوره ي لقمان، آيه 19.
16. غررالحکم، ص 312.