کتاب شناسي تجريدالاعتقاد (4)

14. ساير شروح تجريد الاعتقاد

14/1. شرح فاضل نيشابوري

اين شرح در فهرست آستان قدس چنين معرفي شده است:
شرحي است به ترتيب قال اقول بر امور عامه تجريد العقايد خواجه نصير، اين نسخه ناقص مي باشد و در پشت ورق اول نسخه نوشته شده: شرح فاضل نيشابوري ولي معلوم نشد کدام فاضل مي باشد. (2)
گويا اين کتاب نسخه ديگري از شرح بهشتي موسوم به تفريد الاعتقاد است که پس از اين معرفي مي شود.
آغاز: بسمله رتب هذا الکتاب علي خمسة مقاصد لما کان من المقاصد الکلامية التي تتلي عليک اثبات المعاد.

14/2. تفريد (تعريد) الاعتقاد في شرح تجريد الاعتقاد

از علاء الدين (شمس الدين) ابوالعلاء محمّد بن احمد بهشتي اسفرائيني بيهقي، معروف به فخر خراسان (زنده در 749ق).
شرح تجريد بهشتي را به صورت مزجي و براي نظام الملة و الدين امير ابوالرضا شيخ محمّد بن امير منصور ناصرالدين آقبوقا التبکچي اسفرايني تأليف نموده و آن را در سال 741 در اسفراين شروع کرده است. شارح شرح قديم در مقدمه ي شرحش از شرح بهشتي ياد کرده و گويد: «و رأيت له شرحاً آخر مزجياً لا يتبين المتن مسند و هو للشيخ شمس الدين محمّد الاسفرايني البيهقي. » شيخ آغاز بزرگ در الذريعة اين شرح را با عنوان تعريد الاعتقاد ذکر نموده است.
آغاز: الحمدلله الفياض الجود الوهاب الوجود القيوم المعبود.

14/3. تحرير تجريد العقائد

از حاج محمود بن محمّد بن محمود نيريزي شيرازي، معروف به محقق نيريزي (زنده در سال 922ق)، نيريزي از شاگردان صدرالدين محمّد دشتکي (م 203ق) است. شرح نيريزي بر تجريد همان گونه که نامش حکايت دارد تحرير و بيان کتاب تجريد است، اما نيريزي در بسياري از مسائل فلسفي و همچنين در مباحث امامت به بسط و تفصيل و تحقيقات فلسفي مي پردازد.
آغاز: بسمله و ما هو ذلک الشرح المسئل عن اللَّه تعالي ان ينفع الطلاب و ان يجعل ذخراً لي في يوم الحساب، المبتدي بانه تعالي لما اوجب علي کل ما انعم عليه شکره و کان الاقتدار علي تجريد المائل الکلامية عن الزوائد من النعماء الواطلة الي المصنف اراد ان يفتح کلامه بشکره منعمه فبدأ به و جعله اشارة الي معظم مقاصد متابه التي هي مباحث اثبات الواجب تعالي و صفاته.

14/4. ايضاح مشکلات التوحيد في حل معضلات التجريد

از شجاع بن علي حسيني (قرن 11ق). شرح متوسطي است بر بخش الهيات تجريد و شروح آن، در الذريعة (3) از همين مؤلف کتاب البشري في شرح الهدي الي طريق الصواب را نام مي برد که آن را در روز يک شنبه 25 رمضان 1003 به پايان رسانيده است. که در آن کتاب وعده داده رساله ي مخصوصي در براهين عقليه براي عقايد ديني تأليف نمايد که احتمالاً اشاره به کتاب حاضر مي باشد.
آغاز: بسمله و به نستعين في التتميم و عليه التوکل في موارد التفهيم و مصادر التعليم احمده حمداً يتوالي بتوالي التحميد.
از اين شرح فقط شرح مقصد اوّل، تأليف شده است.

14/5. البراهين القاطعة في شرح تجريد العقائد الساطعة

از ملا محمّد جعفر بن سيف الدين شريعتمدار استرآبادي (1263ق). شرح متوسطي است با عناوين «قال - اقول». مؤلف در آن سعي نموده که به مباحث مبدأ و معاد بيشتر بپردازد و از تفصيل در مبادي خودداري ورزد. اين شرح را مؤلف در وقتي که در زيارت مرقد مطهر امام رضا (ع) در مشهد مقدس بسر مي برده در روز جمعه 19 جمادي الاول 1254 ق به پايان رسانده است. او کتابش را در سه جلد قرار داده است.
آغاز: الحمدلله الواجب الوجود بالذات الواحد من جميع الجهات الذي انشأ بقدرته سلسلة الممکنات.

14/6. کشف المرام في شرح تجريد الکلام

از: محمّد کاظم بن رضا طبري (بعداز 1257ق). شرحي است مختصر و کوتاه.
آغاز: سبحان من ظهر الاشياء لکمال وجوده و افاض علينا سحاب الآثار...

14/7. شرح تجريد العقائد

از محمّد جعفر بن محمد صفي آباده اي اصفهاني (1280ق)

14/8. ايضاح المقاصد في ترجمه ي تجريد العقايد

از مؤلفي گمنام (زنده در 1292ق). شرحي مزجي است بر تجريد الاعتقاد. مؤلف از دانشمندان سده سيزدهم هجري بوده و شرحش را در چند جلد تنظيم نموده است. او درباره ي شيوه ي خود در اين شرح عنوان نموده که شرح او نسبت به شروح و حواشي سابق چيز تازه اي ندارد و تنها مزيت آن در تقرير معاني و تهذيب مقاصد و جمع بندي مطالب به گونه اي است که شارحان قبلي بدان توجه نداشته اند. هم اکنون دو جلد از اين شرح شناسايي شده که جلد اول از آغاز تا پايان مبحث ماهيت و جلد دوم شامل شرح مقصد دوم جواهر و اعراض است و تأليف اين جلد در سال 1292 ق پايان يافته است.
آغاز: جلد اول: نحمدک يا عليم يا حکيم و نشکرک يا رؤوف يا رحيم. آغاز جلد دوم: اللهم نور بصائرنا بانوار الحقيقة و طهر سرائرنا عن کدورات الجواهر و الاعراض.

14/9. المفيد في شرح تجريد

از ابو عمر احمد بن محمّد مصري (757ق)

14/10. شرح تجريد الاعتقاد (عربي)

از مولي بلال شاخني قائني

14/11. تسديد النفائد في شرح تجريد العقائد (عربي)

از قوام الدين يوسف شيرازي بن حسن معروف به قاضي بغداد (922ق)

14/12. شرح تجريد الاعتقاد (عربي)

از اکمل الدين محمّد بن شمس الدين محمد بن محمود بابرتي حنفي (786ق). شرحي است با عناوين «قوله- قوله».

14/13. شرح تجريد الاعتقاد (عربي)

از احمد بن محمّد بن علي حداد، معروف به باروگر تبنيني عاملي (قرن 9ق). اين شرح در ذيحجه 849 پايان يافته است.

14/14. شرح تجريد الاعتقاد (عربي)

از خضر شاه بن عبداللطيف منتشوي رومي حنفي (853ق)

14/15. شرح تجريد العقائد (عربي)

از مولي حسين يزدي ندوشني، از شاگردان شيخ بهايي (قرن 11ق)

14/16. شرح تجريد العقائد (عربي)

از محمد بن صالح حريوه ي سماوي صنعاني (1241ق)

14/17. الدر النضيد في شرح التجريد (عربي)

از سيد ابوتراب بن ابي القاسم موسوي خوانساري نجفي (1346ق)

14/18. مجمع الفوائد (عربي)

از محمّد تقي بن حسن طهر حسيني استرآبادي

14/19. التحرير في شرح التجريد (عربي)

از سيد محمد تقي بن مير محمد تقي حسيني قزويني (1270ق)

14/20. القول السديد في شرح التجريد (عربي)

از سيد محمّد بن مهدي شيرازي (معاصر)

14/21. شرح تجريد الاعتقاد (عربي)

از قوام الدين يوسف بن حسن شيرازي مشهور به قاضي بغداد (م 922ق).

15. شروح فارسي تجريد الاعتقاد

چند شرح فارسي نيز بر تجريد الاعتقاد نوشته شده است که عبارتند از:

15/1. تحفه شاهي و عطيه الهي (فارسي)

از مولي زين الدين علي بن عبدالله بدخشي. ترجمه و شرحي است بر مقصد سوم تجريد الاعتقاد، که براي سلطان محمّد قطب شاه تأليف و در جمادي الثاني 1023ق آن را به پايان رسانيده است. اين شرح در هندوستان به چاپ رسيده است.
آغاز: شکر و سپاس پادشاهي را سزد و حمد و ثناي بي قياس خالقي را رسد.

15/2. شرح تجريد الاعتقاد (فارسي)

از شريف ميرزا عماد الدين محمود بن ميرزا مسعود سمناني (قرن 1068ق). مؤلف زماني صدر اعظم در برهانپور هند، ملقب به دارالسرور بوده، و شرح حاضر را در روز شنبه 21 ربيع الثاني 1068 ق در همان شهر تأليف نموده است.

15/3. شرح تجريد الاعتقاد (فارسي)

از شيخ عبدالله بن محمّد کاظم تبريزي اصفهاني (زنده در 1126ق). شرح مزجي و توضيح نيکويي است که فقط جلد اول آنکه مشتمل بر مباحث جوهر مي باشد در دست است و اين بخش را مؤلف در روز شنبه ششم ذي القعده 1126ق در نجف اشرف مسجد شيخ طوسي به پايان رسانده است.

15/4. علاقة التجريد

از محمّد اشرف بن سيد عبدالحسيب بن احمد بن زين العابدين علوي عاملي (م 1133)
آغاز: حمد مر خداي را که تجريد علايق جسمانيه و تهذيب اخلاق ايمانيه را صراط المستقيم ابواب جنان و سواد العين بصيرت اعيان اهل جنان.

15/5. شرح تجريد الاعتقاد (فارسي)

از محمّد بن سليمان تنکابني صاحب قصص العلماء (1302 ق)

15/6. شرح تجريد الاعتقاد (فارسي)

از محي الدين بن عبدالله بن حسن مامقاني (متولد 1340ق)

15/7. طريق الرشاد (فارسي)

از حيدر علي خان برومند اصفهاني (1417ق). جلد اول اين ترجمه و شرح تا پايان بحث امکان استعدادي در زمان حيات مؤلف به چاپ رسيده است.

15/8. شرح جامع تجريد الاعتقاد (فارسي)

از احمد اميني نجفي (معاصر)

16. دو شرح منظوم

دو شرح منظوم بر تجريد الاعتقاد در دست است که يکي به فارسي از سده ي يازدهم و ديگري به عربي از سده ي سيزدهم به عربي، با اين مشخصات:

16/1. شرح منظوم تجريد

از حکيم شيرازي. ترجمه ي منظومي از تجريد الاعتقاد که ناظم آن متکلمي شاعر به نام حکيم شيرازي در سده يازدهم هجري است. اين ترجمه از آغاز کتاب شروع و تا آخر ادامه يافته است. بخش اول اين شرح در مجموعه ي حاضر آمده است.
آغاز:
حمد اظهار حال آن ذاتي *** که بود جامع کمالاتي
در وجوب وجود هست ايما *** که رسد خلق را از او نعما
اوّل نعمتي که هست وجود *** داده ما را بمحض رحمت و جود

16/2. نهاية التحرير (نظم تجريد الاعتقاد)

از: سيد محمد تقي بن مير محمد تقي حسيني قزويني (1270ق). منظومه اي است در حدود نهصد بيت که مؤلف در آن تجريد الاعتقاد را به نظم در آورده است.
آغاز:
و بعد حمد واجب الوجود *** علي فيوضات مراثي الجود
و الصلوات و السلام مطلقاً *** علي محمّد و آله التقي
از اين نوشته مشخص مي گردد که کتاب تجريد تا چه اندازه مورد توجه انديشمندان و محققان علم کلام قرار داشته است. به همين دليل براي بررسي تطور انديشه هاي کلامي مسلمانان، بررسي و مراجعه به اين آثار لازم و ضروري است، ولي سوگمندانه از اين همه شروح و حواشي تجريد الاعتقاد تعداد محدودي تاکنون تحقيق و منتشر گرديده و در دسترس محققان قرار دارد. اميد است که به مناسبت سال خواجه نصير پژوهشکده ها و انديشمندان اين آثار را مورد توجه قرار داده و جامعه علمي را با آنها آشنا سازند.
و آخر دعوانا ان الحمد لله رب العالمين
قم- غره ربيع الاول 1423

پي نوشت ها :

1. پژوهشگر حوزه کلام، فهرست نگار.
2. فهرست نسخه هاي خطي کتابخانه ي آستان قدس، ج اول، چاپ قديم ص 60، چاپ جديد، ص 142.
3. الذريعة، ج3،ص 118.

منابع تحقيق:
1. علامه حلي، کشف المراد في شرح تجريد الاعتقاد، تصحيح و تحقيق علامه حسن زاده ي آملي، قم، 1407.
2. صدرايي خويي، علي، کتابشناسي تجريد الاعتقاد، قم، کتابخانه ي آيت الله مرعشي نجفي، 1382ش.
3. طهراني، آقا بزرگ، الذريعة، بيروت، دارالاضواء، 1403.
4. اردلان جوان، علي و ديگران، فهرست نسخه هاي خطي آستان قدس، مشهد، 1305-1376.
5. بور، درن، فهرست نسخه هاي خطي کتابخانه ي اسکوريال، مادريد.
6. فاضل مطلق يزدي، محمود، فهرست نسخه هاي خطي کتابخانه ي گوهرشاد، مشهد، 1363.
7. اعتصامي، يوسف، فهرست نسخه هاي خطي کتابخانه ي مجلس، ج2، تهران، 1311.
8. حائري، عبدالحسين، فهرست نسخه هاي خطي کتابخانه ي مجلس، ج5، تهران، 1345.
9. حسيني اشکوري، احمد، فهرست نسخه هاي خطي کتابخانه ي عمومي حضرت آيت الله مرعشي نجفي، قم، کتابخانه ي آيت الله مرعشي نجفي، 1354.
10. قوشچي، محمد، شرح تجريد العقايد، قم، انتشارات رضي- عزيزي - بيدار، افست از چاپ سنگي، 1285ق.
منبع مقاله :
صلواتي، عبدالله؛ (1390) خواجه پژوهي (مجموعه مقالاتي به قلم گروهي از نويسندگان) تهران: خانه کتاب، چاپ اول