نويسنده: دکتر ارسيا تقوا
شايعه، وجود دارد چون هست!
شايعه قدمتي به طول تاريخ بشر دارد اما رسانه ها قدمتي حداکثر چند صد ساله دارند. از همان اوايل پيدايش هر يک از وسايل ارتباط جمعي اين اميداوري به وجود مي آمد که با پيدايش اين وسيله عمر شايعه ها ديگر به پايان مي رسد، اما تجربه ها نشان داد که هيچ يک از ابزار ارتباطات جمعي اعم از روزنامه، راديو، تلويزيون و يا اينترنت نقشي در کاهش يا شفاف سازي شايعه ها ندارند.شايعه، رسانه اي مستقل است. و براي رد يا پذيرش آن رسانه هاي ديگر چندان کارآيي ندارند. به علاوه، رسانه ها از طريق منابع رسمي خبري تغذيه مي شوند، در حالي که شايعه ها از منابع غيررسمي اطلاعات خود را به دست مي آورند.
شايعه بر خلاف ساير رسانه ها براي انتقال به آدم هايي معتقد به خود نياز دارد، کساني که اشاعه ي شايعه را نه يک گناه که يک وظيفه مي پندارند.
شايعه ها براي پر و بال يافتن بيش از آن که به يک رويداد نياز داشته باشند به يک بهانه احتياج دارند. پرو بال يافتن شايعه مستلزم اتصال شايعه به آن بخش هايي از وجود آدمي است که به
دلايلي ناخودآگاه تمناي پخش شايعه را دارند.
رسانه ها سعي مي کنند که به شيوه هاي مختلف مستند بودن اخبار خود را به مخاطبان اثبات کنند، اما شايعه وقتي به وجود آمد ديگر کسي براي آن اقامه ي دليل و برهان نمي کند. او خود برهان خود است.
شايعه پديده اي نيست که در نبود رسانه ها سروکله اش پيدا شود. هرجا هاله ي ابهامي وجود دارد که براي مخاطبان مهم است، شايعه نيز امکان حضور دارد، چه در آن ميان پوشش خبري وسيع رسانه اي وجود داشته باشد و چه نداشته باشد.
چند سال پيش رئيس جمهور سابق کشورمان طي سفري مهم به ملاقات ژاک شيراک رفت. در روز دوم ملاقات بر خلاف روز نخست بي آن که تصويري از ملاقات هاي رئيس جمهور خاتمي نشان داده شود، گوينده ي خبر اعلام کرد که ايشان به پانتون رفته که مقبره ي برخي مشاهير بزرگ فرانسه است. بعيد به نظر مي رسد که رئيس جمهوري در يک کشور مهم اروپايي برنامه اي چنين آسان گيرانه داشته باشد. طبيعي بود وقتي تلويزيون نتوانست اطلاعات بيشتري به دست دهد مخاطبان کانال هاي ديگر را جست و جو کردند. از آن شب بازار شايعه در مورد آن سفر بالا گرفت. اخبار ضد و نقيض متعددي پخش شد، از جمله کسالت رئيس جمهور، اکراه ميزبان از تأمين مناسب رفت و آمدهاي رئيس جمهور، تحريم بازرگانان فرانسوي تحت فشار مجامع غير دولتي، درخواست هاي خارج از عرف و قواعد بين الملل و...
در فقدان اخبار درست و کامل هر شايعه اي که از نظر شنونده
درست تر به نظر برسد به عنوان جواب کنجکاوي وي پذيرفته مي شود. شايد به اين دليل که در روند شکل گيري شايعه يافتن پرسش براي جواب مهم تر است تا اطمينان از درست بودن جواب.
واکنش رسانه ها در برابر شايعه
وقتي خبري چون خبر زلزله در يک روستا پخش مي شود رسانه ها در قبال آن نمي توانند موضع خاصي بگيرند. خبر به قدر کافي مستند و مشخص است و اکثر رسانه ها با قالبي شبيه به هم آن را پوش مي دهند. اما در شرايطي که شايعه اي پخش مي شود. رسانه ها مي توانند واکنش هاي مختلفي داشته باشند از عدم نشر آن به دليل فقدان منابع تأييد کننده گرفته تا نقل آن به عنوان بمب خبري. حتي در بسياري موارد خود رسانه وسيله اي براي پخش شايعه مي شود و ضمن گسترش خبر وجهه اي نيز براي آن کسب مي کند. نشريات زردي که هر روزه اخبار مختلفي از ازدواج و طلاق هنرپيشگان و فوتباليست هاي مشهور را به خورد خوانندگان شان مي دهند از اعتبار رسانه اي خود براي جلوه بخشيدن به اخبار راست يا دروغ خود بهره مي گيرند. اعتبار و اعتمادي که في نفسه هر مخاطبي به يک رسانه دارد. مردم از ابتدا به هر رسانه اي که سر برمي آورد اعتماد مي کنند مگر اين که رفتاري مغاير با آن چه از يک رسانه انتظار مي رود را شاهد باشند. در شهري کوچک در آمريکا زني که به يک بيماري رواني مبتلا بود به پليس گفت مردي بارها به خانه اش آمده و او را با گازي فلج کننده بي هوش کرده. روز بعد يکي از روزنامه ها نوشت: متخصص بي هوشي ديوانه اي آزاد در شهر مي گردد: خانم الف اولين قرباني!اگر آشکار شود که رسانه اي خبري کذب را منتشر کرده، موقعيت آن رسانه در نظر عموم به شدت از دست مي رود. ترفندي که امروزه رسانه ها
براي حفظ حيثيت خود در بده بستان با شايعه ها به کار مي برند، انعکاس شايعه تحت عناويني چون: « شنيده شده » يا « به نقل از منبعي که نخواست نامش فاش شود » است. به اين ترتيب رسانه ها بدون آن که جايگاه خود به عنوان رسانه اي امين را به خطر اندازند، تقصير اشتباه هاي خود را به گردن ديگران مي اندازند.
چندي پيش سايتي اينترنتي خبري را به اين ترتيب منتشر کرد: « دختر جواني که در هلند هنگام تلاوت قرآن توسط مادرش با صداي بلند به موسيقي گوش مي کرد. وقتي با اعتراض مادر مبني بر بلند بودن صداي موسيقي مواجه مي شود به او و قرآن اهانت مي کند. هنگامي که اين دختر مي بيند با وجود مخالفت او باز مادرش به خواندن قرآن با صداي بلند ادامه مي دهد، قرآن را به زور از دست مادرش مي گيرد و پاره مي کند که در همان حال دختر جوان آتش گرفته و مي سوزد. مادر براي خاموش کردن دختر بر روي او پتو مي اندازد و بعد که پتو را از روي او بر مي دارد، مي بيند دختر تغيير چهره داده و به صورت عکسي که مي بينيد درآمده است. اين دختر جوان اکنون در بيمارستان بستري است ». ( شنبه 8 مرداد ماه 1384 ) عکس و خبر اين شايعه به سرعت در سايت هاي ايراني و گوشي هاي موبايل چرخيد. پس از عمل غيرمسئولانه ي انتشار رسمي اين خبر بر تعداد باورکنندگان افزوده شد. اما حقيقت آن بود که اين عکسِ مجسمه اي از جنس کائوچو و سيليکون، ساخته ي هنرمندي به نام پاتريشيا پيچي نيني بود. طرحي از مهندسي ژنتيک و مربوط به تکامل حيوانات!
رسانه هاي بيگانه
شنونده فقط آن چه مي خواهد بشنود را مي شنود.
در برخي کشورها توده ها توجه به اخبار و برنامه هايي که از سوي بيگانگان - حتي بيگانگاني که دشمنان بالقوه و بالفعل شناخته مي شوند- انتشار مي يابند را امري عادي تلقي مي کنند. از ديگر سو مسئولين اين کشورها اين عمل را خلاف مصالح ملي و وطن دوستي شنونده مي دانند.به نظر مي رسد بسياري از کساني که اخبار انتشار يافته از رسانه هاي بيگانه را دنبال مي کنند بيگانه پرست نيستند. بررسي ها نشان داده که شايد در فضاي کمبود اطلاعات، مردم تشنه ي اخبار به اين ترتيب مجرايي براي دست يابي به حقيقت مي يابند.
ميل به همه چيز ذاتي يا دست کم نمايش داناي کل بودن بسياري را برمي انگيزد که هر راهي را امتحان کنند. و به اين ترتيب برخي مي توانند ميل به نمايش دادن خود به عنوان فردي مطلع و آگاه را با به دست آوردن اطلاعات لازم از اين منابع بيگانه تکميل کنند.
در بسياري موارد ديده شده آنها که به نقل اخبار شنيده ي خود از رسانه هاي بيگانه اقدام مي کنند و در قهوه خانه ها، ميهماني ها و مجامع رسمي آن ها را بازگو مي کنند، بعد از مدتي از ياد مي برند که اين اخبار را از کجا شنيده اند. به عنوان مثال فراموش مي کنند که اين خبر را از راديوي بيگانه شنيده بودند.
واقعيت اين است که در دنياي امروز مخاطبان به دنبال تأييد اصالت اخبار خود به شکلي مستند نيستند. و چون دغدغه ي اصلي آنها هر چيز ديگري به جز خود خبر است، لذا خبري که مايل اند بشنوند را پي مي گيرند و گوش شان به دنباله ي اخبار بدهکار نيست.
بررسي ها نشان داده وقتي دو گروه مختلف به صحبت هاي فردي گوش مي کنند که به هيچ يک از دو طرف وابستگي ندارد و طرفدار هيچ يک از آن ها هم نيست، هر يک از گروه ها ناخودآگاه توجهش بيشتر به قسمت هايي از گفته ي آن فرد جلب مي شود که به نفعش است. و حتي اين گونه وانمود مي کند که فرد بي طرف طرفدار اوست.
منبع مقاله :
آتش پور، سيد حميد؛ (1388)، اعتياد به کار( روان شناسي معتادين به کار )، تهران: نشر قطره، چاپ اول
