نويسنده: علي محمد رفيعي محمدي
امر به معروف يعني فرمان دادن به انجام کار نيک و نهي از منکر، يعني نهي از ارتکاب کار زشت و گناه.
اين دو فريضه از واجبات و وظايف مهم اسلامي است که بر عهده عموم مسلمين نهاده شده است و از همه واجبات مهم تر و حساس تر مي باشد. چون به وسيله اين واجب، ساير واجبات اقامه، و محرمات ترک مي شوند.
خدا در قرآن مي فرمايد: « شما بهترين امت بوديد که براي مردم پديد آمديد، چون امر به معروف و نهي از منکر مي کنيد و به خدا ايمان داريد ».(1) و در آيه ديگر مي فرمايد: « مردان و زنان بر يکديگر ولايت دارند، امر به معروف و نهي از منکر مي کنند، نماز به پا مي دارند و زکات را ادا مي کنند و... »(2)
حضرت علي (عليه السلام) مي فرمايند: « همه کارهاي نيک و حتي جهاد در راه خدا، در برابر امر به معروف و نهي از منکر همانند قطره آب دهان در برابر درياست ».(3) ايشان در کلامي ديگر فرمودند: « قوام شريعت به امر به معروف و نهي از منکر است. »(4)
در واقع امر به معروف و نهي از منکر يک نوع نظارت عمومي و مراقبت همگاني است.
اين وظيفه عمومي داراي درجات و مراتبي از قبيل توجيه و بيان مصالح و مفاسد افعال، پند و نصيحت، الگو دادن، امر و نهي زباني و جلوگيري از منکرات به وسيله جريمه هاي قضايي است.
امر به معروف و نهي از منکر اگر درست اجرا شود يکي از بهترين و مؤثرترين وسايل تربيت و اصلاح افراد خواهد بود. اين فريضه مهم الهي داراي احکام و مسائل فراواني است که در کتب حديث و فقه به تفصيل مورد بررسي قرار گرفته است.
يکي از موارد مهم امر به معروف و نهي از منکر، امر و نهي والدين نسبت به فرزندان مي باشد؛ چون تربيت و اصلاح فرزندان بر عهده والدين مي باشد و والدين از اين طريق مي توانند فرزندان خود را به کارهاي نيک امر و از کارهاي بد نهي نمايند. خداوند نيز در قرآن به اين مسئله اشاره دارد: « اي کساني که به خدا ايمان آورده ايد! خود و خانواده خود را از آتشي که هيزم آن مردم و سنگ ها هستند نگه داريد. »(5)
« حضرت اسماعيل (عليه السلام) خانواده خود را امر به نماز کرد. خانواده خود را به نماز و زکات امر مي کرد و نزد پروردگارش پسنديده بود ».(6) يا لقمان به پسرش مي گويد: « به خدا شرک نياور؛ زيرا شرک ستمي بزرگ است ».(7)
و نيز در جاي ديگري لقمان به پسرش گفت: « پسرم! نماز را بر پا دار، و امر به معروف و نهي از منکر کن و بر آنچه بر تو رسد صبر کن که اين راز کارهاي بزرگ است ».(8)
والدين وظيفه دارند به وسيله امر به معروف و نهي از منکر در تربيت فرزندانشان و اصلاح بدي هاي آنان کوشش نمايند. البته امر به معروف و نهي از منکر در مورد کودکان از حساسيت و ظرافت خاصي برخوردار است که کوچک ترين اشتباه در آن، عواقب و آثار بدي را به همراه دارد. پدر و مادر بايد به مسائل تعليم و تربيت آشنا باشند و مراحل مختلف رشد کودک و خصوصيات جسماني و رواني هر يک از آنان را بشناسند. والدين با رعايت مراتب امر به معروف و نهي از منکر، مي توانند در تربيت فرزندان نقش فعالي ايفا نمايند و از همه مهم تر خود والدين براي فرزندان الگوي سالمي باشند.(9)
مصاديق معروف
الف) از نظر اعتقادي
ايمان به خدا، ايمان به پيامبران، ايمان به امامان، ايمان به عدالت الهي، ايمان به معاد، ايمان به ملائکه و..ب) از نظر عبادي
نماز اول وقت و يا جماعت، دعا و نيايش، پرداخت خمس و زکات، اعتماد و توکل بر خدا، پرهيز از گناه، قرائت قرآن و عمل به آن، انجام حج، انجام روزه و...ج) از نظر اخلاقي
احسان به پدر و مادر، عدالت و انصاف، خوش خلقي با مردم و خانواده، فرو بردن خشم، عفو و بخشش، صداقت و راستگويي، امانت داري و...د) از نظر خانوادگي
ازدواج و تحکيم روابط خانواده، اُنس الفت ميان اعضاي خانواده، صله رحم، تأمين نفقه همسر و تربيت سالم فرزندان.يکي از مصاديق معروف در خانواده، توجه به تربيت فرزندان است. والدين با استفاده از امر به معروف و نهي از منکر بايد فرزندان خود را خوب تربيت نمايند. در محيط خانواده معمولاً والدين به خاطر حضور مستمر در کنار هم، بيشتر از نقاط قوت و ضعف يکديگر با خبر هستند؛ لذا با اشاعه معروف و دوري از منکر مي توانند از فرزندان خود را خوب تربيت نمايند.
ويژگي هاي آمر به معروف و ناهي از منکر
1- معروف و منکر را بشناسد و از نوع عملي که انجام مي دهد (معروف يا منکر) آگاهي داشته باشد.2- خودش عامل به معروف و تارک منکر باشد؛ زيرا خداوند مي فرمايد:
(أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ )(10)
آيا مردم را به نيکي و خوبي امر مي کنيد و خود را فراموش مي کنيد.
در آيه ديگر مي فرمايند: اي مؤمنان! چرا آنچه را که بدان عمل نمي کنيد مي گوييد.(11)
3- در امر و نهي از مسائل و برداشت هاي شخصي اجتناب کند.
4- در امر به معروف و نهي از منکر بايد مراقب باشد عصباني نشود.
5- سعي کند با مهرباني و عطوفت کار مهم امر به معروف و نهي از منکر را انجام دهد.
6- با مدارا و رفاقت رفتار نمايد.
7- با تفاوت هاي اخلاقي و روحي کودک آشنا باشد.
مراحل امر به معروف و نهي از منکر
مربّي يا والدين در استفاده از اصل امر به معروف و نهي از منکر بايد مرحله به مرحله کار تربيتي خود را شروع نمايند.مرحله اول: اظهار تنفّر قلبي؛
مرحله دوم: امر و نهي گفتاري؛
مرحله سوم: استفاده از قدرت؛
مرحله اول: اظهار تنفّر قلبي
در صورتي که فرزند شما فعلي را انجام مي دهد که خلاف ادب بوده يا باعث رنجش و آزار ديگران مي گردد و يا به نوعي گناه محسوب مي گردد، شما با روي ترش کردن، چهره درهم کشيدن، روي گرداندن، پشت کردن، دوري کردن و ترک رفت و آمد به او بفهمانيد که از نوع رفتار او ناراضي هستيد. مسلماً فرزند شما بعد از مشاهده رفتار شما، عمل منکر را ترک مي کند و در بعضي از موارد حتي فرزند از والدين يا مربي خود عذر خواهي مي کند که در اين صورت حتماً بايد عذر او را پذيرفت.مرحله دوم: امر و نهي گفتاري
گاهي فرزند شما، با توجه به رفتار بد و زشتي که دارد، با برخورد مرحله اول اصلاح نمي گردد و لازم است مربّي از روش دوم يعني امر و نهي گفتاري استفاده کند. در امر و نهي گفتاري به نکات زير توجه کنيد.الف) اگر نصيحتي به فرزند مي کنيد بايد مقايسه، سرزنش و تحقير همراه آن نباشد.
ب) در صورت نصيحت کردن از حد معمول تجاوز نکنيد.
در روايت نيز داريم که وقتي پيرمردي از ياران پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) نتوانست وضوي درست بگيرد، فرزندان امام علي (عليه السلام) هر دو پيش پيرمرد رفتند و تقاضا کردند که در مورد وضوي آنها قضاوت کند. وقتي امام حسن (عليه السلام) و امام حسين (عليه السلام) وضو ساختند، پيرمرد گفت: « حالا من ياد گرفتم که چگونه وضو بگيرم! »(12)
ج) در اين مرحله مراقب باشيد موجب هتک حرمت طرف مقابل نگردد.
د) مبادا از زبان فحش و ناسزا و يا دروغ براي امر به معروف و نهي از منکر استفاده کنيد.
مرحله سوم استفاده از قدرت در امر و نهي کردن
اگر فرزند شما با توجه به روش هاي اول و دوم تغييري در رفتار خود ايجاد نکرد و باز هم به رفتار زشت و منکر خود ادامه داد؛ مثلاً ديدن فيلم هاي بد و يا گوش دادن موسيقي هاي مبتذل و يا بلند کردن صداي موسيقي و يا رفت و آمد با رفقاي ناباب و... در اين جا بايد از روش سوم استفاده کرد. براي انجام اين کار از روش هاي زير مي توانيد استفاده کنيد.الف) جدايي انداختن بين او و فعل حرامي که انجام مي دهد.
ب) تهديد به اخراج از خانه و محروم کردن از پول تو جيبي.
فوايد امر به معروف و نهي از منکر
يکي از فوايد مهم امر به معروف و نهي از منکر در خانواده، اصلاح خانواده و جامعه است. خانواده سلول هاي تشکيل دهنده جامعه است و اگر توقع داريم که يک جامعه سالم داشته باشيم بايد خانواده را اصلاح کنيم، به کار بردن اين روش باعث مي گردد که خانواده ها اصلاح گردند. والدين بايد مراقب باشند حتي اگر يک منکر هر چند ضعيف را از فرزند خود ديدند، بلافاصله با معلم و کارشناس تربيتي مطرح نمايند. اين که در مثل ها گفته اند، تخم مرغ دزد شتر دزد شد؛ يعني وقتي فرزندي در خانواده مرتکب گناه شد در ابتدا بايد به او تذکر داده شود تا جلوي او گرفته شود اما وقتي هيچ تذکري را دريافت نکرد؛ به کار خود ادامه مي دهد. گاهي والدين به خاطر دلسوزي و ترحّم نسبت به فرزندان خطاهاي آنان را ناديده مي گيرند و امر و نهي نمي کنند؛ لذا فرزند هم فکر مي کند درست عمل مي کند. وقتي هم که رفتار زشتي عادت او شد و دروني شد، ديگر نمي توان آن را از بين برد. مثل خارکني که ابتدا براي کندن خار اقدام نکرد، وقتي درخت خار بزرگ شد ديگر نتوانست آن را از خاک بيرون بياورد. يکي از بهترين روش هاي تربيتي، امر به معروف و نهي از منکر است که بايد والدين و مربّيان از به کارگيري اين روش غفلت نورزند.پي نوشت ها :
1-آل عمران: 110.
2-توبه: 71.
3- جامع الاحاديث، ج14، ص 397.
4- غررالحکم، فصل 61، شماره 104.
5- تحريم:6.
6- مريم:55.
7-لقمان:13.
8-لقمان:17-19.
9-اسلام و تعليم و تربيت، ابراهيم اميني، ج2، ص 130-131.
10- بقره: 44.
11- صف:2.
12-داستان و راستان، شهيد مطهري، ص 49.
رفيعي محمدي، علي محمد (1392)، بيست اصل در تربيت: اصول برقراري ارتباط با کودکان و نوجوانان، قم، انتشارات رسول اعظم (ص)، چاپ دهم
