نقش موعظه و نصيحت در تربيت

يکي از روش هاي تربيت « موعظه » است. موعظه با تعليم و سخنراني و اقامه برهان تفاوت دارد و از تأثير ويژه اي برخوردار است. به هنگام وعظ، سخن به گونه اي به شنونده القاء مي شود که در قلب او نفوذ مي کند و حالت رقت و صفا و نورانيّت در او به وجود مي آورد. گرچه موعظه غالباً به صورت خطايي القاء مي شود، و در آن از براهين عقليه استفاده نمي شود؛ اما اثر آن بيشتر از استدلال هاي عقلي است.
امام حسين (عليه السلام) در شب و روز عاشورا بسيار نصيحت کرد، به طوري که در روايت تعبير شده که حضرت در نصيحت و موعظه مبالغه کرد. هم چنين در نامه هايي که حضرت علي (عليه السلام) براي فرزندش امام حسن (عليه السلام) مي نويسد نقش موعظه کاملاً برجسته و شفاف است. در يکي از نامه ها حضرت مي فرمايد: « پسرم! قلبت را با موعظه مونس کن »(1)

موعظه	حکمت
با دل کار دارد	با عقل کار دارد
تذکر است	تعلیم و یادگیری است
غفلت را از بین می برد	جهل را از بین می برد
بیداری است	آگاهی است
موعظه کننده باید خود عامل باشد	در حکمت، از گمراه هم می توانید حکمت را بگیرید

حضرت علي (عليه السلام) به امام حسن (عليه السلام) مي فرمايد: « احي قلبک بالموعظة؛ » (2) موعظه فطرت انسان را بيدار مي کند و در دل مي نشيند و از دليل و برهان و امر و نهي بيشتر تأثير دارد. پندپذيري استعدادي است که در جان انسان نهاده شده و براي قبول تربيت آماده اش ساخته است. پند و نصيحت يک نياز طبيعي است ممکن است کسي از تعليم ديگران بي نياز باشد؛ اما هيچ کس نيست که از موعظه بي نياز باشد. حتي دانشمندان و افراد صالح نيز گاهگاهي به موعظه نيازمند مي شوند. اسلام نيز موعظه را امري مفيد و مؤثر مي داند و در ارزش و اهميت آن احاديث فراواني آمده است.

آيات و روايات در مورد موعظه و نصيحت

قرآن مي فرمايد: « اين کتاب محبّت و بيان است براي مردم و هدايت و موعظه براي پرهيزکاران ».(3)
قرآن کريم: « اي مردم! اين قرآن از جانب خدا براي شما موعظه آمده و شفاي دل هاي شما و هدايت و رحمت براي مؤمنين است ».(4)
قرآن کريم: « مردم را تذکر و پند بده؛ زيرا تذکر براي مؤمنين سودمند است ».(5)
خداوند در قرآن به پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) مي فرمايد: « مردم را به وسيله حکمت و موعظه حسنه به راه پروردگارت دعوت کن ».(6)
حضرت علي (عليه السلام) مي فرمايند: « به سبب موعظه غفلت زدوده مي شود ».(7)
علي (عليه السلام) مي فرمايند: « موعظه و پند مايه حيات دل هاست ».(8)
امام خميني (عليه السلام) مي فرمايند: انسان بايد هم خودش را موعظه کند و هم در معرض موعظه واقع بشود. هيچ انساني نيست که محتاج موعظه نباشد. منتها انسان هاي والا، واعظ آنان خداست.

نکاتي که در نصيحت و موعظه بايد رعايت شود

1- کسي که مي خواهد پند و اندرز بدهد بايد خودش عامل باشد و علاوه بر تذکر زباني، از نظر رفتار و کردار هم اهل عمل باشد. امام صادق (عليه السلام) فرمودند: « چنانچه عالم به علم خود عمل نکند، موعظه اش از قلوب زايل مي شود؛ چنان که باران از جاي صاف مي لغزد. »(9)
2- موعظه در خفا و به صورت خصوصي به فرد عرضه گردد تا فرد در مقابل آن مقاومت نکند؛ يا اين که اگر در جمع بيان مي شود شخص خاصّي را در نظر نداشته باشد.
3- موعظه و نصيحت کوتاه باشد تا بهتر مورد قبول قرار گيرد، خصوصاً در مورد نصيحت کودکان.
4- موعظه بايد رسا و بليغ و سنجيده باشد. خدا در قرآن مي فرمايد:
( يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ قُولُوا قَوْلاً سَدِيداً )؛(10)
اي کساني که ايمان آورده ايد تقوا پيشه کنيد و سخن حق بگوييد.
5- بايد در کمال نرمي و ملايمت و خيرخواهي نصيحت کرد. خداوند در قرآن به حضرت موسي (عليه السلام) مي فرمايد: « با فرعون با نرمي صحبت کن ».(11)
6- در نصيحت کردن از مقايسه، تحقير و سرزنش پرهيز کنيد.

پي نوشت ها :

1-مثنوي معنوي، دفتر اول، ج1، ص 175.
2-مستدرک الوسايل، ج2، ص 102.
3- آل عمران: 138.
4- يونس: 57.
5- الذاريات: 55.
6- نحل: 125.
7- اسلام و تعليم و تربيت، ص 155.
8- غررالحکم، ص 285.
9-بحارالانوار، ج3، ص 39.
10- طه: 43.
11-احزاب: 70.

منبع مقاله :
رفيعي محمدي، علي محمد (1392)، بيست اصل در تربيت: اصول برقراري ارتباط با کودکان و نوجوانان، قم، انتشارات رسول اعظم (ص)، چاپ دهم