پرسش :
آيا بعثت انبياء بر خداوند ضرورت دارد؟
پاسخ :
در علم کلام، قاعده اي مطرح است تحت عنوان قاعده لطف، طبق اين قاعده، لطف چيزي است که مکلف با بودن آن به انجام طاعت نزديک تر و از انجام معصيت دورتر مي گردد.[1]
طبق نظر علماي بزرگ شيعه، لطف از سوي خداوند واجب است زيرا بواسطه آن غرض شارع حاصل مي گردد. خواجه طوسي و علامه حلّي مي‌فرمايند: لطفي که فعل خداي متعال است، انجام چنين لطفي بر خداوند واجب است (که يکي از موارد اين لطف ارسال پيامبران و انزال کتب وتعيين امام است).[2]
چرا نبوت و ارسال پيامبران از جانب خداوند لطف است؟ مرحوم مظفر (ره) مي‌فرمايد:
انسان مخلوق عجيبي است نفس او ترکيبي است از بواعث خير و فساد، نفس حيواني دائم او را به سمت بدي‌ها و زشتي‌ها سوق مي‌دهد و از طرف ديگر خداوند، عقل هادي مرشد را در انسان قرار داده است که او را به سمت صلاح و خيرات مي‌خواند. بين نفس و عقل دائما کشمکش و نزاع وجود دارد اگر عقل بر هوا پيروز شود انسان را به اعلي عليين مي‌برد و اگر نفس بر عقل غالب شود او را تا مرتبه بهائم پائين آورده و از اخسرين مي‌سازد در اين ميان نفس بيشتر بر عقل غالب مي‌شود از اين رو مي‌بينيم اکثر مردم در ضلالت فرو رفته و از هدايت بدورند. هم چنين انسان به دليل قصور عقلش قادر نيست هر آنچه به نفع يا ضرر اوست بشناسد بنابراين انسان بسيار محتاج است به اينکه کسي راه را به او بشناساند و طريق را آشکار کند... پس واجب است که خداوند تعالي به دليل رحمت و لطف به مردم برخي را مبعوث کند تا آنها را از آنچه به ضرر آنهاست ترسانده و به آنچه به نفع آنهاست بشارت دهد اما اين وجوب به اين معنا نيست که کسي بر خدا امر کند و او اطاعت کند بلکه معني وجوب همان معني است که در عبارت واجب الوجود مي‌گويند يعني لزوم و استحاله انفکاک.[3]
هم چنين علماي ما ثابت کرده‌اند تعيين و نصب امام بر خدا واجب است پس وقتي تعيين امام بر او واجب است بالاتر از او يعني تعيين پيامبر نيز واجب است از جمله شهيد ثاني (ره) مي‌فرمايد: وجود امام لطفي است از جانب خدا و فعل اوست و اين لطف واجب است بر خداي تعالي[4]
دليل ديگري که مي‌توان در وجوب بعثت انبياء ذکر کرد آيات قرآني است که شاهد بر اين معناست از آن جمله حق تعالي در آيه 165 سوره نساء ارسال انبياء را اتمام حجت بيان کرده مي‌فرمايد: پيامبراني که مبشر و منذر بودند فرستاديم تا بعد از اين پيامبران، حجتي براي مردم بر خدا باقي نماند و نيز فرمود: {و ما کنّا معذبين حتي نبعث رسولا[5]} ما قومي را عذاب نمي‌کنيم مگر اينکه رسولي مي‌فرستيم.
از مطالب گفته شده نتيجه مي‌گيريم که خداوند انسان را موجودي مختار آفريده و از طرف ديگر هدف از خلقت او را رسيدن به کمال و قرب الهي بيان کرده است بنابراين کمال و سعادت واقعي انسان در گرو اختيار و انتخاب شايسته و صحيح است.
از طرف ديگر اختيار و انتخاب صحيح، بدون معرفت و شناخت کافي، ممکن نيست. اگر انسان بداند دو ياچند راه وجود دارد و هر کدام به کجا مي‌انجامد و نتايج و پيامدهاي عبور از آنها را نيز بداند وآنگاه يکي از راهها را بپيمايد مي‌توان گفت که آن راه را انتخاب کرده است اما اگر بدون آگاهي اقدام به چنين کاري کند اين اقدام حقيقتا گزينش و انتخاب نيست، و آثار مثبت انتخاب بر آن مترتب نمي‌شود هم چنين آگاهي‌هاي برخاسته از عقل و حس در پاسخ به نيازهاي انساني و رسيدن او به سعادت واقعي کافي نيست. از اين برهان (يعني آنکه انسان داراي اختيار است و هدف نهايي او رسيدن به قرب الهي و کمال مطلق بوده و از طرفي معرفت کافي در انتخاب خود ندارد براي رسيدن به کمال) يک مسأله روشن مي شود: آنکه لازم است خداوند بر اساس صفات هدايت گري و حکمت، هادي و راهنماي ديگري افزون بر عقل و در عين حال همسو با آن، براي انسان قرار دهد، تا او را به راه صحيح و طريق درست رهنمون شوند و اين مسأله را اتمام حجتي براي مردم قرار داده است تا هر کس راهي غير از راه انبياء را در پيش گرفت و به آثاري سوئي رسيد کسي غير از خود را سرزنش نکند.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1ـ انديشه اسلامي 2، علي غفار زاده حسين عزيزي، دفتر نشر معارف، 1386ش، ص23 به بعد.
2ـ ترجمه و شرح کشف المراد آيت الله ابوالحسن شعراني، انتشارات اسلاميه، 1379ش، ص481.
پی نوشتها:
[1]. شیخ طوسی، الاقتصاد فيما يتعلق بالاعتقاد، دارالاضواء، بیروت، 1406، چاپ دوم، ص130
[2]. شيرواني، علي، ترجمه و شرح کشف المراد، دارالعلم، 1386ش، ج1، ص164.
[3]. مظفر، محمد رضا، عقائد الاماميه، انتشارات انصاريان، ص51.
[4]. شهيد ثاني، حقائق الايمان، انتشارات مرعشي نجفي (ره)، قم، 1409ق، ص154.
[5]. اسراء / 5.
منبع: اندیشه قم
در علم کلام، قاعده اي مطرح است تحت عنوان قاعده لطف، طبق اين قاعده، لطف چيزي است که مکلف با بودن آن به انجام طاعت نزديک تر و از انجام معصيت دورتر مي گردد.[1]
طبق نظر علماي بزرگ شيعه، لطف از سوي خداوند واجب است زيرا بواسطه آن غرض شارع حاصل مي گردد. خواجه طوسي و علامه حلّي مي‌فرمايند: لطفي که فعل خداي متعال است، انجام چنين لطفي بر خداوند واجب است (که يکي از موارد اين لطف ارسال پيامبران و انزال کتب وتعيين امام است).[2]
چرا نبوت و ارسال پيامبران از جانب خداوند لطف است؟ مرحوم مظفر (ره) مي‌فرمايد:
انسان مخلوق عجيبي است نفس او ترکيبي است از بواعث خير و فساد، نفس حيواني دائم او را به سمت بدي‌ها و زشتي‌ها سوق مي‌دهد و از طرف ديگر خداوند، عقل هادي مرشد را در انسان قرار داده است که او را به سمت صلاح و خيرات مي‌خواند. بين نفس و عقل دائما کشمکش و نزاع وجود دارد اگر عقل بر هوا پيروز شود انسان را به اعلي عليين مي‌برد و اگر نفس بر عقل غالب شود او را تا مرتبه بهائم پائين آورده و از اخسرين مي‌سازد در اين ميان نفس بيشتر بر عقل غالب مي‌شود از اين رو مي‌بينيم اکثر مردم در ضلالت فرو رفته و از هدايت بدورند. هم چنين انسان به دليل قصور عقلش قادر نيست هر آنچه به نفع يا ضرر اوست بشناسد بنابراين انسان بسيار محتاج است به اينکه کسي راه را به او بشناساند و طريق را آشکار کند... پس واجب است که خداوند تعالي به دليل رحمت و لطف به مردم برخي را مبعوث کند تا آنها را از آنچه به ضرر آنهاست ترسانده و به آنچه به نفع آنهاست بشارت دهد اما اين وجوب به اين معنا نيست که کسي بر خدا امر کند و او اطاعت کند بلکه معني وجوب همان معني است که در عبارت واجب الوجود مي‌گويند يعني لزوم و استحاله انفکاک.[3]
هم چنين علماي ما ثابت کرده‌اند تعيين و نصب امام بر خدا واجب است پس وقتي تعيين امام بر او واجب است بالاتر از او يعني تعيين پيامبر نيز واجب است از جمله شهيد ثاني (ره) مي‌فرمايد: وجود امام لطفي است از جانب خدا و فعل اوست و اين لطف واجب است بر خداي تعالي[4]
دليل ديگري که مي‌توان در وجوب بعثت انبياء ذکر کرد آيات قرآني است که شاهد بر اين معناست از آن جمله حق تعالي در آيه 165 سوره نساء ارسال انبياء را اتمام حجت بيان کرده مي‌فرمايد: پيامبراني که مبشر و منذر بودند فرستاديم تا بعد از اين پيامبران، حجتي براي مردم بر خدا باقي نماند و نيز فرمود: {و ما کنّا معذبين حتي نبعث رسولا[5]} ما قومي را عذاب نمي‌کنيم مگر اينکه رسولي مي‌فرستيم.
از مطالب گفته شده نتيجه مي‌گيريم که خداوند انسان را موجودي مختار آفريده و از طرف ديگر هدف از خلقت او را رسيدن به کمال و قرب الهي بيان کرده است بنابراين کمال و سعادت واقعي انسان در گرو اختيار و انتخاب شايسته و صحيح است.
از طرف ديگر اختيار و انتخاب صحيح، بدون معرفت و شناخت کافي، ممکن نيست. اگر انسان بداند دو ياچند راه وجود دارد و هر کدام به کجا مي‌انجامد و نتايج و پيامدهاي عبور از آنها را نيز بداند وآنگاه يکي از راهها را بپيمايد مي‌توان گفت که آن راه را انتخاب کرده است اما اگر بدون آگاهي اقدام به چنين کاري کند اين اقدام حقيقتا گزينش و انتخاب نيست، و آثار مثبت انتخاب بر آن مترتب نمي‌شود هم چنين آگاهي‌هاي برخاسته از عقل و حس در پاسخ به نيازهاي انساني و رسيدن او به سعادت واقعي کافي نيست. از اين برهان (يعني آنکه انسان داراي اختيار است و هدف نهايي او رسيدن به قرب الهي و کمال مطلق بوده و از طرفي معرفت کافي در انتخاب خود ندارد براي رسيدن به کمال) يک مسأله روشن مي شود: آنکه لازم است خداوند بر اساس صفات هدايت گري و حکمت، هادي و راهنماي ديگري افزون بر عقل و در عين حال همسو با آن، براي انسان قرار دهد، تا او را به راه صحيح و طريق درست رهنمون شوند و اين مسأله را اتمام حجتي براي مردم قرار داده است تا هر کس راهي غير از راه انبياء را در پيش گرفت و به آثاري سوئي رسيد کسي غير از خود را سرزنش نکند.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1ـ انديشه اسلامي 2، علي غفار زاده حسين عزيزي، دفتر نشر معارف، 1386ش، ص23 به بعد.
2ـ ترجمه و شرح کشف المراد آيت الله ابوالحسن شعراني، انتشارات اسلاميه، 1379ش، ص481.
پی نوشتها:
[1]. شیخ طوسی، الاقتصاد فيما يتعلق بالاعتقاد، دارالاضواء، بیروت، 1406، چاپ دوم، ص130
[2]. شيرواني، علي، ترجمه و شرح کشف المراد، دارالعلم، 1386ش، ج1، ص164.
[3]. مظفر، محمد رضا، عقائد الاماميه، انتشارات انصاريان، ص51.
[4]. شهيد ثاني، حقائق الايمان، انتشارات مرعشي نجفي (ره)، قم، 1409ق، ص154.
[5]. اسراء / 5.
منبع: اندیشه قم
