اولین آیه و سوره نازل شده بر پیامبر اکرم (ص)
پرسش :
اولین آیه و سوره نازل شده بر پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) کدام آیه و سوره است؟
پاسخ :
درباره اینکه اولین آیه یا سوره ای که بر پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نازل شده کدام است؟ سه نظر وجود دارد:
1. گروهى معتقدند که اولین آیات سه یا پنج آیه از اول سوره «علق» بوده است که مقارن با بعثت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نازل شده است، هنگامى که ملک (فرشته) فرود آمد و پیامبر(ص) را با عنوان «نبوّت» ندا داد و به او گفت: بخوان، گفت: چه بخوانم؟ پس او را در پوشش خود گرفت و گفت: «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ * خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ * إِقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ * الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ * عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ»(1)؛ (بخوان به نام پروردگارت که [جهان را] آفرید * و انسان را از خون بسته اى خلق کرد * بخوان که پروردگارت [از همه] والاتر است * همان کسى که بوسیله قلم تعلیم نمود * و به انسان آنچه را نمى دانست آموخت). از امام صادق(علیه السلام) روایت شده است که فرمود: «أَوَّلُ مَا نَزَلَ عَلَى رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَلَّم «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ إِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ» وَ آخِرُهُ «إِذا جاءَ نَصْرُ الله» ...».(2)
2. گروهى نخستین سوره نازل شده را سوره «مدّثّر» مى دانند. از «ابن سَلَمه» روایت شده است که از «جابر بن عبدالله انصارى» سؤال کردم: کدامین سوره یا آیه قرآن براى نخستین بار نازل شده است؟ گفت: «یا اَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ». گفتم: پس «اِقْرَأ بِاسْمِ رَبِّکَ» چه؟ گفت: گفتارى که از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) شنیده ام اکنون براى شما بازگو مى کنم. شنیدم که فرمود: «مدتى را در مجاورت کوه حراء گذرانیدم. در پایان هنگامی که از کوه پایین آمدم و به میانه دشت رسیدم، ندایى شنیدم. به هر طرف نگریستم کسى را ندیدم. سپس سر به آسمان بلند کردم، ناگهان او [جبرئیل] را دیدم. لرزشى مرا فرا گرفت، به خانه نزد خدیجه آمدم، خواستم تا مرا بپوشاند. آن گاه «یَا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنذِرْ ...»(3)؛ (اى جامه خواب به خود پیچیده [و در بستر آرمیده]! * برخیز و انذار کن، [و جهانیان را بیم ده])، نازل شد.(4) گروهى از این حدیث استفاده کرده اند که اولین سوره نازل شده در ابتداى وحى بر پیامبر اکرم(ص) این سوره است(5)؛ ولى در متن حدیث هیچ گونه اشاره اى به این امر که نخستین سوره نازل شده این سوره باشد نشده است، و صرفا استنباط جابر از این حدیث چنین بوده است. شاید این پیش آمد پس از مدتى که از بعثت گذشته بود «فترت» صورت گرفته باشد؛ زیرا پس از آغاز بعثت براى مدتى وحى منقطع گردید و دوباره آغاز شد. شاهد بر این مدّعى حدیث زیر است:
از «جابر بن عبدالله» روایت دیگرى نقل شده است که: «پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) درباره «فترت وحى» سخن مى گفت و مى فرمود: هنگامى که به راه خود ادامه مى دادم، ناگاه ندایى از آسمان شنیدم. سربلند کردم، فرشته اى را دیدم که در کوه حراء نیز آمده بود. از دیدار او به وحشت افتادم و بر روى زانوهاى خود قرار گرفتم. سپس از راه خود برگشتم و به خانه آمدم و گفتم: «زَمِّلُونِی زَمِّلُونِی»؛ (مرا بپوشانید). آن گاه مرا پوشاندند. در این موقع آیات: «یَا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنذِرْ * وَ رَبَّکَ فَکَبِّرْ * وَ ثِیَابَکَ فَطَهِّرْ * وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ»(6)؛ (اى جامه خواب به خود پیچیده [و در بستر آرمیده]! * برخیز و انذار کن [و جهانیان را بیم ده] * و پروردگارت را بزرگ بشمار * و لباست را پاکیزه دار * و از پلیدى دورى کن)، نازل شد. پس از آن، وحى پى در پى و بدون انقطاع فرود آمد».(7)
3. گروهى اولین سوره نازل شده را سوره «فاتحه» مى دانند. زمخشرى مى گوید: «بیشتر مفسرین بر این عقیده اند که سوره «فاتحه» اولین سوره نازل شده قرآن است». «علّامه طبرسى» از استاد «احمد زاهد» در کتاب «ایضاح» به نقل از «سعید بن المسیِّب» از مولى امیرالمؤمنین(علیه السلام) آورده است که: «فرمود: از پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) از ثواب قرائت قرآن سؤال نمودم، سپس آن حضرت ثواب هر سوره را بیان فرمود، به ترتیبِ نزولِ سوره ها. پس اولین سوره اى را که در مکّه نازل شده است، سوره «فاتحه» بر شمرد، سپس «اِقْرَأ بِاسْمِ رَبِّکَ» و آن گاه سوره «ن وَ الْقَلَمِ» [را برشمرد]».(8)
«واحدى نیشابورى» در «اسباب النزول» درباره ابتداى بعثت چنین آورده است: «گاه که پیامبر با خود خلوتى داشت، ندایى از آسمان مى شنید که موجب هراس وى مى شد و در آخرین بار فرشته او را ندا داد: یا محمّد! گفت: لبّیک. گفت: بگو «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِیمِ * الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ ...».(9) البته پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) از همان ابتداى بعثت با گروه کوچک خود (على و جعفر و زید و خدیجه) نماز را طبق سنت اسلامى انجام مى داد و نماز بدون «فاتحة الکتاب» برپا نمى شود و در حدیث آمده است: «اولین چیزى که جبرئیل به پیامبر(صلی الله علیه و آله) تعلیم داد، نماز و وضو بود» که لازمه آن مقرون بودن بعثت با نزول سوره «حمد» است. «جلال الدین سیوطى» مى گوید: «هرگز نبوده است که نماز در اسلام بدون فاتحه الکتاب باشد».(10)
البته میان این سه نظر مى توان به گونه اى جمع کرد؛ زیرا نزول سه یا پنج آیه از اول سوره «علق» به طور قطع با آغاز بعثت مقارن بوده است، و این مسئله مورد اتفاق نظر است. سپس چند آیه از ابتداى سوره مدّثّر نازل شده است؛ ولى اولین سوره کامل که بر پیامبر(ص) نازل گردیده سوره «حمد» است. چند آیه از سوره «علق» یا سوره «مدّثّر» در آغاز، عنوان سوره نداشته و با نزول بقیه آیه هاى سوره این عنوان را یافته است. لذا اشکالى ندارد که بگوییم اولین سوره، سوره «حمد» است و به نام «فاتحة الکتاب» خوانده مى شود. وجوب خوانده شدن این سوره در نماز اهمّیّت آن را مى رساند، به طورى که آن را سزاوار عِدل و همتاى قرآن شدن، می کند. «وَ لَقَدْ آتَیْنَاکَ سَبْعاً مِّنَ الْمَثَانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ»(11)؛ (ما به تو سوره حمد و قرآن عظیم دادیم!). سوره اى که به نام «سَبْعاً مِّنَ الْمَثَانِی» خوانده مى شود بنابر نقلى سوره «حمد» است که مشتمل بر هفت آیه است. از این جهت «مثانى» گفته مى شود که به سبب کوتاهى قابل تکرار است به ویژه سوره حمد که روزانه در نماز تکرار مى شود. پس اگر ترتیب نزول سوره ها را از نظر ابتداى سوره ها در نظر بگیریم، اولین سوره، «علق» و پنجمین سوره، «حمد» است. چنانکه در ترتیب نزول سوره ها آورده ایم و اگر سوره کامل را ملاک بدانیم، اولین سوره کامل سوره «حمد» است.
پی‌نوشت‌ها:
(1). قرآن کریم، سوره علق، آیات 1 الی 5؛ ر. ک: التفسیر المنسوب الى الامام العسکرى(علیه السلام)، ابو محمد حسن بن علی عسکری(علیه السلام)، محقق / مصحح: مدرسة امام مهدى(عج)، مدرسة امام مهدى(عج)، قم، 1409 هـ ق، چاپ اول، ص 157؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 هـ ق، چاپ دوم، ج 18، ص 206، ح 36؛ البرهان فى تفسیر القرآن، بحرانى، سید هاشم، تحقیق: موسسة بعثت، بنیاد بعثت، تهران، 1416 هـ ق، چاپ اول، ج 5، ص 696؛ صحیح مسلم، أبو الحسین قشیری نیسابوری، مسلم بن الحجاج، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، بی تا، ج 1، ص 97؛ صحیح البخاری، أبو عبدالله بخاری جعفی، محمد بن إسماعیل، تحقیق: مصطفى دیب البغا، دار ابن کثیر، الیمامة، بیروت، 1407 هـ ق/ 1987 م، چاپ سوم، ج 1، ص 4.
(2). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1407 هـ ق، چاپ چهارم، ج 2، ص 628؛ عیون أخبار الرضا(علیه السلام)، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: لاجوردى، مهدى، نشر جهان، تهران، 1378 هـ ق، چاپ اول، ج 2، ص 6؛ بحارالانوار، همان، ج 90، ص 11.
(3). قرآن کریم، سوره مدّثّر، آیات 1 و 2.
(4). صحیح مسلم، همان، ج 1، ص 99 و رجوع کنید به:مسند أحمد بن حنبل، أبو عبد الله أحمد بن محمد بن حنبل بن هلال بن أسد الشیبانی، محقق: نوری، أبو المعاطی، عالم الکتب، بیروت، 1419 هـ ق / 1998 م، چاپ اول، ج 3، ص 306.
(5). ر. ک: البرهان فی علوم القرآن، الزرکشى، محمد بن عبد الله، دار المعرفة، بیروت، 1410 هـ ق/ 1990 م، چاپ اوّل، ج 1، ص 294.
(6). قرآن کریم، سوره مدّثّر، آیات 1 الی 5.
(7). صحیح بخارى، همان، ج 1، ص 5؛ صحیح مسلم، همان، ج 1، ص 98 و رجوع کنید به: مسند احمد؛ همان، ج 3، ص 325.
(8). مجمع البیان فى تفسیر القرآن، طبرسى، فضل بن حسن، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1372 هـ ش، چاپ سوم، ج 10، ص 613؛ رجوع کنید به: الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل، زمخشرى، محمود، دار الکتاب العربی، بیروت، 1407 هـ ق، چاپ سوم، ج 4، ص 775.
(9). قرآن کریم، سوره فاتحه، آیات 1 و 2؛ أسباب النزول، الواحدی النیسابوری، أبو الحسن علی بن أحمد بن محمد بن علی، تحقیق: عصام بن عبد المحسن الحمیدان، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1411 هـ ق، چاپ اول، ص 22؛ روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم، آلوسى، سید محمود، تحقیق: على عبدالبارى عطیه، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1415 هـ ق، چاپ اول، ج 1، ص 35 (پاورقی).
(10). الإتقان فی علوم القرآن، سیوطى، جلال الدین، دار الکتاب العربى، بیروت، 1421 هـ ق/ 2001 م، چاپ دوم، ج 1، ص 62.
(11). قرآن کریم، سوره حجر، آیه 87.
منبع: علوم قرآنی، معرفت، محمد هادی، موسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، قم، 1381 هـ ش، ص 63 الی 65.
درباره اینکه اولین آیه یا سوره ای که بر پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نازل شده کدام است؟ سه نظر وجود دارد:
1. گروهى معتقدند که اولین آیات سه یا پنج آیه از اول سوره «علق» بوده است که مقارن با بعثت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نازل شده است، هنگامى که ملک (فرشته) فرود آمد و پیامبر(ص) را با عنوان «نبوّت» ندا داد و به او گفت: بخوان، گفت: چه بخوانم؟ پس او را در پوشش خود گرفت و گفت: «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ * خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ * إِقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ * الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ * عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ»(1)؛ (بخوان به نام پروردگارت که [جهان را] آفرید * و انسان را از خون بسته اى خلق کرد * بخوان که پروردگارت [از همه] والاتر است * همان کسى که بوسیله قلم تعلیم نمود * و به انسان آنچه را نمى دانست آموخت). از امام صادق(علیه السلام) روایت شده است که فرمود: «أَوَّلُ مَا نَزَلَ عَلَى رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَلَّم «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ إِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ» وَ آخِرُهُ «إِذا جاءَ نَصْرُ الله» ...».(2)
2. گروهى نخستین سوره نازل شده را سوره «مدّثّر» مى دانند. از «ابن سَلَمه» روایت شده است که از «جابر بن عبدالله انصارى» سؤال کردم: کدامین سوره یا آیه قرآن براى نخستین بار نازل شده است؟ گفت: «یا اَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ». گفتم: پس «اِقْرَأ بِاسْمِ رَبِّکَ» چه؟ گفت: گفتارى که از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) شنیده ام اکنون براى شما بازگو مى کنم. شنیدم که فرمود: «مدتى را در مجاورت کوه حراء گذرانیدم. در پایان هنگامی که از کوه پایین آمدم و به میانه دشت رسیدم، ندایى شنیدم. به هر طرف نگریستم کسى را ندیدم. سپس سر به آسمان بلند کردم، ناگهان او [جبرئیل] را دیدم. لرزشى مرا فرا گرفت، به خانه نزد خدیجه آمدم، خواستم تا مرا بپوشاند. آن گاه «یَا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنذِرْ ...»(3)؛ (اى جامه خواب به خود پیچیده [و در بستر آرمیده]! * برخیز و انذار کن، [و جهانیان را بیم ده])، نازل شد.(4) گروهى از این حدیث استفاده کرده اند که اولین سوره نازل شده در ابتداى وحى بر پیامبر اکرم(ص) این سوره است(5)؛ ولى در متن حدیث هیچ گونه اشاره اى به این امر که نخستین سوره نازل شده این سوره باشد نشده است، و صرفا استنباط جابر از این حدیث چنین بوده است. شاید این پیش آمد پس از مدتى که از بعثت گذشته بود «فترت» صورت گرفته باشد؛ زیرا پس از آغاز بعثت براى مدتى وحى منقطع گردید و دوباره آغاز شد. شاهد بر این مدّعى حدیث زیر است:
از «جابر بن عبدالله» روایت دیگرى نقل شده است که: «پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) درباره «فترت وحى» سخن مى گفت و مى فرمود: هنگامى که به راه خود ادامه مى دادم، ناگاه ندایى از آسمان شنیدم. سربلند کردم، فرشته اى را دیدم که در کوه حراء نیز آمده بود. از دیدار او به وحشت افتادم و بر روى زانوهاى خود قرار گرفتم. سپس از راه خود برگشتم و به خانه آمدم و گفتم: «زَمِّلُونِی زَمِّلُونِی»؛ (مرا بپوشانید). آن گاه مرا پوشاندند. در این موقع آیات: «یَا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنذِرْ * وَ رَبَّکَ فَکَبِّرْ * وَ ثِیَابَکَ فَطَهِّرْ * وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ»(6)؛ (اى جامه خواب به خود پیچیده [و در بستر آرمیده]! * برخیز و انذار کن [و جهانیان را بیم ده] * و پروردگارت را بزرگ بشمار * و لباست را پاکیزه دار * و از پلیدى دورى کن)، نازل شد. پس از آن، وحى پى در پى و بدون انقطاع فرود آمد».(7)
3. گروهى اولین سوره نازل شده را سوره «فاتحه» مى دانند. زمخشرى مى گوید: «بیشتر مفسرین بر این عقیده اند که سوره «فاتحه» اولین سوره نازل شده قرآن است». «علّامه طبرسى» از استاد «احمد زاهد» در کتاب «ایضاح» به نقل از «سعید بن المسیِّب» از مولى امیرالمؤمنین(علیه السلام) آورده است که: «فرمود: از پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) از ثواب قرائت قرآن سؤال نمودم، سپس آن حضرت ثواب هر سوره را بیان فرمود، به ترتیبِ نزولِ سوره ها. پس اولین سوره اى را که در مکّه نازل شده است، سوره «فاتحه» بر شمرد، سپس «اِقْرَأ بِاسْمِ رَبِّکَ» و آن گاه سوره «ن وَ الْقَلَمِ» [را برشمرد]».(8)
«واحدى نیشابورى» در «اسباب النزول» درباره ابتداى بعثت چنین آورده است: «گاه که پیامبر با خود خلوتى داشت، ندایى از آسمان مى شنید که موجب هراس وى مى شد و در آخرین بار فرشته او را ندا داد: یا محمّد! گفت: لبّیک. گفت: بگو «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِیمِ * الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ ...».(9) البته پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) از همان ابتداى بعثت با گروه کوچک خود (على و جعفر و زید و خدیجه) نماز را طبق سنت اسلامى انجام مى داد و نماز بدون «فاتحة الکتاب» برپا نمى شود و در حدیث آمده است: «اولین چیزى که جبرئیل به پیامبر(صلی الله علیه و آله) تعلیم داد، نماز و وضو بود» که لازمه آن مقرون بودن بعثت با نزول سوره «حمد» است. «جلال الدین سیوطى» مى گوید: «هرگز نبوده است که نماز در اسلام بدون فاتحه الکتاب باشد».(10)
البته میان این سه نظر مى توان به گونه اى جمع کرد؛ زیرا نزول سه یا پنج آیه از اول سوره «علق» به طور قطع با آغاز بعثت مقارن بوده است، و این مسئله مورد اتفاق نظر است. سپس چند آیه از ابتداى سوره مدّثّر نازل شده است؛ ولى اولین سوره کامل که بر پیامبر(ص) نازل گردیده سوره «حمد» است. چند آیه از سوره «علق» یا سوره «مدّثّر» در آغاز، عنوان سوره نداشته و با نزول بقیه آیه هاى سوره این عنوان را یافته است. لذا اشکالى ندارد که بگوییم اولین سوره، سوره «حمد» است و به نام «فاتحة الکتاب» خوانده مى شود. وجوب خوانده شدن این سوره در نماز اهمّیّت آن را مى رساند، به طورى که آن را سزاوار عِدل و همتاى قرآن شدن، می کند. «وَ لَقَدْ آتَیْنَاکَ سَبْعاً مِّنَ الْمَثَانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ»(11)؛ (ما به تو سوره حمد و قرآن عظیم دادیم!). سوره اى که به نام «سَبْعاً مِّنَ الْمَثَانِی» خوانده مى شود بنابر نقلى سوره «حمد» است که مشتمل بر هفت آیه است. از این جهت «مثانى» گفته مى شود که به سبب کوتاهى قابل تکرار است به ویژه سوره حمد که روزانه در نماز تکرار مى شود. پس اگر ترتیب نزول سوره ها را از نظر ابتداى سوره ها در نظر بگیریم، اولین سوره، «علق» و پنجمین سوره، «حمد» است. چنانکه در ترتیب نزول سوره ها آورده ایم و اگر سوره کامل را ملاک بدانیم، اولین سوره کامل سوره «حمد» است.
پی‌نوشت‌ها:
(1). قرآن کریم، سوره علق، آیات 1 الی 5؛ ر. ک: التفسیر المنسوب الى الامام العسکرى(علیه السلام)، ابو محمد حسن بن علی عسکری(علیه السلام)، محقق / مصحح: مدرسة امام مهدى(عج)، مدرسة امام مهدى(عج)، قم، 1409 هـ ق، چاپ اول، ص 157؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 هـ ق، چاپ دوم، ج 18، ص 206، ح 36؛ البرهان فى تفسیر القرآن، بحرانى، سید هاشم، تحقیق: موسسة بعثت، بنیاد بعثت، تهران، 1416 هـ ق، چاپ اول، ج 5، ص 696؛ صحیح مسلم، أبو الحسین قشیری نیسابوری، مسلم بن الحجاج، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، بی تا، ج 1، ص 97؛ صحیح البخاری، أبو عبدالله بخاری جعفی، محمد بن إسماعیل، تحقیق: مصطفى دیب البغا، دار ابن کثیر، الیمامة، بیروت، 1407 هـ ق/ 1987 م، چاپ سوم، ج 1، ص 4.
(2). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1407 هـ ق، چاپ چهارم، ج 2، ص 628؛ عیون أخبار الرضا(علیه السلام)، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: لاجوردى، مهدى، نشر جهان، تهران، 1378 هـ ق، چاپ اول، ج 2، ص 6؛ بحارالانوار، همان، ج 90، ص 11.
(3). قرآن کریم، سوره مدّثّر، آیات 1 و 2.
(4). صحیح مسلم، همان، ج 1، ص 99 و رجوع کنید به:مسند أحمد بن حنبل، أبو عبد الله أحمد بن محمد بن حنبل بن هلال بن أسد الشیبانی، محقق: نوری، أبو المعاطی، عالم الکتب، بیروت، 1419 هـ ق / 1998 م، چاپ اول، ج 3، ص 306.
(5). ر. ک: البرهان فی علوم القرآن، الزرکشى، محمد بن عبد الله، دار المعرفة، بیروت، 1410 هـ ق/ 1990 م، چاپ اوّل، ج 1، ص 294.
(6). قرآن کریم، سوره مدّثّر، آیات 1 الی 5.
(7). صحیح بخارى، همان، ج 1، ص 5؛ صحیح مسلم، همان، ج 1، ص 98 و رجوع کنید به: مسند احمد؛ همان، ج 3، ص 325.
(8). مجمع البیان فى تفسیر القرآن، طبرسى، فضل بن حسن، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1372 هـ ش، چاپ سوم، ج 10، ص 613؛ رجوع کنید به: الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل، زمخشرى، محمود، دار الکتاب العربی، بیروت، 1407 هـ ق، چاپ سوم، ج 4، ص 775.
(9). قرآن کریم، سوره فاتحه، آیات 1 و 2؛ أسباب النزول، الواحدی النیسابوری، أبو الحسن علی بن أحمد بن محمد بن علی، تحقیق: عصام بن عبد المحسن الحمیدان، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1411 هـ ق، چاپ اول، ص 22؛ روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم، آلوسى، سید محمود، تحقیق: على عبدالبارى عطیه، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1415 هـ ق، چاپ اول، ج 1، ص 35 (پاورقی).
(10). الإتقان فی علوم القرآن، سیوطى، جلال الدین، دار الکتاب العربى، بیروت، 1421 هـ ق/ 2001 م، چاپ دوم، ج 1، ص 62.
(11). قرآن کریم، سوره حجر، آیه 87.
منبع: علوم قرآنی، معرفت، محمد هادی، موسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، قم، 1381 هـ ش، ص 63 الی 65.
