آخرین آیه و سوره نازل شده بر پیامبر اکرم (ص)
پرسش :
آخرین آیه و سوره نازل شده بر پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) کدام آیه و سوره است؟
پاسخ :
در روایات منقول از اهل بیت(علیهم السلام) آمده است که آخرین سوره، سوره «نصر» است. در این سوره به ظاهر بشارت به پیروزى مطلق شریعت داده شده که پایه هاى آن استوار و مستحکم گشته است و گروه گروه مردم آن را پذیرفته اند: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِیمِ * إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللهِ وَ الْفَتْحُ * وَ رَأَیْتَ النَّاسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللهِ أَفْوَاجاً * فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کَانَ تَوَّاباً»(1)؛ (بنام خداوند بخشنده مهربان * هنگامى که یارى خدا و پیروزى [بر مشرکان مکّه] فرا رسد * و ببینى مردم گروه گروه وارد دین خدا مى شوند * پروردگارت را تسبیح و حمد گوى و از او آمرزش بخواه که او بسیار توبه پذیر است). در روایت آمده که: «با نزول این سوره، صحابه خرسند شدند؛ زیرا پیروزى مطلق اسلام بر کفر و تثبیت و استحکام پایه هاى دین را بشارت مى داد. ولى عباس عموى پیامبر(صلی الله علیه و آله) از نزول این سوره سخت غمناک گردید و گریان شد. پیامبر اکرم(ص) به او فرمود: اى عمو چرا گریانى؟ گفت: به گمانم از پایان کار تو خبر مى دهد. پیامبر(ص) فرمود: همان گونه است که گمان برده اى. پیامبر(ص) پس از آن دو سال بیشتر زندگی نکرد».(2)
امام صادق(علیه السلام) فرمود: «آخرین سوره، «إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللهِ وَ الْفَتْحُ» است».(3) از ابن عباس نیز روایت شده که آخرین سوره، سوره «نصر» است(4) و نیز روایت شده است: «آخرین سوره، سوره «برائت» است که نخستین آیات آن در سال نهم هجرت نازل شد و پیامبر(صلی الله علیه و آله)، حضرت علی(علیه السلام) را فرستاد تا آن را بر جمع مشرکین بخواند».(5)
در بسیارى از روایات آمده است: «آخرین آیه ای که بر پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نازل شد این آیه بود: «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى اللهِ ثُمَّ تُوَفَّىٰ کُلُّ نَفْسٍ مَّا کَسَبَتْ وَ هُمْ لَا یُظْلَمُونَ»(6)؛ (و از روزى بپرهیزید [و بترسید] که در آن روز، به سوى خدا باز گردانده مى شوید؛ سپس به هر کس، [پاداشِ] آنچه را انجام داده، به طور کامل بازپس داده مى شود؛ و به آنها ستم نخواهد شد). جبرئیل آن را نازل کرد و گفت: آن را در میانه آیه ربا و آیه دین (پس از آیه شماره 280) از سوره «بقره» قرار دهد و پس از آن پیامبر(ص) بیش از 21 روز و بنابر قولى 7 روز ادامه حیات نداد».(7)
«احمد بن ابى یعقوب» مشهور به «ابن واضح یعقوبى» (متوفاى سال هاى پس از 292) در تاریخ خود چنین آورده است: «گفته اند: که آخرین آیه نازل شده بر پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) این آیه بود: «اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلَامَ دِیناً فَمَنِ اضْطُرَّ فِی مَخْمَصَةٍ غَیْرَ مُتَجَانِفٍ لِّإِثْمٍ فَإِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ»(8)؛ (امروز، دین شما را برایتان کامل کردم؛ و نعمت خود را بر شما تمام نمودم؛ و اسلام را بعنوان آیین [جاودان] شما پذیرفتم) ـ سپس در ادامه می گوید: ـ و همین گفتار نزد ما صحیح و استوار است و نزول آن در روز نصب مولى امیر المؤمنین علی بن ابى طالب(علیه السلام) در غدیر خم بوده است».(9)
آرى سوره «نصر» پیش از سوره «برائت» نازل شده است؛ زیرا سوره «نصر» در سال فتح مکّه (عام الفتح) - که سال هشتم هجرت بود - نازل گردیده و سوره «برائت» پس از فتح، در سال نهم هجرت نازل شده است. راه جمع میان این روایات بدین گونه است که بگوییم: آخرین سوره کامل سوره «نصر» است و آخرین سوره به اعتبار آیات نخستین آن، سوره «برائت» است. امّا آیه «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى اللهِ ...»(10) طبق روایت «ماوردى» در منى به سال حجة الوداع نازل گردید.(11) بنابراین نمى تواند آخرین آیه باشد، زیرا «آیه اِکمال» پس از بازگشت پیامبر(صلی الله علیه و آله) از حجة الوداع در غدیر خم بین راه نازل شده است. پس گفته «ابن واضح یعقوبى»، صحیح تر به نظر مى رسد؛ زیرا سوره «برائت»، پس از فتح مکّه، در سال نهم هجرت و سوره «مائده» در سال دهم هجرت (سال حجة الوداع) نازل شده است. علاوه بر آن، سوره «مائده» مشتمل بر یک سرى احکام است که پایان جنگ و استقرار اسلام را مى رساند. به ویژه «آیه اِکمال» که از پایان کار رسالت خبر مى دهد و با آخرین آیه در آخرین سوره تناسب دارد. پس آخرین سوره کامل، سوره «نصر» است که در عام الفتح نازل شد و آخرین آیه که پایان کار رسالت را خبر مى دهد، «آیه اِکمال» است. گرچه ممکن است به اعتبار آیات الاحکام، آخرین آیه: «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى اللهِ» باشد که در سوره «بقره» ضبط و ثبت شده است.
پی‌نوشت‌ها:
(1). قرآن کریم، سوره نصر، آیات 1 الی 3.
(2). مجمع البیان فى تفسیر القرآن، طبرسى، فضل بن حسن، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1372 هـ ش، چاپ سوم، ج 10، ص 844.
(3). البرهان فى تفسیر القرآن، بحرانى، سید هاشم، تحقیق: موسسة بعثت، بنیاد بعثت، تهران، 1416 هـ ق، چاپ اول، ج 1، ص 69.
(4). الإتقان فی علوم القرآن، سیوطى، جلال الدین، دار الکتاب العربى، بیروت، 1421 هـ ق/ 2001 م، چاپ دوم، ج 1، ص 117.
(5). تفسیر الصافى، فیض کاشانى، ملّا محسن، تحقیق: اعلمى، حسین، انتشارات الصدر، تهران، 1415 هـ ق، چاپ دوم، ج 2، ص 69.
(6). قرآن کریم، سوره بقره، آیه 281. برخى از نظر ادبى اشکال کرده گفته اند، مصدّر بودن آیه به «واو عاطفه»، با نزول انفرادى آیه سازش ندارد؛ ولى باید توجه داشت ـ بر فرض صحّت روایت ـ مصدّر شدن آیه به «واو» از آن جهت است تا تکمله آیه قبل قرار گیرد گرچه با فاصله زمانى و به طور انفرادى نازل گردیده باشد. علاوه مصدَّر شدن جمله هاى بدون سابقه، به «واو» در استعمالات عربى فراوان است: «و لقد أَمُرُّ على اللئیم یسبّنى فمضیت ثمّة قلت لا یعنینى». «و ربّ قائلةٍ یوما بذى سلمٍ. أین الطریق إلى حمام منجاب». و در قرآن نیز فراوان یافت می شود که بر سر آیاتى «واو» آمده که با آیات قبل رابطه اى ندارند. مثلا: «إنَّما قولنا لِشَیءٍ إِذا أَرَدْناهُ أَنْ نقول لَهُ کُنْ فَیَکونُ * وَ الَّذینَ هاجَرُوا فی اللهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِموا ... * وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ إِلّا رِجالا نوحی إِلَیْهِمْ ...» (سوره نحل، آیه 40 الی 43) آیه نخست در امر تکوین است. آیه بعد در رابطه با مهاجرت. آیه سوّم مربوط به نحوه ارسال پیامبران. پرواضح است که این آیات از هم جدا نازل گشته سپس در نوشتار پى در پى ثبت شده اند.
(7). تفسیر القرآن الکریم، شبر، سید عبد الله، دار البلاغة للطباعة و النشر، بیروت، 1412 هـ ق، چاپ اول، ص 83؛ النکت و العیون، ماوردى، على بن محمد، دار الکتب العلمیة، بیروت، بی تا، چاپ اول، ج 1، ص 353.
(8). قرآن کریم، سوره مائده، آیه 3.
(9). تاریخ الیعقوبى، الکاتب العباسى، احمد بن أبى یعقوب بن جعفر بن وهب واضح، دار صادر، بیروت، بى تا، ج 2، ص 43.
(10). قرآن کریم، سوره بقره، آیه 281.
(11). النکت العیون، همان، ج 1، ص 63؛ البرهان فی علوم القرآن، الزرکشى، محمد بن عبد الله، دار المعرفة، بیروت، 1410 هـ ق/ 1990 م، چاپ اوّل، ج 1، ص 274.
منبع: علوم قرآنی، معرفت، محمد هادی، موسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، قم، 1381 هـ ش، ص 65 الی 67.
در روایات منقول از اهل بیت(علیهم السلام) آمده است که آخرین سوره، سوره «نصر» است. در این سوره به ظاهر بشارت به پیروزى مطلق شریعت داده شده که پایه هاى آن استوار و مستحکم گشته است و گروه گروه مردم آن را پذیرفته اند: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِیمِ * إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللهِ وَ الْفَتْحُ * وَ رَأَیْتَ النَّاسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللهِ أَفْوَاجاً * فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کَانَ تَوَّاباً»(1)؛ (بنام خداوند بخشنده مهربان * هنگامى که یارى خدا و پیروزى [بر مشرکان مکّه] فرا رسد * و ببینى مردم گروه گروه وارد دین خدا مى شوند * پروردگارت را تسبیح و حمد گوى و از او آمرزش بخواه که او بسیار توبه پذیر است). در روایت آمده که: «با نزول این سوره، صحابه خرسند شدند؛ زیرا پیروزى مطلق اسلام بر کفر و تثبیت و استحکام پایه هاى دین را بشارت مى داد. ولى عباس عموى پیامبر(صلی الله علیه و آله) از نزول این سوره سخت غمناک گردید و گریان شد. پیامبر اکرم(ص) به او فرمود: اى عمو چرا گریانى؟ گفت: به گمانم از پایان کار تو خبر مى دهد. پیامبر(ص) فرمود: همان گونه است که گمان برده اى. پیامبر(ص) پس از آن دو سال بیشتر زندگی نکرد».(2)
امام صادق(علیه السلام) فرمود: «آخرین سوره، «إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللهِ وَ الْفَتْحُ» است».(3) از ابن عباس نیز روایت شده که آخرین سوره، سوره «نصر» است(4) و نیز روایت شده است: «آخرین سوره، سوره «برائت» است که نخستین آیات آن در سال نهم هجرت نازل شد و پیامبر(صلی الله علیه و آله)، حضرت علی(علیه السلام) را فرستاد تا آن را بر جمع مشرکین بخواند».(5)
در بسیارى از روایات آمده است: «آخرین آیه ای که بر پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نازل شد این آیه بود: «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى اللهِ ثُمَّ تُوَفَّىٰ کُلُّ نَفْسٍ مَّا کَسَبَتْ وَ هُمْ لَا یُظْلَمُونَ»(6)؛ (و از روزى بپرهیزید [و بترسید] که در آن روز، به سوى خدا باز گردانده مى شوید؛ سپس به هر کس، [پاداشِ] آنچه را انجام داده، به طور کامل بازپس داده مى شود؛ و به آنها ستم نخواهد شد). جبرئیل آن را نازل کرد و گفت: آن را در میانه آیه ربا و آیه دین (پس از آیه شماره 280) از سوره «بقره» قرار دهد و پس از آن پیامبر(ص) بیش از 21 روز و بنابر قولى 7 روز ادامه حیات نداد».(7)
«احمد بن ابى یعقوب» مشهور به «ابن واضح یعقوبى» (متوفاى سال هاى پس از 292) در تاریخ خود چنین آورده است: «گفته اند: که آخرین آیه نازل شده بر پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) این آیه بود: «اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلَامَ دِیناً فَمَنِ اضْطُرَّ فِی مَخْمَصَةٍ غَیْرَ مُتَجَانِفٍ لِّإِثْمٍ فَإِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ»(8)؛ (امروز، دین شما را برایتان کامل کردم؛ و نعمت خود را بر شما تمام نمودم؛ و اسلام را بعنوان آیین [جاودان] شما پذیرفتم) ـ سپس در ادامه می گوید: ـ و همین گفتار نزد ما صحیح و استوار است و نزول آن در روز نصب مولى امیر المؤمنین علی بن ابى طالب(علیه السلام) در غدیر خم بوده است».(9)
آرى سوره «نصر» پیش از سوره «برائت» نازل شده است؛ زیرا سوره «نصر» در سال فتح مکّه (عام الفتح) - که سال هشتم هجرت بود - نازل گردیده و سوره «برائت» پس از فتح، در سال نهم هجرت نازل شده است. راه جمع میان این روایات بدین گونه است که بگوییم: آخرین سوره کامل سوره «نصر» است و آخرین سوره به اعتبار آیات نخستین آن، سوره «برائت» است. امّا آیه «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى اللهِ ...»(10) طبق روایت «ماوردى» در منى به سال حجة الوداع نازل گردید.(11) بنابراین نمى تواند آخرین آیه باشد، زیرا «آیه اِکمال» پس از بازگشت پیامبر(صلی الله علیه و آله) از حجة الوداع در غدیر خم بین راه نازل شده است. پس گفته «ابن واضح یعقوبى»، صحیح تر به نظر مى رسد؛ زیرا سوره «برائت»، پس از فتح مکّه، در سال نهم هجرت و سوره «مائده» در سال دهم هجرت (سال حجة الوداع) نازل شده است. علاوه بر آن، سوره «مائده» مشتمل بر یک سرى احکام است که پایان جنگ و استقرار اسلام را مى رساند. به ویژه «آیه اِکمال» که از پایان کار رسالت خبر مى دهد و با آخرین آیه در آخرین سوره تناسب دارد. پس آخرین سوره کامل، سوره «نصر» است که در عام الفتح نازل شد و آخرین آیه که پایان کار رسالت را خبر مى دهد، «آیه اِکمال» است. گرچه ممکن است به اعتبار آیات الاحکام، آخرین آیه: «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى اللهِ» باشد که در سوره «بقره» ضبط و ثبت شده است.
پی‌نوشت‌ها:
(1). قرآن کریم، سوره نصر، آیات 1 الی 3.
(2). مجمع البیان فى تفسیر القرآن، طبرسى، فضل بن حسن، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1372 هـ ش، چاپ سوم، ج 10، ص 844.
(3). البرهان فى تفسیر القرآن، بحرانى، سید هاشم، تحقیق: موسسة بعثت، بنیاد بعثت، تهران، 1416 هـ ق، چاپ اول، ج 1، ص 69.
(4). الإتقان فی علوم القرآن، سیوطى، جلال الدین، دار الکتاب العربى، بیروت، 1421 هـ ق/ 2001 م، چاپ دوم، ج 1، ص 117.
(5). تفسیر الصافى، فیض کاشانى، ملّا محسن، تحقیق: اعلمى، حسین، انتشارات الصدر، تهران، 1415 هـ ق، چاپ دوم، ج 2، ص 69.
(6). قرآن کریم، سوره بقره، آیه 281. برخى از نظر ادبى اشکال کرده گفته اند، مصدّر بودن آیه به «واو عاطفه»، با نزول انفرادى آیه سازش ندارد؛ ولى باید توجه داشت ـ بر فرض صحّت روایت ـ مصدّر شدن آیه به «واو» از آن جهت است تا تکمله آیه قبل قرار گیرد گرچه با فاصله زمانى و به طور انفرادى نازل گردیده باشد. علاوه مصدَّر شدن جمله هاى بدون سابقه، به «واو» در استعمالات عربى فراوان است: «و لقد أَمُرُّ على اللئیم یسبّنى فمضیت ثمّة قلت لا یعنینى». «و ربّ قائلةٍ یوما بذى سلمٍ. أین الطریق إلى حمام منجاب». و در قرآن نیز فراوان یافت می شود که بر سر آیاتى «واو» آمده که با آیات قبل رابطه اى ندارند. مثلا: «إنَّما قولنا لِشَیءٍ إِذا أَرَدْناهُ أَنْ نقول لَهُ کُنْ فَیَکونُ * وَ الَّذینَ هاجَرُوا فی اللهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِموا ... * وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ إِلّا رِجالا نوحی إِلَیْهِمْ ...» (سوره نحل، آیه 40 الی 43) آیه نخست در امر تکوین است. آیه بعد در رابطه با مهاجرت. آیه سوّم مربوط به نحوه ارسال پیامبران. پرواضح است که این آیات از هم جدا نازل گشته سپس در نوشتار پى در پى ثبت شده اند.
(7). تفسیر القرآن الکریم، شبر، سید عبد الله، دار البلاغة للطباعة و النشر، بیروت، 1412 هـ ق، چاپ اول، ص 83؛ النکت و العیون، ماوردى، على بن محمد، دار الکتب العلمیة، بیروت، بی تا، چاپ اول، ج 1، ص 353.
(8). قرآن کریم، سوره مائده، آیه 3.
(9). تاریخ الیعقوبى، الکاتب العباسى، احمد بن أبى یعقوب بن جعفر بن وهب واضح، دار صادر، بیروت، بى تا، ج 2، ص 43.
(10). قرآن کریم، سوره بقره، آیه 281.
(11). النکت العیون، همان، ج 1، ص 63؛ البرهان فی علوم القرآن، الزرکشى، محمد بن عبد الله، دار المعرفة، بیروت، 1410 هـ ق/ 1990 م، چاپ اوّل، ج 1، ص 274.
منبع: علوم قرآنی، معرفت، محمد هادی، موسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، قم، 1381 هـ ش، ص 65 الی 67.
