زمان آغاز «نزول قرآن» و «وحى رسالى»
پرسش :
«نزول قرآن» و «وحى رسالى» از چه زمانی آغاز شده است؟
پاسخ :
آغاز نزول «قرآن» در «ماه مبارک رمضان» و در «شب قدر» صورت گرفته است: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَ بَیِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَىٰ وَ الْفُرْقَانِ ...»(1)؛ ([روزه، واجب در] ماه رمضان است؛ ماهى که قرآن، به عنوان راهنماى مردم، و نشانه هاى هدایت و جدا کننده حقّ از باطل، در آن نازل شده است)؛ «إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةٍ مُّبَارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ * فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ»(2)؛ (که ما آن را در شبى پر برکت نازل کردیم؛ ما همواره انذار کننده بوده ایم * در آن شب هر امرى بر اساس حکمت، [الهى] تدبیر مى گردد)؛ «إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ ...»(3)؛ (به یقین ما آن [قرآن] را در شب قدر نازل کردیم).
شب قدر ـ نزد امامیّه ـ میان دو شب مردّد است: شب 21 و 23 ماه مبارک رمضان. شیخ کلینى از «حسّان بن مهران» روایت کرده است، گوید: «از امام صادق(علیه السلام) پرسیدم: شب قدر کدام است؟ فرمود: آن را در یکى از دو شب 21 و 23 جستجو کن». زراره از امام صادق(علیه السلام) روایت کرده «فرمود: شب 19 شب تقدیر است، شب 21 شب تعیین و شب 23 شب ختم و امضاى امر است».(4) شیخ صدوق می گوید: «مشایخ ما اتفاق نظر دارند که لیلة القدر، شب 23 ماه رمضان است».(5) این شب را «لیلة الجُهنى» نیز گویند به شرحى که در حدیث ابوحمزه ثمالى آمده است.(6)
آغاز وحى رسالى (بعثت) در 27 ماه رجب، 13 سال پیش از هجرت (609 میلادى) بود(7)؛ ولى نزول «قرآن» به عنوان کتاب آسمانى، سه سال تأخیر داشت. این سه سال را به نام «فَتْرت»(8) مى خوانند. پیامبر(صلی الله علیه و آله) در این مدت دعوت خود را سرّى انجام می داد تا آیه «فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ»(9)؛ (آنچه را مأموریت دارى، آشکار ساز) نازل شد و دستور اعلان دعوت را دریافت کرد.(10) «ابوعبدالله زنجانى» گوید: «پس از نزول آیه «اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذی خَلَقَ ...»(11) تا مدت سه سال «قرآن» نازل نشد و این مدت را «فترت وحى» می نامند؛ سپس «قرآن» به صورت تدریجى نازل گردید که مورد اعتراض مشرکین قرار گرفت».(12) چنانکه در آیه «لَوْلَا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً»(13)؛ (چرا قرآن یکجا بر او نازل نشده است؟!) به آن اشارت رفته است.
پی‌نوشت‌ها:
(1). قرآن کریم، سوره بقره، آیه 185.
(2). همان، سوره دخان، آیات 3 و 4.
(3). همان، سوره قدر، آیه 1.
(4). ر. ک: الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1407 هـ ق، چاپ چهارم، ج 4، ص 156؛ الخصال، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، انتشارات اسلامى، قم، 1362 هـ ش، چاپ اول، ج 2، ص 519؛ تهذیب الأحکام، طوسى، محمد بن الحسن، محقق / مصحح: خرسان، حسن، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 هـ ق، چاپ چهارم، ج 3، ص 58؛ وسائل الشیعة، شیخ حرّ عاملى، محمد بن حسن، محقق / مصحح: مؤسسه آل البیت(علیهم السلام)، مؤسسه آل البیت(علیهم السلام)، قم، 1409 هـ ق، چاپ اول، ج 10، ص 534.
(5). الخصال، همان، ج 2، ص 519؛ التمهید فی علوم القرآن، معرفت، محمد هادى، مؤسسة النشر الاسلامى، قم، 1415 هـ ق، چاپ دوم، ج 1، ص 108 و 109.
(6). ر. ک: الکافی، همان، ج 4، ص 156؛ من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین، قم، 1413 هـ ق، چاپ دوم، ج 2، ص 160؛ تهذیب، همان، ج 3، ص 59؛ وسایل الشیعه، همان، ج 10، ص 355؛ التمهید، همان، ج 1، ص 108.
(7). در اینکه بعثت در 27 ماه رجب اتفاق افتاده است، روایات بسیارى وارد شده و در آنها عبادات ویژه اى سفارش شده است؛ زیرا آن روز را پیوسته باب فتح برکات دانسته اند. (ر. ک: تهذیب، همان، ج 4، ص 304؛ کافى، همان، ج 4، ص 149؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 هـ ق، چاپ دوم، ج 18، ص 189؛ وسایل الشیعة، همان، ج 10، ص 448؛ مناقب آل أبی طالب(علیهم السلام)، ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على، علامه، قم، 1379 هـ ق، چاپ اول، ج 1، ص 173؛ السیرة الحلبیة، حلبى شافعى، ابوالفرج، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1427 هـ ق، چاپ دوم، ج 1، ص 334) ولى ابوجعفر طبرى آملى (جامع البیان فى تفسیر القرآن، طبرى، ابو جعفر محمد بن جریر، دار المعرفه، بیروت، 1412 هـ ق، چاپ اول، ج 10، ص 8) روایتى دارد به استناد آیه 41 سوره انفال: «وَ ما أَنْزَلْنا عَلى عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ» آغاز بعثت را روز 17 رمضان دانسته است؛ زیرا این آیه درباره جنگ بدر که در همین زمان اتفاق افتاد، نازل شد و ظاهرا ابوعبدالله زنجانى آن را تأیید کرده است (تاریخ القرآن، زنجانى، ابو عبد الله، اعلام اسلامى، تهران، 1404 هـ ق، ص 35)؛ ولى آیه کریمه صرفا اشاره دارد که در این روز آیه هایى از قرآن درباره انفال و دیگر شؤون مربوط به جنگ بر پیامبر(ص) نازل شده است؛ اما درباره آغاز نزول «قرآن» یا بعثت در این روز سخنى در بین نیست (التمهید؛ همان، ج 1، ص 105 و 106).
(8). فترت به معناى سستى و کاهش یافتن است. در این جا کنایه از قطع تداوم وحى قرآنى می باشد.
(9). قرآن کریم، سوره حجر، آیه 94.
(10). ر. ک: التمهید؛ همان، ج 1، ص 109؛ السیرة النبویة، الحمیرى المعافرى، عبدالملک بن هشام، تحقیق: مصطفى السقا، ابراهیم الأبیارى، عبد الحفیظ شلبى، دار المعرفة، بیروت، بى تا، ج 1، ص 262؛ تفسیر قمى، قمى، على بن ابراهیم، تحقیق: موسوى جزایری، سید طیب، دار الکتاب، قم، 1367 هـ ش، چاپ چهارم، ج 1، ص 378، ذیل آیه 94 سوره حجر؛ مناقب ابن شهر آشوب، همان، ج 1، ص 43.
(11). قرآن کریم، سوره علق، آیه 1.
(12). تاریخ القرآن، همان، ص 39.
(13). قرآن کریم، سوره فرقان، آیه 32.
منبع: علوم قرآنی، معرفت، محمد هادی، موسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، قم، 1381 هـ ش، ص 52.
آغاز نزول «قرآن» در «ماه مبارک رمضان» و در «شب قدر» صورت گرفته است: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَ بَیِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَىٰ وَ الْفُرْقَانِ ...»(1)؛ ([روزه، واجب در] ماه رمضان است؛ ماهى که قرآن، به عنوان راهنماى مردم، و نشانه هاى هدایت و جدا کننده حقّ از باطل، در آن نازل شده است)؛ «إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةٍ مُّبَارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ * فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ»(2)؛ (که ما آن را در شبى پر برکت نازل کردیم؛ ما همواره انذار کننده بوده ایم * در آن شب هر امرى بر اساس حکمت، [الهى] تدبیر مى گردد)؛ «إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ ...»(3)؛ (به یقین ما آن [قرآن] را در شب قدر نازل کردیم).
شب قدر ـ نزد امامیّه ـ میان دو شب مردّد است: شب 21 و 23 ماه مبارک رمضان. شیخ کلینى از «حسّان بن مهران» روایت کرده است، گوید: «از امام صادق(علیه السلام) پرسیدم: شب قدر کدام است؟ فرمود: آن را در یکى از دو شب 21 و 23 جستجو کن». زراره از امام صادق(علیه السلام) روایت کرده «فرمود: شب 19 شب تقدیر است، شب 21 شب تعیین و شب 23 شب ختم و امضاى امر است».(4) شیخ صدوق می گوید: «مشایخ ما اتفاق نظر دارند که لیلة القدر، شب 23 ماه رمضان است».(5) این شب را «لیلة الجُهنى» نیز گویند به شرحى که در حدیث ابوحمزه ثمالى آمده است.(6)
سه سال تأخیر نزول
آغاز وحى رسالى (بعثت) در 27 ماه رجب، 13 سال پیش از هجرت (609 میلادى) بود(7)؛ ولى نزول «قرآن» به عنوان کتاب آسمانى، سه سال تأخیر داشت. این سه سال را به نام «فَتْرت»(8) مى خوانند. پیامبر(صلی الله علیه و آله) در این مدت دعوت خود را سرّى انجام می داد تا آیه «فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ»(9)؛ (آنچه را مأموریت دارى، آشکار ساز) نازل شد و دستور اعلان دعوت را دریافت کرد.(10) «ابوعبدالله زنجانى» گوید: «پس از نزول آیه «اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذی خَلَقَ ...»(11) تا مدت سه سال «قرآن» نازل نشد و این مدت را «فترت وحى» می نامند؛ سپس «قرآن» به صورت تدریجى نازل گردید که مورد اعتراض مشرکین قرار گرفت».(12) چنانکه در آیه «لَوْلَا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً»(13)؛ (چرا قرآن یکجا بر او نازل نشده است؟!) به آن اشارت رفته است.پی‌نوشت‌ها:
(1). قرآن کریم، سوره بقره، آیه 185.
(2). همان، سوره دخان، آیات 3 و 4.
(3). همان، سوره قدر، آیه 1.
(4). ر. ک: الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1407 هـ ق، چاپ چهارم، ج 4، ص 156؛ الخصال، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، انتشارات اسلامى، قم، 1362 هـ ش، چاپ اول، ج 2، ص 519؛ تهذیب الأحکام، طوسى، محمد بن الحسن، محقق / مصحح: خرسان، حسن، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 هـ ق، چاپ چهارم، ج 3، ص 58؛ وسائل الشیعة، شیخ حرّ عاملى، محمد بن حسن، محقق / مصحح: مؤسسه آل البیت(علیهم السلام)، مؤسسه آل البیت(علیهم السلام)، قم، 1409 هـ ق، چاپ اول، ج 10، ص 534.
(5). الخصال، همان، ج 2، ص 519؛ التمهید فی علوم القرآن، معرفت، محمد هادى، مؤسسة النشر الاسلامى، قم، 1415 هـ ق، چاپ دوم، ج 1، ص 108 و 109.
(6). ر. ک: الکافی، همان، ج 4، ص 156؛ من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین، قم، 1413 هـ ق، چاپ دوم، ج 2، ص 160؛ تهذیب، همان، ج 3، ص 59؛ وسایل الشیعه، همان، ج 10، ص 355؛ التمهید، همان، ج 1، ص 108.
(7). در اینکه بعثت در 27 ماه رجب اتفاق افتاده است، روایات بسیارى وارد شده و در آنها عبادات ویژه اى سفارش شده است؛ زیرا آن روز را پیوسته باب فتح برکات دانسته اند. (ر. ک: تهذیب، همان، ج 4، ص 304؛ کافى، همان، ج 4، ص 149؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 هـ ق، چاپ دوم، ج 18، ص 189؛ وسایل الشیعة، همان، ج 10، ص 448؛ مناقب آل أبی طالب(علیهم السلام)، ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على، علامه، قم، 1379 هـ ق، چاپ اول، ج 1، ص 173؛ السیرة الحلبیة، حلبى شافعى، ابوالفرج، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1427 هـ ق، چاپ دوم، ج 1، ص 334) ولى ابوجعفر طبرى آملى (جامع البیان فى تفسیر القرآن، طبرى، ابو جعفر محمد بن جریر، دار المعرفه، بیروت، 1412 هـ ق، چاپ اول، ج 10، ص 8) روایتى دارد به استناد آیه 41 سوره انفال: «وَ ما أَنْزَلْنا عَلى عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ» آغاز بعثت را روز 17 رمضان دانسته است؛ زیرا این آیه درباره جنگ بدر که در همین زمان اتفاق افتاد، نازل شد و ظاهرا ابوعبدالله زنجانى آن را تأیید کرده است (تاریخ القرآن، زنجانى، ابو عبد الله، اعلام اسلامى، تهران، 1404 هـ ق، ص 35)؛ ولى آیه کریمه صرفا اشاره دارد که در این روز آیه هایى از قرآن درباره انفال و دیگر شؤون مربوط به جنگ بر پیامبر(ص) نازل شده است؛ اما درباره آغاز نزول «قرآن» یا بعثت در این روز سخنى در بین نیست (التمهید؛ همان، ج 1، ص 105 و 106).
(8). فترت به معناى سستى و کاهش یافتن است. در این جا کنایه از قطع تداوم وحى قرآنى می باشد.
(9). قرآن کریم، سوره حجر، آیه 94.
(10). ر. ک: التمهید؛ همان، ج 1، ص 109؛ السیرة النبویة، الحمیرى المعافرى، عبدالملک بن هشام، تحقیق: مصطفى السقا، ابراهیم الأبیارى، عبد الحفیظ شلبى، دار المعرفة، بیروت، بى تا، ج 1، ص 262؛ تفسیر قمى، قمى، على بن ابراهیم، تحقیق: موسوى جزایری، سید طیب، دار الکتاب، قم، 1367 هـ ش، چاپ چهارم، ج 1، ص 378، ذیل آیه 94 سوره حجر؛ مناقب ابن شهر آشوب، همان، ج 1، ص 43.
(11). قرآن کریم، سوره علق، آیه 1.
(12). تاریخ القرآن، همان، ص 39.
(13). قرآن کریم، سوره فرقان، آیه 32.
منبع: علوم قرآنی، معرفت، محمد هادی، موسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، قم، 1381 هـ ش، ص 52.
