مدت زمان نزول تدریجی قرآن
پرسش :
نزول تدریجی قرآن بر پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) چند سال طول کشیده است؟
پاسخ :
مدت «نزول تدریجى قرآن» بیست سال بوده است. نزول «قرآن» سه سال بعد از بعثت آغاز و تا آخرین سال حیات پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) ادامه داشت. «ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینى رازى» (متوفاى 328) حدیثى آورده است که «حفص بن غیاث» از امام جعفر صادق(علیه السلام) مى پرسد: با آنکه نزول قرآن در مدت 20 سال بوده، چرا خداوند فرموده است: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذی اُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ»(1)؛ ([روزه، واجب در] ماه رمضان است؛ ماهى که قرآن در آن نازل شده است)؟! «محمد بن مسعود عیاشى سمرقندى» (متوفاى 320) از «ابراهیم بن عمر صنعانى» نقل مى کند که به حضرت امام صادق(ع) عرض کرد: چگونه قرآن در ماه رمضان نازل گردیده با آنکه در مدت بیست سال نازل شده است؟(2) «على بن ابراهیم قمى» مى گوید: از امام صادق(ع) سؤال شد: چگونه قرآن در ماه رمضان نازل گردید، با آنکه در طول بیست سال نازل شده است؟(3) امام صادق(ع) در روایات مذکور تصریح فرمودند: «... ثُمَّ نَزَلَ فِی طُولِ عِشْرِینَ عَامّاً ...»؛ (... سپس در مدت بیست سال قرآن نازل شد ...). «ابن بابویه صدوق»(4) و «علّامه مجلسى»(5) و «سید عبدالله شُبّر»(6) و دیگران این نظر را برگزیده اند.(7)
«سعید بن مسیّب» (متوفاى 95)، از بزرگان تابعین و از فقهاى سبعه مدینه، مى گوید: «قرآن بر پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) در سن 43 سالگى نازل شد(8) و این غیر از بعثت است که به اتفاق امّت در سن 40 سالگى بوده است». «واحدى نیشابورى» از «عامر بن شراحیل شعبى»، از فقها و ادباى تابعین (20 ـ 109) نقل مى کند که گفته است: «مدت نزول قرآن حدودا بیست سال بوده است»(9)، و نیز «امام احمد بن حنبل» از وى نقل مى کند که گفته است: «نبوت پیامبر(ص) در سن چهل سالگى بوده است و پس از سه سال، قرآن در مدت بیست سال نازل شده است» و «ابوالفداء» معروف به «ابن کثیر» مى گوید: «سند این نقل کاملا صحیح است».(10) «ابوجعفر طبرى» از «عکرمه» روایت کرده که «ابن عباس» گفته است: «نزول قرآن، از آغاز تا پایان، بیست سال به طول انجامید».(11) «ابوالفداء اسماعیل بن کثیر دمشقى» (متوفاى 774) از «محمد بن اسماعیل بخارى» حدیثى می آورد که «ابن عباس» و «عایشه» گفتند: «قرآن به مدت ده سال در مکّه و ده سال در مدینه نازل شد» و نیز از «ابوعبید قاسم بن سلام» روایت بیست سال نزول قرآن را آورده و در پایان گفته است: «هذا اِسناد صحیح».(12)
پی‌نوشت‌ها:
(1). قرآن کریم، سوره بقره، آیه 185؛ ر. ک: الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1407 هـ ق، چاپ چهارم، ج 2، ص 628، ح 6.
(2). کتاب التفسیر، عیاشى، محمد بن مسعود، تحقیق: رسولى محلاتی، سید هاشم، چاپخانه علمیه، تهران، 1380 هـ ق، چاپ اول، ج 1، ص 80، ح 184.
(3). تفسیر قمى، قمى، على بن ابراهیم، تحقیق: موسوى جزایری، سید طیب، دار الکتاب، قم، 1367 هـ ش، چاپ چهارم، ج 1، ص 66.
(4). اعتقادات الإمامیه، ابن بابویه، محمد بن على، کنگره شیخ مفید، قم، 1414 هـ ق، چاپ دوم، ص 82.
(5). بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 هـ ق، چاپ دوم، ج 18، ص 250 و 253.
(6). تفسیر القرآن الکریم، شُبّر، سید عبد الله، دار البلاغة للطباعة و النشر، بیروت، 1412 هـ ق، چاپ اول، ص 66.
(7). ر. ک: الإتقان فی علوم القرآن، سیوطى، جلال الدین، دار الکتاب العربى، بیروت، 1421 هـ ق/ 2001 م، چاپ دوم، ج 1، ص 156؛ تصحیح اعتقادات الإمامیه، مفید، محمد بن محمد، کنگره شیخ مفید، قم، 1414 هـ ق، چاپ دوم، ص 123.
(8). المستدرک على الصحیحین، أبو عبدالله حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، تحقیق: مصطفى عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1411 هـ ق/ 1990م، چاپ اول، ج 2، ص 667.
(9). أسباب النزول، الواحدی النیسابوری، أبو الحسن علی بن أحمد بن محمد بن علی، تحقیق: عصام بن عبد المحسن الحمیدان، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1411 هـ ق، چاپ اول، ص 9.
(10). ر. ک: البدایة و النهایة، ابن کثیر الدمشقى، أبو الفداء اسماعیل بن عمر، دار الفکر، بیروت، 1407 هـ ق / 1986 م، ج 3، ص 4؛ الإتقان فی علوم القرآن، همان، ج 1، ص 170؛ الطبقات الکبرى، محمد بن سعد بن منیع، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1410 هـ ق/ 1990 م، چاپ اول، ج 1، ص 149.
(11). جامع البیان فى تفسیر القرآن، طبرى، ابو جعفر محمد بن جریر، دار المعرفه، بیروت، 1412 هـ ق، چاپ اول، ج 2، ص 85.
(12). فضائل القرآن، ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تحقیق: أبو إسحاق الحوینی، مکتبة ابن تیمیة، قاهره، 1416 هـ ق، الطبعة الأولى، ص 34.
منبع: علوم قرآنی، معرفت، محمد هادی، موسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، قم، 1381 هـ ش، ص 53.
مدت «نزول تدریجى قرآن» بیست سال بوده است. نزول «قرآن» سه سال بعد از بعثت آغاز و تا آخرین سال حیات پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) ادامه داشت. «ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینى رازى» (متوفاى 328) حدیثى آورده است که «حفص بن غیاث» از امام جعفر صادق(علیه السلام) مى پرسد: با آنکه نزول قرآن در مدت 20 سال بوده، چرا خداوند فرموده است: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذی اُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ»(1)؛ ([روزه، واجب در] ماه رمضان است؛ ماهى که قرآن در آن نازل شده است)؟! «محمد بن مسعود عیاشى سمرقندى» (متوفاى 320) از «ابراهیم بن عمر صنعانى» نقل مى کند که به حضرت امام صادق(ع) عرض کرد: چگونه قرآن در ماه رمضان نازل گردیده با آنکه در مدت بیست سال نازل شده است؟(2) «على بن ابراهیم قمى» مى گوید: از امام صادق(ع) سؤال شد: چگونه قرآن در ماه رمضان نازل گردید، با آنکه در طول بیست سال نازل شده است؟(3) امام صادق(ع) در روایات مذکور تصریح فرمودند: «... ثُمَّ نَزَلَ فِی طُولِ عِشْرِینَ عَامّاً ...»؛ (... سپس در مدت بیست سال قرآن نازل شد ...). «ابن بابویه صدوق»(4) و «علّامه مجلسى»(5) و «سید عبدالله شُبّر»(6) و دیگران این نظر را برگزیده اند.(7)
«سعید بن مسیّب» (متوفاى 95)، از بزرگان تابعین و از فقهاى سبعه مدینه، مى گوید: «قرآن بر پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) در سن 43 سالگى نازل شد(8) و این غیر از بعثت است که به اتفاق امّت در سن 40 سالگى بوده است». «واحدى نیشابورى» از «عامر بن شراحیل شعبى»، از فقها و ادباى تابعین (20 ـ 109) نقل مى کند که گفته است: «مدت نزول قرآن حدودا بیست سال بوده است»(9)، و نیز «امام احمد بن حنبل» از وى نقل مى کند که گفته است: «نبوت پیامبر(ص) در سن چهل سالگى بوده است و پس از سه سال، قرآن در مدت بیست سال نازل شده است» و «ابوالفداء» معروف به «ابن کثیر» مى گوید: «سند این نقل کاملا صحیح است».(10) «ابوجعفر طبرى» از «عکرمه» روایت کرده که «ابن عباس» گفته است: «نزول قرآن، از آغاز تا پایان، بیست سال به طول انجامید».(11) «ابوالفداء اسماعیل بن کثیر دمشقى» (متوفاى 774) از «محمد بن اسماعیل بخارى» حدیثى می آورد که «ابن عباس» و «عایشه» گفتند: «قرآن به مدت ده سال در مکّه و ده سال در مدینه نازل شد» و نیز از «ابوعبید قاسم بن سلام» روایت بیست سال نزول قرآن را آورده و در پایان گفته است: «هذا اِسناد صحیح».(12)
پی‌نوشت‌ها:
(1). قرآن کریم، سوره بقره، آیه 185؛ ر. ک: الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1407 هـ ق، چاپ چهارم، ج 2، ص 628، ح 6.
(2). کتاب التفسیر، عیاشى، محمد بن مسعود، تحقیق: رسولى محلاتی، سید هاشم، چاپخانه علمیه، تهران، 1380 هـ ق، چاپ اول، ج 1، ص 80، ح 184.
(3). تفسیر قمى، قمى، على بن ابراهیم، تحقیق: موسوى جزایری، سید طیب، دار الکتاب، قم، 1367 هـ ش، چاپ چهارم، ج 1، ص 66.
(4). اعتقادات الإمامیه، ابن بابویه، محمد بن على، کنگره شیخ مفید، قم، 1414 هـ ق، چاپ دوم، ص 82.
(5). بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 هـ ق، چاپ دوم، ج 18، ص 250 و 253.
(6). تفسیر القرآن الکریم، شُبّر، سید عبد الله، دار البلاغة للطباعة و النشر، بیروت، 1412 هـ ق، چاپ اول، ص 66.
(7). ر. ک: الإتقان فی علوم القرآن، سیوطى، جلال الدین، دار الکتاب العربى، بیروت، 1421 هـ ق/ 2001 م، چاپ دوم، ج 1، ص 156؛ تصحیح اعتقادات الإمامیه، مفید، محمد بن محمد، کنگره شیخ مفید، قم، 1414 هـ ق، چاپ دوم، ص 123.
(8). المستدرک على الصحیحین، أبو عبدالله حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، تحقیق: مصطفى عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1411 هـ ق/ 1990م، چاپ اول، ج 2، ص 667.
(9). أسباب النزول، الواحدی النیسابوری، أبو الحسن علی بن أحمد بن محمد بن علی، تحقیق: عصام بن عبد المحسن الحمیدان، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1411 هـ ق، چاپ اول، ص 9.
(10). ر. ک: البدایة و النهایة، ابن کثیر الدمشقى، أبو الفداء اسماعیل بن عمر، دار الفکر، بیروت، 1407 هـ ق / 1986 م، ج 3، ص 4؛ الإتقان فی علوم القرآن، همان، ج 1، ص 170؛ الطبقات الکبرى، محمد بن سعد بن منیع، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1410 هـ ق/ 1990 م، چاپ اول، ج 1، ص 149.
(11). جامع البیان فى تفسیر القرآن، طبرى، ابو جعفر محمد بن جریر، دار المعرفه، بیروت، 1412 هـ ق، چاپ اول، ج 2، ص 85.
(12). فضائل القرآن، ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تحقیق: أبو إسحاق الحوینی، مکتبة ابن تیمیة، قاهره، 1416 هـ ق، الطبعة الأولى، ص 34.
منبع: علوم قرآنی، معرفت، محمد هادی، موسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، قم، 1381 هـ ش، ص 53.
