نقش «دوستی و تکریم» در تربیت «نوجوان»
پرسش :
دوستی و تکریم نوجوانان توسط والدین، چه نقشی در تربیت صحیح آنها دارد؟
پاسخ :
پاسخ اجمالی:
اسلام در مسیر تربیت نوجوانان بر «تکریم نوجوان» تاکید دارد و با به رسمیت شناختن نوجوانان به عنوان انسان هایی «مکلف»، از همان بدو بلوغ، آنها را در قبال رفتارهایشان «مسئول» معرفی می کند. لذا به والدین توصیه می کند که برای تربیت صحیح نوجوان به او «محبت» و «احترام» نموده و از خطاهایش «چشم پوشی» کنند. پیامبر اسلام فرموده است: «خداوند رحمت کند بنده ای را که فرزندش را بر نیکی و سعادتش یاری کند به اینکه به او احسان نماید و با او رفتار دوستانه داشته باشد و به آموزش و تربیت او بپردازد».
پاسخ تفصیلی:
دوران نوجوانی بهترین و مناسب ترین زمان برای آموزش و تربیت نوجوانان است. در این دوران که نوجوان – اگر نه به اندازه کودکی ولی به هر حال به میزان بسیار زیاد – از والدین خود متأثر است، فرصت بسیار مناسبی برای تربیت او مهیا می شود. حضرت علی(علیه السلام) در ضمن سفارش به فرزند خود امام حسن مجتبی(علیه السلام)، به زمینه بسیار مستعد روح نوجوانان برای رشد و تکامل اشاره کرده، می فرماید: «وإِنّما قَلبُ الحَدَثِ کَالأرضِ الخالِیه ما أُلقِی فِیها مِن شَی ءٍ قَبِلَتهُ فَبادَرتُکَ بِا لأدَبِ قَبلَ أن یقسُوَ قَلبَکَ و یشتَغِلَ لُبُکَ» (1)؛ (بی تردید دل نوجوان چون زمین آماده و بدون کشت است و آماده پذیرش هر بذری است که در آن افکنده شود پس به تربیت تو شتافتم پیش از آن که دلت سخت شود و خاطرت به چیزی مشغول شود).
اسلام به عنوان یک دین جامع در اینجا نیز ما را تنها نگذاشته و با ارائه راهکارهایی به والدین برای تعامل مؤثر و مثبت با فرزندان شان، از ما دست گیری کرده است، تا عبور توأم با معرفت و پاکی از این دوران داشته باشیم. این دین مبین در مسیر تربیت نوجوانان راهنمایی های مختلفی را به والدین آنها ارائه می کند که یکی از این آموزه ها تاکید بر «تکریم نوجوان» است.
اسلام با به رسمیت شناختن نوجوانان به عنوان انسان هایی «مکلف»، از همان بدو بلوغ آنها را در قبال رفتارهایشان «مسئول» معرفی می کند و آغاز شدن مرحله جدید و باارزشی از زندگی شان را به آنان اعلام می نماید تا بیش از بزرگ سالان قدر باقی مانده خود را بدانند و با انتخاب هایی درست تر در مقایسه با آن ها، برای امور زندگی شان تصمیم بگیرند و در همه رفتارها و رفت و آمدها و نشست و برخاست های شان حریم و حدود الهی را رعایت کنند و به تدریج در همه ابعاد زندگی شان رشد کنند. از همین رو است که در تاریخ می خوانیم که بسیاری از بزرگان و علما با برگزاری مراسم هایی باشکوه، دوران بلوغ فرزندان نوجوان شان را جشن می گرفتند تا به آنها ارزش و اهمیت دوران جدید زندگی شان را اعلام کنند. در احوالات سید بن طاووس نقل شده که به فرزندش توصیه می کرد دوران بلوغ خود را به واسطه اینکه شایستگی مواجهه با خداوند متعال را به عنوان انسانی کامل پیدا کرده قدر بداند و تاریخش را ثبت کرده و آن را به عنوان عیدی همیشگی به یاد بسپارد.(2)
اسلام در مسیر «تربیت و تکریم نوجوانان» با توصیه والدین به مؤلفه هایی چون «محبت»، «احترام»، «چشم پوشی» و ...، نقش مؤثر این امور را در شکل گیری صحیح شخصیت آنها مورد تأکید قرار داده است. گفتارها و رفتارهای معصومین(علیهم السلام) گنجینه پایان نایافتنی این توصیه ها و معارف سازنده است که در ادامه برخی از آنها را به صورت اجمالی مرور می کنیم.
نقش «محبت» در تربیت نوجوانان:
پیشوایان دینی همواره به فرزندان شان محبت می کردند و از هر فرصتی برای ابراز این محبت استفاده می کردند چنانکه قرآن کریم نصایح لقمان حکیم به فرزندش را با خطاب زیبای «یا بُنَی» (3)؛ (ای پسرکم) گزارش می کند و امام علی(علیه السلام) نیز در نامه ای ده بار اندرزهای خود به امام حسن(علیه السلام) را با همین تعبیر همراه می کند.(4)
حضرت رسول(صلی الله علیه وآله) نیز درباره مردی که گفته بود هرگز کودکی را نبوسیده فرمود: «هذا رجُلُ عِندی إنَّه من أهلِ النّارِ» (5)؛ (این مردی است که در نزد من از اهل دوزخ است) و در بیان دیگری نیز برای والدین وظیفه شناس این گونه دعا فرمود که: «رَحِمَ الله عَبداً أعانَ وَلدَهُ عَلَی بِرِه بِالإِحسانِ إِلیهِ و التَألفِ لَه وَ تَعلیمِهِ و تَادیبِهِ» (6)؛ (خداوند رحمت کند بنده ای را که فرزندش را بر نیکی و سعادتش یاری کند به اینکه به او احسان نماید و با او رفتار دوستانه داشته باشد و به آموزش و تربیت او بپردازد).
چنین سخنی نشان از جایگاه بسیار مهم محبت و مهرورزی به فرزندان دارد. عاملی که از پدید آمدن عقده و حقارت نزد آنها جلوگیری می کند و موجب پدید آمدن احساس عزت و اعتماد به نفس در آنها می کند و می تواند سهمی در جلوگیری عدم اقدام آنها بر معصیت داشته باشد. امام علی(علیه السلام) می فرماید: «من کَرُمت عَلَیهِ نَفسُهُ لَم یَهِنها بِالمَعصیةِ» (7)؛ (کسی که خود را گرامی می دارد آن را با گناه خوار نمی کند).
«احترام» به نوجوانان، زمینه شکوفایی آنها:
توصیه دیگر اسلام در تربیت نوجوانان «احترام» به شخصیت و انتخاب های شان و تقویت اعتماد به نفس در نهادشان است. حضرت علی(علیه السلام) در حدیثی که باید الگوی تعامل نرم خویانه و عقلانی با فرزندان باشد می فرماید: «لا تَقسِرؤُا أولَادَکُم عَلی آدابِکُم فَإنَّهُم مخلوُقوُنَ لِزَمَانٍ غَیرَ زَمانِکُم» (8)؛ (فرزندان خود را برآداب و رسوم خود مجبور نسازید زیرا آنان بر روزگاری غیر از روزگار شما تعلق دارند).
در بیان مشهوری از حضرت رسول نیز می خوانیم که: «الْوَلَدُ سَیِّدٌ سَبْعَ سِنِینَ وَ عَبْدٌ سَبْعَ سِنِینَ وَ وَزِیرٌ سَبْعَ سِنِین» (9)؛ (فرزند هفت سال سروَر، هفت سال فرمانبردار و هفت سال وزیر است). در این حدیث می بینیم که به والدین سفارش شده که در دوران بلوغ و نوجوانی به فرزندشان به عنوان یک شخصیت بزرگ سال بنگرند و به او اعتماد نمایند و در کارها با وی مشورت کنند و به نظر او احترام بگذارند و به او مسئولیت دهند تا شخصیتش شکوفا گردد. والدینی که چنین تعاملی با نوجوانان داشته باشند می توانند با کاشتن دانه های اخلاق و آداب اسلامی در نهاد فرزندان شان، تأثیرات بسیار عمیقی در هدایت آنها داشته باشند.
چشم پوشی و بخشش، راهکار مقابله با خطاهای احتمالی نوجوانان:
همچنین باید این نکته را نیز مدنظر قرار داد که نوجوانان به خاطر ارتکاب خطا در اموری که – به تبع آشنایی کم شان با معارف دینی – اطلاعات کمی در موردشان دارند، مؤاخذه و عقاب نمی شوند. در حدیثی از امام علی(علیه السلام) می خوانیم: «جهلُ الشَبابِ معذورٌ، علمُهُ مَحُقُور» (10)؛ (ناآگاهی نوجوانان پذیرفته و آگاهی و دانش آنان ناچیز است). این روایت بیان می کند که عذر نادانی نوجوان مقبول است؛ زیرا علم او در نوجوانی محدود و نارساست. به همین خاطر خداوند متعال توبه جوانان را راحت تر می پذیرد. در حدیثی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) می خوانیم: «ما مِن شی أحَبُّ إلَی اللهِ من شابٍ تائِبٍ» (11)؛ (چیزی محبوب تر از توبه کننده در نزد خداوند نیست).
درباره برخورد والدین با خطاهای نوجوانان در تعلیم و تربیت اسلامی، مفهوم و ترجیع بند «تغافل» بسیار مورد استفاده قرار گرفته است. یعنی والدین چنین وانمود کنند که اشتباهات و خطاهای فرزندان نوجوان شان را ندیده اند. با به کارگیری این روش، دیگر احساسات نوجوان با تذکرهای پی درپی جریحه دار نمی شود و لجاجت و ستیزه جویی در او زمینه ی رشد نمی یابد. امام علی(علیه السلام) نیز آن را از برترین کمالات انسان های بزرگوار می شمارد و می فرماید: «أشرَفُ أخلاقِ الکَریم تَغافُلُهُ عَمَّا یعلَم» (12)؛ (از برترین اخلاق انسان بزرگوار، تغافل او از دانسته های خویش است).
با رعایت این نکات و دیگر نکاتی که در کتاب های اخلاق و تربیت اسلامی تفصیلا بیان شده اند، والدین می توانند زمینه گذار سالم و نوجوانان شان را از این دوران حساس و پرالتهاب فراهم کنند.
پی نوشت:
(1). نهج البلاغه، شریف الرضى، محمد بن حسین، محقق/ مصحح: فیض الإسلام، قم، نشر هجرت، 1414هـ.ق، چاپ اول، ص 393.
(2). کشف المحجة لثمرة المهجة، سید این طاووس، رضی الدین أبی القاسم علی بن موسى بن جعفر، نجف، منشورات المطبعة الحیدریة، 1370هـ.ق، ص 91.
(3). سوره لقمان، آیات 13 و 16 و 17.
(4). نهج البلاغة، همان، ص 391.
(5). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق/ مصحح: غفارى على اکبر و آخوندى، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1407هـ.ق، چاپ چهارم، ج 6، ص 50.
(6). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، نورى، حسین بن محمد تقى، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، 1408هـ.ق، چاپ اول، ج 15، ص 169.
(7). غرر الحکم و درر الکلم، تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، محقق/ مصحح: رجائى، سید مهدى، قم، دار الکتاب الإسلامی، 1410 هـ.ق، چاپ دوم، ص 634.
(8). شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبه الله، محقق/ مصحح: ابراهیم، محمد ابوالفضل، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، 1404هـ.ق، چاپ اول، ج 20، ص 267.
(9). مکارم الأخلاق، طبرسى، حسن بن فضل، قم، نشر شریف رضى، 1412هـ.ق، چاپ چهارم، ص 222.
(10). غرر الحکم و درر الکلم، همان، ص 339.
(11). شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، همان، ج 11، ص 181.
(12). غرر الحکم و درر الکلم، همان، ص 209.
پرسش‌های مرتبط:
اسلام در مسیر تربیت نوجوانان بر «تکریم نوجوان» تاکید دارد و با به رسمیت شناختن نوجوانان به عنوان انسان هایی «مکلف»، از همان بدو بلوغ، آنها را در قبال رفتارهایشان «مسئول» معرفی می کند. لذا به والدین توصیه می کند که برای تربیت صحیح نوجوان به او «محبت» و «احترام» نموده و از خطاهایش «چشم پوشی» کنند. پیامبر اسلام فرموده است: «خداوند رحمت کند بنده ای را که فرزندش را بر نیکی و سعادتش یاری کند به اینکه به او احسان نماید و با او رفتار دوستانه داشته باشد و به آموزش و تربیت او بپردازد».
پاسخ تفصیلی:
دوران نوجوانی بهترین و مناسب ترین زمان برای آموزش و تربیت نوجوانان است. در این دوران که نوجوان – اگر نه به اندازه کودکی ولی به هر حال به میزان بسیار زیاد – از والدین خود متأثر است، فرصت بسیار مناسبی برای تربیت او مهیا می شود. حضرت علی(علیه السلام) در ضمن سفارش به فرزند خود امام حسن مجتبی(علیه السلام)، به زمینه بسیار مستعد روح نوجوانان برای رشد و تکامل اشاره کرده، می فرماید: «وإِنّما قَلبُ الحَدَثِ کَالأرضِ الخالِیه ما أُلقِی فِیها مِن شَی ءٍ قَبِلَتهُ فَبادَرتُکَ بِا لأدَبِ قَبلَ أن یقسُوَ قَلبَکَ و یشتَغِلَ لُبُکَ» (1)؛ (بی تردید دل نوجوان چون زمین آماده و بدون کشت است و آماده پذیرش هر بذری است که در آن افکنده شود پس به تربیت تو شتافتم پیش از آن که دلت سخت شود و خاطرت به چیزی مشغول شود).
اسلام به عنوان یک دین جامع در اینجا نیز ما را تنها نگذاشته و با ارائه راهکارهایی به والدین برای تعامل مؤثر و مثبت با فرزندان شان، از ما دست گیری کرده است، تا عبور توأم با معرفت و پاکی از این دوران داشته باشیم. این دین مبین در مسیر تربیت نوجوانان راهنمایی های مختلفی را به والدین آنها ارائه می کند که یکی از این آموزه ها تاکید بر «تکریم نوجوان» است.
اسلام با به رسمیت شناختن نوجوانان به عنوان انسان هایی «مکلف»، از همان بدو بلوغ آنها را در قبال رفتارهایشان «مسئول» معرفی می کند و آغاز شدن مرحله جدید و باارزشی از زندگی شان را به آنان اعلام می نماید تا بیش از بزرگ سالان قدر باقی مانده خود را بدانند و با انتخاب هایی درست تر در مقایسه با آن ها، برای امور زندگی شان تصمیم بگیرند و در همه رفتارها و رفت و آمدها و نشست و برخاست های شان حریم و حدود الهی را رعایت کنند و به تدریج در همه ابعاد زندگی شان رشد کنند. از همین رو است که در تاریخ می خوانیم که بسیاری از بزرگان و علما با برگزاری مراسم هایی باشکوه، دوران بلوغ فرزندان نوجوان شان را جشن می گرفتند تا به آنها ارزش و اهمیت دوران جدید زندگی شان را اعلام کنند. در احوالات سید بن طاووس نقل شده که به فرزندش توصیه می کرد دوران بلوغ خود را به واسطه اینکه شایستگی مواجهه با خداوند متعال را به عنوان انسانی کامل پیدا کرده قدر بداند و تاریخش را ثبت کرده و آن را به عنوان عیدی همیشگی به یاد بسپارد.(2)
اسلام در مسیر «تربیت و تکریم نوجوانان» با توصیه والدین به مؤلفه هایی چون «محبت»، «احترام»، «چشم پوشی» و ...، نقش مؤثر این امور را در شکل گیری صحیح شخصیت آنها مورد تأکید قرار داده است. گفتارها و رفتارهای معصومین(علیهم السلام) گنجینه پایان نایافتنی این توصیه ها و معارف سازنده است که در ادامه برخی از آنها را به صورت اجمالی مرور می کنیم.
نقش «محبت» در تربیت نوجوانان:
پیشوایان دینی همواره به فرزندان شان محبت می کردند و از هر فرصتی برای ابراز این محبت استفاده می کردند چنانکه قرآن کریم نصایح لقمان حکیم به فرزندش را با خطاب زیبای «یا بُنَی» (3)؛ (ای پسرکم) گزارش می کند و امام علی(علیه السلام) نیز در نامه ای ده بار اندرزهای خود به امام حسن(علیه السلام) را با همین تعبیر همراه می کند.(4)
حضرت رسول(صلی الله علیه وآله) نیز درباره مردی که گفته بود هرگز کودکی را نبوسیده فرمود: «هذا رجُلُ عِندی إنَّه من أهلِ النّارِ» (5)؛ (این مردی است که در نزد من از اهل دوزخ است) و در بیان دیگری نیز برای والدین وظیفه شناس این گونه دعا فرمود که: «رَحِمَ الله عَبداً أعانَ وَلدَهُ عَلَی بِرِه بِالإِحسانِ إِلیهِ و التَألفِ لَه وَ تَعلیمِهِ و تَادیبِهِ» (6)؛ (خداوند رحمت کند بنده ای را که فرزندش را بر نیکی و سعادتش یاری کند به اینکه به او احسان نماید و با او رفتار دوستانه داشته باشد و به آموزش و تربیت او بپردازد).
چنین سخنی نشان از جایگاه بسیار مهم محبت و مهرورزی به فرزندان دارد. عاملی که از پدید آمدن عقده و حقارت نزد آنها جلوگیری می کند و موجب پدید آمدن احساس عزت و اعتماد به نفس در آنها می کند و می تواند سهمی در جلوگیری عدم اقدام آنها بر معصیت داشته باشد. امام علی(علیه السلام) می فرماید: «من کَرُمت عَلَیهِ نَفسُهُ لَم یَهِنها بِالمَعصیةِ» (7)؛ (کسی که خود را گرامی می دارد آن را با گناه خوار نمی کند).
«احترام» به نوجوانان، زمینه شکوفایی آنها:
توصیه دیگر اسلام در تربیت نوجوانان «احترام» به شخصیت و انتخاب های شان و تقویت اعتماد به نفس در نهادشان است. حضرت علی(علیه السلام) در حدیثی که باید الگوی تعامل نرم خویانه و عقلانی با فرزندان باشد می فرماید: «لا تَقسِرؤُا أولَادَکُم عَلی آدابِکُم فَإنَّهُم مخلوُقوُنَ لِزَمَانٍ غَیرَ زَمانِکُم» (8)؛ (فرزندان خود را برآداب و رسوم خود مجبور نسازید زیرا آنان بر روزگاری غیر از روزگار شما تعلق دارند).
در بیان مشهوری از حضرت رسول نیز می خوانیم که: «الْوَلَدُ سَیِّدٌ سَبْعَ سِنِینَ وَ عَبْدٌ سَبْعَ سِنِینَ وَ وَزِیرٌ سَبْعَ سِنِین» (9)؛ (فرزند هفت سال سروَر، هفت سال فرمانبردار و هفت سال وزیر است). در این حدیث می بینیم که به والدین سفارش شده که در دوران بلوغ و نوجوانی به فرزندشان به عنوان یک شخصیت بزرگ سال بنگرند و به او اعتماد نمایند و در کارها با وی مشورت کنند و به نظر او احترام بگذارند و به او مسئولیت دهند تا شخصیتش شکوفا گردد. والدینی که چنین تعاملی با نوجوانان داشته باشند می توانند با کاشتن دانه های اخلاق و آداب اسلامی در نهاد فرزندان شان، تأثیرات بسیار عمیقی در هدایت آنها داشته باشند.
چشم پوشی و بخشش، راهکار مقابله با خطاهای احتمالی نوجوانان:
همچنین باید این نکته را نیز مدنظر قرار داد که نوجوانان به خاطر ارتکاب خطا در اموری که – به تبع آشنایی کم شان با معارف دینی – اطلاعات کمی در موردشان دارند، مؤاخذه و عقاب نمی شوند. در حدیثی از امام علی(علیه السلام) می خوانیم: «جهلُ الشَبابِ معذورٌ، علمُهُ مَحُقُور» (10)؛ (ناآگاهی نوجوانان پذیرفته و آگاهی و دانش آنان ناچیز است). این روایت بیان می کند که عذر نادانی نوجوان مقبول است؛ زیرا علم او در نوجوانی محدود و نارساست. به همین خاطر خداوند متعال توبه جوانان را راحت تر می پذیرد. در حدیثی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) می خوانیم: «ما مِن شی أحَبُّ إلَی اللهِ من شابٍ تائِبٍ» (11)؛ (چیزی محبوب تر از توبه کننده در نزد خداوند نیست).
درباره برخورد والدین با خطاهای نوجوانان در تعلیم و تربیت اسلامی، مفهوم و ترجیع بند «تغافل» بسیار مورد استفاده قرار گرفته است. یعنی والدین چنین وانمود کنند که اشتباهات و خطاهای فرزندان نوجوان شان را ندیده اند. با به کارگیری این روش، دیگر احساسات نوجوان با تذکرهای پی درپی جریحه دار نمی شود و لجاجت و ستیزه جویی در او زمینه ی رشد نمی یابد. امام علی(علیه السلام) نیز آن را از برترین کمالات انسان های بزرگوار می شمارد و می فرماید: «أشرَفُ أخلاقِ الکَریم تَغافُلُهُ عَمَّا یعلَم» (12)؛ (از برترین اخلاق انسان بزرگوار، تغافل او از دانسته های خویش است).
با رعایت این نکات و دیگر نکاتی که در کتاب های اخلاق و تربیت اسلامی تفصیلا بیان شده اند، والدین می توانند زمینه گذار سالم و نوجوانان شان را از این دوران حساس و پرالتهاب فراهم کنند.
پی نوشت:
(1). نهج البلاغه، شریف الرضى، محمد بن حسین، محقق/ مصحح: فیض الإسلام، قم، نشر هجرت، 1414هـ.ق، چاپ اول، ص 393.
(2). کشف المحجة لثمرة المهجة، سید این طاووس، رضی الدین أبی القاسم علی بن موسى بن جعفر، نجف، منشورات المطبعة الحیدریة، 1370هـ.ق، ص 91.
(3). سوره لقمان، آیات 13 و 16 و 17.
(4). نهج البلاغة، همان، ص 391.
(5). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق/ مصحح: غفارى على اکبر و آخوندى، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1407هـ.ق، چاپ چهارم، ج 6، ص 50.
(6). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، نورى، حسین بن محمد تقى، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، 1408هـ.ق، چاپ اول، ج 15، ص 169.
(7). غرر الحکم و درر الکلم، تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، محقق/ مصحح: رجائى، سید مهدى، قم، دار الکتاب الإسلامی، 1410 هـ.ق، چاپ دوم، ص 634.
(8). شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبه الله، محقق/ مصحح: ابراهیم، محمد ابوالفضل، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، 1404هـ.ق، چاپ اول، ج 20، ص 267.
(9). مکارم الأخلاق، طبرسى، حسن بن فضل، قم، نشر شریف رضى، 1412هـ.ق، چاپ چهارم، ص 222.
(10). غرر الحکم و درر الکلم، همان، ص 339.
(11). شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، همان، ج 11، ص 181.
(12). غرر الحکم و درر الکلم، همان، ص 209.
پرسش‌های مرتبط:
