خطرات پیروی از «نفس امّاره»
پرسش :
پیروی از «نفس امّاره» چه خطراتی را به دنبال دارد؟
پاسخ :
پاسخ اجمالی:
به اعتقاد دانشمندان اسلامی نفس دارای سه مرحله امّاره، لوّامه و مطمئنه است. بر اساس روایات نفس امّاره گناه را در نزد انسان زیبا جلوه داده و خوبى ها را زشت مى نمایاند. امام علی(ع) می فرماید: «نفس امّاره فریبکار همچون منافقان به انسان تملّق مى گوید و در چهره دوستِ موافقى بروز مى کند تا زمانى که انسان را فریب دهد». لذا امام(ع) می فرماید: «این نفس پیوسته انسان را به بدى ها دعوت مى کند کسى که آن را نادیده بگیرد او را به انواع گناهان مى کشاند». در واقع نفس امّاره مهم ترین ابزار شیطان است و اگر انسان از شر آن رهایى یابد از شر شیطان هم رهایى خواهد یافت.
پاسخ تفصیلی:
دانشمندان و عالمان علم اخلاق و مفسران با الهام از آیات قرآن مراحل سه گانه اى براى نفس قائل شده اند: نفس امّاره، نفس لوّامه و نفس مطمئنه. نفس امّاره را اشاره به هوا و هوس هاى سرکش مى دانند که پیوسته انسان را به بدى ها امر مى کند و نفس لوامه را به حالت ندامت حاصل از گناه بر اثر پرورش روح تقوا اشاره مى دانند و نفس مطمئنه به مرحله تکامل روح انسان گفته مى شود که به مرحله اى مى رسد که هوا و هوس هاى نفسانى به طور کامل تحت کنترل قرار مى گیرند و سرکشى آنها ناممکن مى شود.
امام زین العابدین على بن الحسین(علیهما السلام) در مناجات دوم از مناجات هاى پانزده گانه معروف، نفس امّاره را به روشنى ترسیم کرده و از آن (به عنوان سرمشق دادن به عموم مردم) به پیشگاه خدا این گونه شکایت مى کند: «إِلَهِی إِلَیْکَ أَشْکُو نَفْساً بِالسُّوءِ أَمَّارَةً وَ إِلَى الْخَطِیئَةِ مُبَادِرَةً وَ بِمَعَاصِیکَ مُولَعَةً وَ بِسَخَطِکَ مُتَعَرِّضَةً تَسْلُکُ بِی مَسَالِکَ الْمَهَالِکِ وَ تَجْعَلُنِی عِنْدَکَ أَهْوَنَ هَالِک کَثِیرَةَ الْعِلَلِ طَوِیلَةَ الاَْمَلِ إِنْ مَسَّهَا الشَّرُّ تَجْزَعُ وَ إِنْ مَسَّهَا الْخَیْرُ تَمْنَعُ مَیَّالَةً إِلَى اللَّعْبِ وَ اللَّهْوِ مَمْلُوَّةً بِالْغَفْلَةِ وَ السَّهْوِ تُسْرِعُ بِی إِلَى الْحَوْبَةِ وَ تُسَوِّفُنِی بِالتَّوْبَة»؛ (خدایا من به سوى تو شکایت مى کنم از نفسى که مرا همواره به بدى وا مى دارد و به سوى گناه با سرعت مى فرستد و به نافرمانى هایت حریص است و به موجبات خشمت دست مى آلاید، مرا به راه هایى که منجر به هلاکت مى شود مى کشاند و به صورت پست ترین هلاک شدگان در مى آورد. بیمارى هایش بسیار و آرزوهایش دراز است. اگر ناراحتى به او رسد بى تاب مى شود [و فریاد مى کشد] و اگر خیرى نصیبش گردد بخل مى ورزد. به بازى ها و سرگرمى هاى بیهوده بسیار تمایل دارد و مملوّ از غفلت و سهو است. مرا به سرعت به سوى گناه مى برد و نسبت به توبه امروز و فردا مى کند). آرى این است چهره اصلى نفس امّاره.
از روایات به خوبى استفاده مى شود که نفس امّاره گناه را در نزد انسان زیبا جلوه مى دهد و خوبى ها را زشت مى نمایاند. هنگامى که انسان مرتکب گناه شد و به عواقب آن گرفتار گشت، پرده ها کنار مى رود و راه بازگشتى هم باقى نمى ماند. امام امیرمؤمنان (طبق نقل غررالحکم) در کلام کوتاهى مى فرماید: «النَّفْسُ الأَمّارَةُ الْمُسَوِّلَةُ تَتَمَلَّقُ تَمَلُّقَ الْمُنافِقِ وَ تَتَصَنَّعُ بِشَیْمَةِ الصِّدیقِ الْمُوافِقِ حَتّى إذا خَدَعَتْ وَ تَمَکَّنَتْ تَسَلَّطَتْ تَسَلُّطَ الْعَدوِّ وَ تَحَکَّمَتْ تَحَکُّمَ الْعُتُوِّ فَأوْرَدَتْ مَوارِدَ السَّوْءِ»(1)؛ (نفس امّاره فریبکار همچون منافقان به انسان تملّق مى گوید و در چهره دوستِ موافقى بروز مى کند تا زمانى که انسان را فریب دهد و بر او همچون دشمن خطرناکى مسلط گردد و بر او حاکم شود و او را به انواع گناهان بکشاند).
به همین دلیل دستور داده اند کاملا مراقب نفس خویش باشید مبادا گرفتار فریبکارى هاى این فریبکارِ خطرناک شوید. امیرمؤمنان على(علیه السلام) در سخن دیگرى مطابق نقل «غررالحکم» مى فرماید: «إنَّ هذَه النَّفْسِ لاَمّارَةٌ بِالسُّوءِ فَمَنْ أهْمَلَها جَمَحَتْ بِهِ إلَى الْمَآثِمِ»(2)؛ (این نفس پیوسته انسان را به بدى ها دعوت مى کند کسى که آن را نادیده بگیرد او را به انواع گناهان مى کشاند). نفس امّاره در واقع مهم ترین ابزار شیطان است و اگر انسان از شر آن رهایى یابد از شر شیطان هم رهایى خواهد یافت. درست است که مؤمنان والامقام و اولیاى الهى از مرحله نفس امّاره به نفس لوّامه و از آنجا به نفس مطمئنه مى رسند؛ ولى این بدان معنا نیست که نفس امّاره مرده باشد و نباید به خطرات او اندیشید. لذا امیر المؤمنین(علیه السلام) در بخشی از نامه 53 نهج البلاغه (عهدنامه مالک اشتر) مى فرماید: (و [امیر المؤمنین] به او [مالک اشتر] فرمان مى دهد که هواى نفس خویش را در برابر شهوات بشکند و به هنگام سرکشى نفس، آن را باز دارد؛ زیرا نفس همواره انسان را به بدى ها امر مى کند مگر آنچه را خداوند رحم کند)؛ «وَ أَمَرَهُ أَنْ یَکْسِرَ نَفْسَهُ مِنَ الشَّهَوَاتِ وَ یَزَعَهَا(3)عِنْدَ الْجَمَحَاتِ(4)فَإِنَّ النَّفْسَ أَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ، إِلاَّ مَا رَحِمَ اللهُ».
به راستى اگر روح تقوا و حالت بازدارندگىِ نفس در انسان زنده شود و به دنبال آن انسان راه اطاعت الهى و پیروى از دستورات کتاب و سنّت را پیش گیرد و به مبارزه با مفاسد و زشتى ها و توطئه هاى دشمنان با قلب و دست و زبان برخیزد و بت هواى نفس را بشکند، چنین انسانى، انسانى کامل است و در واقع مخاطب به خطاب «یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ»(5) خواهد بود.
پی نوشت:
(1). غرر الحکم و درر الکلم، تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، محقق / مصحح: رجائى، سید مهدى، دار الکتاب الإسلامی، قم، 1410 ق، چاپ دوم، ص 120، (حکمت 2128).
(2). همان، ص 227، (حکمت 113).
(3). «یَزَعَ» از ریشه «وزع» بر وزن «وضع» به معناى بازداشتن و خویشتن دارى کردن و گاه به معناى جمع کردن نفرات، گرد هم به کار رفته، به مناسبت اینکه آنها را از پراکندگى باز مى دارند.
(4). «الْجَمَحات» جمع «جَمَحَة» بر وزن «صدقه» به معناى حوادث یا عوامل سرکش است.
(5). قرآن کریم، سوره فجر، آیه 27.
منبع: پیام امام امیرالمومنین(علیه السلام)، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: جمعى از فضلاء، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1386 ش، چاپ اول، ج 10، ص 369.
پرسش‌های مرتبط:
در قرآن کریم نفس اماره به چه چیزی اطلاق شده است؟
راه های مقابله با نفس اماره و شیطان چیست؟
آیا شیطان همان نفس اماره است ؟ آیا شیطان هم نفس اماره داشت؟
منظور از «نفس اماره» و «نفس مطمئنه» چیست؟ آیا ممکن است انسان داراى چند نفس باشد؟
به اعتقاد دانشمندان اسلامی نفس دارای سه مرحله امّاره، لوّامه و مطمئنه است. بر اساس روایات نفس امّاره گناه را در نزد انسان زیبا جلوه داده و خوبى ها را زشت مى نمایاند. امام علی(ع) می فرماید: «نفس امّاره فریبکار همچون منافقان به انسان تملّق مى گوید و در چهره دوستِ موافقى بروز مى کند تا زمانى که انسان را فریب دهد». لذا امام(ع) می فرماید: «این نفس پیوسته انسان را به بدى ها دعوت مى کند کسى که آن را نادیده بگیرد او را به انواع گناهان مى کشاند». در واقع نفس امّاره مهم ترین ابزار شیطان است و اگر انسان از شر آن رهایى یابد از شر شیطان هم رهایى خواهد یافت.
پاسخ تفصیلی:
دانشمندان و عالمان علم اخلاق و مفسران با الهام از آیات قرآن مراحل سه گانه اى براى نفس قائل شده اند: نفس امّاره، نفس لوّامه و نفس مطمئنه. نفس امّاره را اشاره به هوا و هوس هاى سرکش مى دانند که پیوسته انسان را به بدى ها امر مى کند و نفس لوامه را به حالت ندامت حاصل از گناه بر اثر پرورش روح تقوا اشاره مى دانند و نفس مطمئنه به مرحله تکامل روح انسان گفته مى شود که به مرحله اى مى رسد که هوا و هوس هاى نفسانى به طور کامل تحت کنترل قرار مى گیرند و سرکشى آنها ناممکن مى شود.
امام زین العابدین على بن الحسین(علیهما السلام) در مناجات دوم از مناجات هاى پانزده گانه معروف، نفس امّاره را به روشنى ترسیم کرده و از آن (به عنوان سرمشق دادن به عموم مردم) به پیشگاه خدا این گونه شکایت مى کند: «إِلَهِی إِلَیْکَ أَشْکُو نَفْساً بِالسُّوءِ أَمَّارَةً وَ إِلَى الْخَطِیئَةِ مُبَادِرَةً وَ بِمَعَاصِیکَ مُولَعَةً وَ بِسَخَطِکَ مُتَعَرِّضَةً تَسْلُکُ بِی مَسَالِکَ الْمَهَالِکِ وَ تَجْعَلُنِی عِنْدَکَ أَهْوَنَ هَالِک کَثِیرَةَ الْعِلَلِ طَوِیلَةَ الاَْمَلِ إِنْ مَسَّهَا الشَّرُّ تَجْزَعُ وَ إِنْ مَسَّهَا الْخَیْرُ تَمْنَعُ مَیَّالَةً إِلَى اللَّعْبِ وَ اللَّهْوِ مَمْلُوَّةً بِالْغَفْلَةِ وَ السَّهْوِ تُسْرِعُ بِی إِلَى الْحَوْبَةِ وَ تُسَوِّفُنِی بِالتَّوْبَة»؛ (خدایا من به سوى تو شکایت مى کنم از نفسى که مرا همواره به بدى وا مى دارد و به سوى گناه با سرعت مى فرستد و به نافرمانى هایت حریص است و به موجبات خشمت دست مى آلاید، مرا به راه هایى که منجر به هلاکت مى شود مى کشاند و به صورت پست ترین هلاک شدگان در مى آورد. بیمارى هایش بسیار و آرزوهایش دراز است. اگر ناراحتى به او رسد بى تاب مى شود [و فریاد مى کشد] و اگر خیرى نصیبش گردد بخل مى ورزد. به بازى ها و سرگرمى هاى بیهوده بسیار تمایل دارد و مملوّ از غفلت و سهو است. مرا به سرعت به سوى گناه مى برد و نسبت به توبه امروز و فردا مى کند). آرى این است چهره اصلى نفس امّاره.
از روایات به خوبى استفاده مى شود که نفس امّاره گناه را در نزد انسان زیبا جلوه مى دهد و خوبى ها را زشت مى نمایاند. هنگامى که انسان مرتکب گناه شد و به عواقب آن گرفتار گشت، پرده ها کنار مى رود و راه بازگشتى هم باقى نمى ماند. امام امیرمؤمنان (طبق نقل غررالحکم) در کلام کوتاهى مى فرماید: «النَّفْسُ الأَمّارَةُ الْمُسَوِّلَةُ تَتَمَلَّقُ تَمَلُّقَ الْمُنافِقِ وَ تَتَصَنَّعُ بِشَیْمَةِ الصِّدیقِ الْمُوافِقِ حَتّى إذا خَدَعَتْ وَ تَمَکَّنَتْ تَسَلَّطَتْ تَسَلُّطَ الْعَدوِّ وَ تَحَکَّمَتْ تَحَکُّمَ الْعُتُوِّ فَأوْرَدَتْ مَوارِدَ السَّوْءِ»(1)؛ (نفس امّاره فریبکار همچون منافقان به انسان تملّق مى گوید و در چهره دوستِ موافقى بروز مى کند تا زمانى که انسان را فریب دهد و بر او همچون دشمن خطرناکى مسلط گردد و بر او حاکم شود و او را به انواع گناهان بکشاند).
به همین دلیل دستور داده اند کاملا مراقب نفس خویش باشید مبادا گرفتار فریبکارى هاى این فریبکارِ خطرناک شوید. امیرمؤمنان على(علیه السلام) در سخن دیگرى مطابق نقل «غررالحکم» مى فرماید: «إنَّ هذَه النَّفْسِ لاَمّارَةٌ بِالسُّوءِ فَمَنْ أهْمَلَها جَمَحَتْ بِهِ إلَى الْمَآثِمِ»(2)؛ (این نفس پیوسته انسان را به بدى ها دعوت مى کند کسى که آن را نادیده بگیرد او را به انواع گناهان مى کشاند). نفس امّاره در واقع مهم ترین ابزار شیطان است و اگر انسان از شر آن رهایى یابد از شر شیطان هم رهایى خواهد یافت. درست است که مؤمنان والامقام و اولیاى الهى از مرحله نفس امّاره به نفس لوّامه و از آنجا به نفس مطمئنه مى رسند؛ ولى این بدان معنا نیست که نفس امّاره مرده باشد و نباید به خطرات او اندیشید. لذا امیر المؤمنین(علیه السلام) در بخشی از نامه 53 نهج البلاغه (عهدنامه مالک اشتر) مى فرماید: (و [امیر المؤمنین] به او [مالک اشتر] فرمان مى دهد که هواى نفس خویش را در برابر شهوات بشکند و به هنگام سرکشى نفس، آن را باز دارد؛ زیرا نفس همواره انسان را به بدى ها امر مى کند مگر آنچه را خداوند رحم کند)؛ «وَ أَمَرَهُ أَنْ یَکْسِرَ نَفْسَهُ مِنَ الشَّهَوَاتِ وَ یَزَعَهَا(3)عِنْدَ الْجَمَحَاتِ(4)فَإِنَّ النَّفْسَ أَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ، إِلاَّ مَا رَحِمَ اللهُ».
به راستى اگر روح تقوا و حالت بازدارندگىِ نفس در انسان زنده شود و به دنبال آن انسان راه اطاعت الهى و پیروى از دستورات کتاب و سنّت را پیش گیرد و به مبارزه با مفاسد و زشتى ها و توطئه هاى دشمنان با قلب و دست و زبان برخیزد و بت هواى نفس را بشکند، چنین انسانى، انسانى کامل است و در واقع مخاطب به خطاب «یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ»(5) خواهد بود.
پی نوشت:
(1). غرر الحکم و درر الکلم، تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، محقق / مصحح: رجائى، سید مهدى، دار الکتاب الإسلامی، قم، 1410 ق، چاپ دوم، ص 120، (حکمت 2128).
(2). همان، ص 227، (حکمت 113).
(3). «یَزَعَ» از ریشه «وزع» بر وزن «وضع» به معناى بازداشتن و خویشتن دارى کردن و گاه به معناى جمع کردن نفرات، گرد هم به کار رفته، به مناسبت اینکه آنها را از پراکندگى باز مى دارند.
(4). «الْجَمَحات» جمع «جَمَحَة» بر وزن «صدقه» به معناى حوادث یا عوامل سرکش است.
(5). قرآن کریم، سوره فجر، آیه 27.
منبع: پیام امام امیرالمومنین(علیه السلام)، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: جمعى از فضلاء، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1386 ش، چاپ اول، ج 10، ص 369.
پرسش‌های مرتبط:
در قرآن کریم نفس اماره به چه چیزی اطلاق شده است؟
راه های مقابله با نفس اماره و شیطان چیست؟
آیا شیطان همان نفس اماره است ؟ آیا شیطان هم نفس اماره داشت؟
منظور از «نفس اماره» و «نفس مطمئنه» چیست؟ آیا ممکن است انسان داراى چند نفس باشد؟
