پرسش :
راههاي مقابله با نفس اماره و شيطان چيست؟
پاسخ :
يكسال ديگر از عمر گذشت جوانان رو به پيري و پيران رو به مرگ پيش مي روند. در اين يك سال مي دانيم چقدر تحصيل كرده و درس خوانده ايم لكن راجع به تهذيب نفس، مقابله با نفس اماره چه كرده ايم و چه قدم مثبتي برداشته ايم تا نيرو و اراده جواني هست مي توان هواهاي نفساني را از خود دور ساخته و به جنگي سخت با نفس و شيطان رفت چرا كه قلب جوان لطيف و ملكوتي است و انگيزه هاي فساد در آن ضعيف مي باشد ليكن هر چه سن بالاتر رود ريشه گناه در قلب قوي تر و محكم تر گردد تا جايي كه كندن آن از دل ممكن نيست[1] و براي پيروزي در اين ميدان و غلبه بر نفس راههايي است كه ما به عمده آنها مي پردازيم.
1. تفكر: شرط اول مجاهده با نفس و حركت به سوي خداوند تفكر است يعني انسان هر روز مقداري تفكر كند در اينكه آيا خداوند متعال كه او را در اين دنيا آورده و تمام اسباب آسايش او را فراهم آورده، وظيفه ما در مقابل اين همه لطف چيست؟ آيا تمام اين الطاف براي شهوات و هواهاي نفساني ما است يا مقصود ديگري در كار است؟ اگر انسان عاقل، لحظه اي فكر كند مقصود خداوند را مي فهمد كه همان تزكيه و تهذيب نفس انسان مي باشد.[2]
2. عزم: يعني تصميم بر ترك گناهان و انجام واجبات بگيري تصميم و اراده اي قاطع و سخت چرا كه قدم در راهي نهادي كه داراي مشكلات و سختي هاي زيادي مي باشد كه بدون صبر و عزم نمي توان به مقابله با آنها برخواست و سالك و مجاهد بايست به حول و قوه خداوند چنان عزمي داشته باشد[3] كه در مقابل همه مشكلات بايستد و بر آنها فائق آيد. حضرت امام خميني (ره) دراهميت عزم از استاد خويش نقل كرده اند كه ايشان عزم را جوهره انسانيت و ميزان امتياز انسان دانسته اند و فرموده اند بيشتر از هر چيز گوش دادن به موسيقي، عزم و اراده را ضعيف مي كند.[4]
3. مشارطه، مراقبه، محاسبه و مواخذه: اين چهار عمل از اهميت حياتي برخوردار بوده و از لوازم سير الي الله مي باشد و از حضرت امام موسي ـ عليه السلام ـ نيز نقل شده كه فرموده اند: هركس كه هر روز يك بار اعمال خود را محاسبه نكند از ما نيست.[5]
مشارطه آن است كه در اول روز شرط كند كه امروز گناهي انجام نخواهد داد و اين مطلب را تصميم بگيرد و معلوم است كه يك روز گناه نكردن كاري است آسان و سهل و مي توان به راحتي از عهده اش بر آمد. پس از مشارطه بايد وارد مراقبه شوي يعني در تمام مدت متوجه عمل به شرط خود باشي و پيوسته مراقب اعمال و احوال خود باشي تا مرتكب گناهي نشوي و اگر در دلت افتاد كه مرتكب خلاف شوي بدان كه اين از شيطان است پس به آن لعنت كن و به خداوند متعال پناه ببر.
و به همين حال مراقب باشي تا موقع محاسبه كه آخر شب وقتي اختصاص دهي و در آن وقت كه به تمام كارهاي شبانه روز خود رسيدگي نمايي و حساب نفس را بكني كه در اين روز مرتكب گناه شده يا نه. اگر گناهي مرتكب نشده باشد شكر خدا كن و بدان كه يك قدم پيش رفتي و منظور نظر الهي شدي و اميد است كار براي تو سهل و آسان شود و آن وقت است كه اطاعت خداوند و ترك معاصي برايت شيرين خواهد شد و اگر مرتكب گناه شده باشد بايد خود را مواخذه كني و از خداوند بخواهي و بنا بگذاري كه فردا مردانه عمل كني و بهمين حال باشي تا خداي تعالي ابواب توفيق و سعادت را بر روي تو باز كند.
4. معالجه مفاسد اخلاقي: بهترين علاج ها كه علما اخلاق و اهل سلوك براي معالجه مفاسد اخلاقي فرموده اند اين است كه هر يك از اخلاق هاي زشت را كه در خود مي بينيم در نظر بگيريم و بر خلاف آن تا مدتي مردانه اقدام كنيم .و بر ضد آن رذيله رفتار كنيم و از خداي تعالي در هر حال توفيق طلب كنيم مسلماً بعد از مدتي آن خُلق زشت رفع خواهد شد.
مثلا بدخلقي با ديگران را در نظر بگيريم و در صدد برآئيم هر وقت ناملايمي پيش آمد و آتش غضب شعله ور شد برخلاف نفس اقدام كرده عاقبت و نتيجه اين خلق را متذكر شويم و در باطن شيطان را لعن كنيم و ملايمت به خرج دهيم اگر چنين رفتار كنيم بعد از چند مرتبه آن خلق به كلي عوض شده و خلق نيكو در وجودمان ساكن خواهد شد.[6]
5. استاد: در زمينه تهذيب و تزكيه نفس و اصلاح اخلاق برنامه تنظيم كنيد استاد برجسته در زمينه اخلاق براي خود معين نماييد. جلسه وعظ و پند و نصيحت تشكيل دهيد. بدون استاد (با واسطه و بي واسطه) نمي توان مهذب شد چطور شده براي هر علم در دنيا استاد و مدرس لازم است ليكن علوم معنوي و اخلاقي كه هدف بعثت انبياء و از لطيف ترين و دقيقترين علوم است به تعليم و تعلم نيازي ندارد؟ (بدون معلم اخلاق، نتيجه حاصل نمي گردد.)[7]
6. استفاده از ايام الله: براي خودسازي و تهذيب ماههايي همچون رجب، شعبان و ماه مبارك رمضان فرصت بسيار خوبي است و در اين ماه ها است كه در هاي رحمت الهي به روي بندگان باز و شياطين در غل و زنجير به سر مي برند و اصلاح نفس در اين ماه هاي مبارك آسان تر است.[8]
7. همنشيني با خوبان: از دوستي با رفقاي بد و شرور دوري كن و دوستان خوب براي خودت انتخاب كن زيرا كه صحبت با هركس اثري عظيم در اتصاف به اوصاف او و تخلق به اخلاق او دارد. چرا كه طبع انسان دزد است و آنچه مكرر از ديگران ببيند اخذ مي كند.[9]
و همچنين مي تواني از دوستان خود، معايب خود را بپرسي و بهتر آنكه يكي از دوستان متدين و رازدار و مهربان را از ميان ايشان اختيار كني و با او عهد نمايي كه مراقب احوال تو باشد. تو را از معايب خبردار كند و چون تو را بر عيبي آگاه سازد شاد و خوشحال گردي و در صدد رفع آن برآيي.[10]
8. رفق و مدارا: و اين نيز از مهم ترين امور سلوك است چه اندك غفلتي در اين امر سبب مي شود كه علاوه بر آنكه سالك از ترقي و سير باز مي ماند بلكه براي هميشه به كلي از سفر زده خواهد شد. سالك در ابتداي سفر خود چون شور و شوق وافري دارد تصميم مي گيرد كه اعمال عبادي زيادي انجام دهد و به هر عملي دست زند اين طرز عمل علاوه بر اينكه مفيد نيست زيان آور هم هست چون در اثر تحميل اعمال زياد بر نفس، نفس عكس العمل نشان داده و اعمال عبادي را پس مي زند و ديگر ميلي براي عبادت در خود نمي يابد.[11]
بنابراين سالك وقتي مشغول عبادت مستحبي است با آنكه ميل و رغبت دارد بايست دست از عمل بكشد تا ميل و رغبت به عبادت در او باقي مانده هميشه خود را تشنه عبادت ببيند و به طور كلي عبادت موثر در سير و سلوك فقط و فقط ناشي از ميل و رغبت است.[12]
9. دعا و توسل: و اين اهم امور و تاثير گذارترين آنهاست و به جرات مي توان گفت كسي بدون آن نمي تواند به مقصد برسد و آن اينكه در هر حال به خود اميدي نداشته باشي كه از غير خداي تعالي كاري بر نمي آيد پس از خداي خود بخواهي كه تو را در اين راه دستگيري نمايد و با عجز و زاري و در خلوات از خداوند متعال بخواه كه تو را در اين مقصد همراهي نمايد و رسول اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ و آل بيت طاهرينش ـ عليهم السلام ـ را شفيع قرار ده كه خداوند به تو توفيق عنايت فرمايد و در لغزشگاههايي كه هست تو را دستگيري نمايد.[13]
براي مطالعه بيشتر:
1. تذكرة المتقين، حاج شيخ محمد بهاري همداني، نشر نهاوندي.
2. چهل حديث، امام خميني (ره)، نشر موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني (ره).
3. جهاد اكبر، امام خميني (ره)، نشر موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني (ره).
4. رساله سير و سلوك منسوب به بحرالعلوم، مقدمه و شرح علامه تهراني، نشر علامه طباطبايي.
5. رساله لب اللباب، علامه تهراني، نشر علامه طباطبائي.
«قَد اَفْلَحَ مَنْ زَكّيها و قَدْ خابَ مَنْ دَسَّها»
«كه هر كس نفس خود را پاك و تزكيه كرده، رستگار شده و آن كس كه نفس خويش را با معصيت و گناه آلوده ساخته، نوميد و محروم گشته است.»[14]
«سوره شمس، آية 9و 10»
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . جهاد اكبر، امام خميني (ره)، نشر موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني (ره)، چاپ اول، 1372، ص 68.
[2] . چهل حديث، امام خميني (ره)، نشر موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني (ره)، چاپ بيستم، 1378، ص 6 و 7، با تغييرات.
[3] . رساله لب اللباب، علامه تهراني، نشر علامه طباطبايي، چاپ نهم، مشهد، ص 105.
[4] . چهل حديث، امام خميني (ره)، ص 7.
[5] . مستدرك الوسائل، محدث نوري، نشر آل البيت ـ عليهم السلام ـ ، قم، چاپ اول، 1408 قمري، ج 12، ص 153.
[6] . چهل حديث، ص 25.
[7] . جهاد اكبر، ص 23.
[8] . همان، ص 40.
[9] . معراج السعاده، ملا احمد نراقي، نشر هجرت، چاپ پنجم، 1377، ص 65.
[10] . همان، 68.
[11] . رساله لب اللباب، ص 106.
[12] . همان، ص 107.
[13] . چهل حديث، ص 9 و 8.
[14] . ترجمه آيت الله مكارم شيرازي، نشر دارالقرآن، قم، چاپ اول، 1373.
يكسال ديگر از عمر گذشت جوانان رو به پيري و پيران رو به مرگ پيش مي روند. در اين يك سال مي دانيم چقدر تحصيل كرده و درس خوانده ايم لكن راجع به تهذيب نفس، مقابله با نفس اماره چه كرده ايم و چه قدم مثبتي برداشته ايم تا نيرو و اراده جواني هست مي توان هواهاي نفساني را از خود دور ساخته و به جنگي سخت با نفس و شيطان رفت چرا كه قلب جوان لطيف و ملكوتي است و انگيزه هاي فساد در آن ضعيف مي باشد ليكن هر چه سن بالاتر رود ريشه گناه در قلب قوي تر و محكم تر گردد تا جايي كه كندن آن از دل ممكن نيست[1] و براي پيروزي در اين ميدان و غلبه بر نفس راههايي است كه ما به عمده آنها مي پردازيم.
1. تفكر: شرط اول مجاهده با نفس و حركت به سوي خداوند تفكر است يعني انسان هر روز مقداري تفكر كند در اينكه آيا خداوند متعال كه او را در اين دنيا آورده و تمام اسباب آسايش او را فراهم آورده، وظيفه ما در مقابل اين همه لطف چيست؟ آيا تمام اين الطاف براي شهوات و هواهاي نفساني ما است يا مقصود ديگري در كار است؟ اگر انسان عاقل، لحظه اي فكر كند مقصود خداوند را مي فهمد كه همان تزكيه و تهذيب نفس انسان مي باشد.[2]
2. عزم: يعني تصميم بر ترك گناهان و انجام واجبات بگيري تصميم و اراده اي قاطع و سخت چرا كه قدم در راهي نهادي كه داراي مشكلات و سختي هاي زيادي مي باشد كه بدون صبر و عزم نمي توان به مقابله با آنها برخواست و سالك و مجاهد بايست به حول و قوه خداوند چنان عزمي داشته باشد[3] كه در مقابل همه مشكلات بايستد و بر آنها فائق آيد. حضرت امام خميني (ره) دراهميت عزم از استاد خويش نقل كرده اند كه ايشان عزم را جوهره انسانيت و ميزان امتياز انسان دانسته اند و فرموده اند بيشتر از هر چيز گوش دادن به موسيقي، عزم و اراده را ضعيف مي كند.[4]
3. مشارطه، مراقبه، محاسبه و مواخذه: اين چهار عمل از اهميت حياتي برخوردار بوده و از لوازم سير الي الله مي باشد و از حضرت امام موسي ـ عليه السلام ـ نيز نقل شده كه فرموده اند: هركس كه هر روز يك بار اعمال خود را محاسبه نكند از ما نيست.[5]
مشارطه آن است كه در اول روز شرط كند كه امروز گناهي انجام نخواهد داد و اين مطلب را تصميم بگيرد و معلوم است كه يك روز گناه نكردن كاري است آسان و سهل و مي توان به راحتي از عهده اش بر آمد. پس از مشارطه بايد وارد مراقبه شوي يعني در تمام مدت متوجه عمل به شرط خود باشي و پيوسته مراقب اعمال و احوال خود باشي تا مرتكب گناهي نشوي و اگر در دلت افتاد كه مرتكب خلاف شوي بدان كه اين از شيطان است پس به آن لعنت كن و به خداوند متعال پناه ببر.
و به همين حال مراقب باشي تا موقع محاسبه كه آخر شب وقتي اختصاص دهي و در آن وقت كه به تمام كارهاي شبانه روز خود رسيدگي نمايي و حساب نفس را بكني كه در اين روز مرتكب گناه شده يا نه. اگر گناهي مرتكب نشده باشد شكر خدا كن و بدان كه يك قدم پيش رفتي و منظور نظر الهي شدي و اميد است كار براي تو سهل و آسان شود و آن وقت است كه اطاعت خداوند و ترك معاصي برايت شيرين خواهد شد و اگر مرتكب گناه شده باشد بايد خود را مواخذه كني و از خداوند بخواهي و بنا بگذاري كه فردا مردانه عمل كني و بهمين حال باشي تا خداي تعالي ابواب توفيق و سعادت را بر روي تو باز كند.
4. معالجه مفاسد اخلاقي: بهترين علاج ها كه علما اخلاق و اهل سلوك براي معالجه مفاسد اخلاقي فرموده اند اين است كه هر يك از اخلاق هاي زشت را كه در خود مي بينيم در نظر بگيريم و بر خلاف آن تا مدتي مردانه اقدام كنيم .و بر ضد آن رذيله رفتار كنيم و از خداي تعالي در هر حال توفيق طلب كنيم مسلماً بعد از مدتي آن خُلق زشت رفع خواهد شد.
مثلا بدخلقي با ديگران را در نظر بگيريم و در صدد برآئيم هر وقت ناملايمي پيش آمد و آتش غضب شعله ور شد برخلاف نفس اقدام كرده عاقبت و نتيجه اين خلق را متذكر شويم و در باطن شيطان را لعن كنيم و ملايمت به خرج دهيم اگر چنين رفتار كنيم بعد از چند مرتبه آن خلق به كلي عوض شده و خلق نيكو در وجودمان ساكن خواهد شد.[6]
5. استاد: در زمينه تهذيب و تزكيه نفس و اصلاح اخلاق برنامه تنظيم كنيد استاد برجسته در زمينه اخلاق براي خود معين نماييد. جلسه وعظ و پند و نصيحت تشكيل دهيد. بدون استاد (با واسطه و بي واسطه) نمي توان مهذب شد چطور شده براي هر علم در دنيا استاد و مدرس لازم است ليكن علوم معنوي و اخلاقي كه هدف بعثت انبياء و از لطيف ترين و دقيقترين علوم است به تعليم و تعلم نيازي ندارد؟ (بدون معلم اخلاق، نتيجه حاصل نمي گردد.)[7]
6. استفاده از ايام الله: براي خودسازي و تهذيب ماههايي همچون رجب، شعبان و ماه مبارك رمضان فرصت بسيار خوبي است و در اين ماه ها است كه در هاي رحمت الهي به روي بندگان باز و شياطين در غل و زنجير به سر مي برند و اصلاح نفس در اين ماه هاي مبارك آسان تر است.[8]
7. همنشيني با خوبان: از دوستي با رفقاي بد و شرور دوري كن و دوستان خوب براي خودت انتخاب كن زيرا كه صحبت با هركس اثري عظيم در اتصاف به اوصاف او و تخلق به اخلاق او دارد. چرا كه طبع انسان دزد است و آنچه مكرر از ديگران ببيند اخذ مي كند.[9]
و همچنين مي تواني از دوستان خود، معايب خود را بپرسي و بهتر آنكه يكي از دوستان متدين و رازدار و مهربان را از ميان ايشان اختيار كني و با او عهد نمايي كه مراقب احوال تو باشد. تو را از معايب خبردار كند و چون تو را بر عيبي آگاه سازد شاد و خوشحال گردي و در صدد رفع آن برآيي.[10]
8. رفق و مدارا: و اين نيز از مهم ترين امور سلوك است چه اندك غفلتي در اين امر سبب مي شود كه علاوه بر آنكه سالك از ترقي و سير باز مي ماند بلكه براي هميشه به كلي از سفر زده خواهد شد. سالك در ابتداي سفر خود چون شور و شوق وافري دارد تصميم مي گيرد كه اعمال عبادي زيادي انجام دهد و به هر عملي دست زند اين طرز عمل علاوه بر اينكه مفيد نيست زيان آور هم هست چون در اثر تحميل اعمال زياد بر نفس، نفس عكس العمل نشان داده و اعمال عبادي را پس مي زند و ديگر ميلي براي عبادت در خود نمي يابد.[11]
بنابراين سالك وقتي مشغول عبادت مستحبي است با آنكه ميل و رغبت دارد بايست دست از عمل بكشد تا ميل و رغبت به عبادت در او باقي مانده هميشه خود را تشنه عبادت ببيند و به طور كلي عبادت موثر در سير و سلوك فقط و فقط ناشي از ميل و رغبت است.[12]
9. دعا و توسل: و اين اهم امور و تاثير گذارترين آنهاست و به جرات مي توان گفت كسي بدون آن نمي تواند به مقصد برسد و آن اينكه در هر حال به خود اميدي نداشته باشي كه از غير خداي تعالي كاري بر نمي آيد پس از خداي خود بخواهي كه تو را در اين راه دستگيري نمايد و با عجز و زاري و در خلوات از خداوند متعال بخواه كه تو را در اين مقصد همراهي نمايد و رسول اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ و آل بيت طاهرينش ـ عليهم السلام ـ را شفيع قرار ده كه خداوند به تو توفيق عنايت فرمايد و در لغزشگاههايي كه هست تو را دستگيري نمايد.[13]
براي مطالعه بيشتر:
1. تذكرة المتقين، حاج شيخ محمد بهاري همداني، نشر نهاوندي.
2. چهل حديث، امام خميني (ره)، نشر موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني (ره).
3. جهاد اكبر، امام خميني (ره)، نشر موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني (ره).
4. رساله سير و سلوك منسوب به بحرالعلوم، مقدمه و شرح علامه تهراني، نشر علامه طباطبايي.
5. رساله لب اللباب، علامه تهراني، نشر علامه طباطبائي.
«قَد اَفْلَحَ مَنْ زَكّيها و قَدْ خابَ مَنْ دَسَّها»
«كه هر كس نفس خود را پاك و تزكيه كرده، رستگار شده و آن كس كه نفس خويش را با معصيت و گناه آلوده ساخته، نوميد و محروم گشته است.»[14]
«سوره شمس، آية 9و 10»
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . جهاد اكبر، امام خميني (ره)، نشر موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني (ره)، چاپ اول، 1372، ص 68.
[2] . چهل حديث، امام خميني (ره)، نشر موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني (ره)، چاپ بيستم، 1378، ص 6 و 7، با تغييرات.
[3] . رساله لب اللباب، علامه تهراني، نشر علامه طباطبايي، چاپ نهم، مشهد، ص 105.
[4] . چهل حديث، امام خميني (ره)، ص 7.
[5] . مستدرك الوسائل، محدث نوري، نشر آل البيت ـ عليهم السلام ـ ، قم، چاپ اول، 1408 قمري، ج 12، ص 153.
[6] . چهل حديث، ص 25.
[7] . جهاد اكبر، ص 23.
[8] . همان، ص 40.
[9] . معراج السعاده، ملا احمد نراقي، نشر هجرت، چاپ پنجم، 1377، ص 65.
[10] . همان، 68.
[11] . رساله لب اللباب، ص 106.
[12] . همان، ص 107.
[13] . چهل حديث، ص 9 و 8.
[14] . ترجمه آيت الله مكارم شيرازي، نشر دارالقرآن، قم، چاپ اول، 1373.
