احکام مسائل متفرقه | محیط زیست: سوال پنج

پرسش :

به منظور حفاظت از منابع طبیعى و تبدیل این امر، به یک فرهنگ عمومى، بدین وسیله برخى از سؤالات شرعى که پاسخ آنها از طرف مراجع عظام مى تواند منجر به حفاظت این منابع خدادادى و ارتقاء مشارکت مردمى گردد جهت استحضار و دستور پیگیرى ایفاد مى گردد: در سال 1380 در استان گلستان سیل مهیبى اتفاق افتاد که 400 نفر را کشته و760 میلیارد ریال خسارت مالى به جاده ها، اراضى زراعى و اماکن مسکونى وارد نموده و متأسّفانه تا کنون 8 بار تکرار شده است که آخرین بار آن در سال 1384 مجدداً منجر به کشته شدن 60 نفر و بیش از یک میلیارد ریال خسارت مالى شد. کارشناسان یکى از علل مهم بروز این سیلاب ها را تخریب اراضى شیب دار مناطق بالادست از طریق کشت دیم در اراضى شیب دار و چراى بیش از ظرفیّت مراتع مى دانند. از طرف دیگر، محدود شدن چراگاه ها و ازدیاد تعداد دام و فشار نامتعارف بر چراگاه ها و فقیرتر شدن پوشش گیاهى مرتعى و جنگلى، سبب تشدید خطر سیل مى شود. با توجه به این که شبیه این کار در سایر مناطق کشور مانند استان هاى فارس، آذربایجان شرقى و غربى، مناطق زاگرس و حتّى مناطق کویرى و خشک مثل سیستان و بلوچستان هم اتفاق افتاده وعلاوه بر خسارات مالى و جانى موجب تشدید خشکسالى هاى بعدى و افت سطح آب در سفره هاى آب زیرزمینى و خشک شدن قنوات و شور شدن آب ها مى شود (و در آینده نزدیک سبب ایجاد بحران آب مى گردد) ضمن تقاضاى راهنمایى و ارشادات لازم، لطفاً نظر مبارک خویش را در خصوص سؤال هاى مشروحه ذیل اعلام فرمایید: 1. در مناطق کوهستانى زاگرس و در بسیارى از نقاط دیگر کشور، برخى افراد با کشاورزى گذران معیشت مى نمایند و برخى به امر دامدارى مشغولند. در اثر افزایش جمعیّت، کشاورزان به دنبال توسعه اراضى کشاورزى خود هستند. و از طرف دیگر، دامدارانى که پروانه چراى قانونى دارند، حقّ تعلیف از این چراگاه ها را دارند. حال اگر فرد یا افرادى تحت عنوان کشاورزى، چراگاه مورد استفاده دامداران را شخم و شیار نموده ویا دیوارچینى کنند چه حکمى دارد؟ آیا حقّ مالکیت پیدا کرده و کار آنها احیاء تلقى مى شود؟ 2. ازدیاد غیر قانونى تعداد دام در این چراگاه ها (اضافه بر ظرفیّت طبیعى آنها) چه حکمى دارد؟ 3. تغییر کاربرى اراضى در این مناطق (نظیر تبدیل مراتع به اراضى زراعى) وفعالیّت هاى عمرانى دیگر اگر خطر فرسایش و رسوب و سیل را به دنبال داشته باشد چه حکمى دارد؟ 4. آیا دولت مجاز است بر اساس ضابطه و قانون، در اراضى ملکى (شخصى) افراد که اقدامات جارى آنها موجب تشدید خطر سیل و به تبع آن خسارات عدیده به بیت المال وهمچنین خسارات جانى و مالى فراوان در مناطق پایین دست مى شود، محدودیّت وممنوعیّت ایجاد کند؟ 5. خاک، بستر تولید موادّ غذائى و یکى از ارزشمندترین نعمت ها و منابع تولید غذا براى انسان ها و سایر موجودات مى باشد، اتلاف و آلوده کردن آن با استفاده بى رویه از سم و کود شیمایى و یا استفاده نادرست از آن چه حکمى دارد؟ 6. آب مایه حیات است و استفاده بسیار زیادى در بخش کشاورزى دارد، اتلاف وهدر دادن آن در کشاورزى چه حکمى دارد؟ 7. آب و خاک آلوده در اراضى کشاورزى، موجب آلودگى محصولات کشاورزى گردیده و در نتیجه سبب ابتلا به امراض مختلف مى شود. آلوده نمودن این دو منبع حیاتى چه حکمى دارد؟ 8. استفاده از اراضى در حریم مناطق سیلابى و حاشیه رودخانه ها براى کشاورزى وسایر استفاده ها در صورت وجود خطرات مالى و جانى چه حکمى دارد؟ 9. استفاده از اراضى مرتعى و جنگلى براى کشاورزى که قابلیّت زراعت ندارد، و پس از چند سال تداوم بهره بردارى سبب از بین رفتن منابع خاک مى شود (و هزاران سال طول مى کشد تا مجدداً به وجود آید) چه حکمى دارد؟ 10. استفاده از درختان جنگلى به صورت غیر قانونى براى مصارف مختلف از قبیل خانه سازى، تأمین سوخت یا کسب درآمد و مانند آن چه حکمى دارد؟ 11. استفاده از بوته هاى مرتعى به صورت غیرقانونى براى مصارف مختلف چه حکمى دارد؟ 12. داشتن دام اضافه بر ظرفیّت مراتع که موجب از بین رفتن خاک با ارزش مى شود و فرسایش خاک و سیل را به دنبال خواهد داشت چه حکمى دارد؟ 13. احداث جادّه، خانه یا معدن کارى و سایر کارهاى عمرانى که موجب لغزش ورانش زمین و افزایش خطر سیل و خسارت به بیت المال مى شود چه حکمى دارد؟ 14. استفاده از شاخه، برگ و تنه درختان و سایر اشیایى که جریان هاى آبى و هرز آب ها با خود مى آورد و در پشت سدها، بندها و پل ها به تله مى افتد، چه حکمى دارد؟ 15. استفاده از معادن سنگ و غیره (بدون رعایت ضوابط حفاظت خاک) که موجب فرسایش خاک و افزایش رسوب و پر شدن مخازن سدها از رسوب مى شود چه حکمى دارد؟ 16. استفاده از شن و ماسه در بستر رودخانه ها که موجب انحراف جریان رودخانه و خسارت وارد نمودن به تأسیسات احداث شده در حاشیه رودخانه ها و نابودى پلها وابنیه عمومى و همچنین فرسایش خاک مى شود چه حکمى دارد؟ 17. حفر چاه به صورت غیر قانونى براى برداشت آب زیرزمینى چه حکمى دارد؟ 18. استفاده از طبیعت حقّ مسلم انسانهاست، امّا ریختن زباله در پارک هاى جنگى چه حکمى دارد؟ 19. آتش زدن درختان جنگلى و بوته هاى مرتعى به صورت عمد یا غیر عمد چه حکمى دارد؟ 20. تصرّف غیر قانونى اراضى (جنگلى یا مرتعى) براى مقاصد شخصى چه حکمى دارد؟ 21. شخم زدن اراضى شیب دار در جهت شیب که موجب فرسایش خاک مى شود چه حکمى دارد؟ 22. خاک بستر تولید موادّ غذائى و یکى از ارزشمندترین نعمت ها و منابع تولید غذا براى انسان ها و سایر موجودات مى باشد، اتلاف و استفاده نادرست از آن چه حکمى دارد؟ 23. افرادى غیرقانونى درختان و گیاهان روئیده شده در خاک را در مناطق شیب دار و سیل خیز از بین برده و یا قطع مى نمایند و ناآگاهانه سبب بروز سیل و خسارات جانى ومالى بعدى مى شوند، این امر چه حکمى دارد، آیا این افراد ضامن هستند؟ 24. هرز آب هایى که پس از بارش باران در سطح اراضى بایر یا موات جارى مى شود قبل از ورود به رودخانه و دریاچه ها، مواد جامد مغذّى را از سطح خاک جمع نموده و با خود حمل مى نماید. استفاده از این آب ها و آب انباشت ها و رسوبات و مواد آلى، شامل شاخه و برگ و تنه درختان و گیاهان چه حکمى دارد؟

پاسخ :
به طور کلّى شک نیست که تخریب محیط زیست که سبب ضرر و زیان براى نوع ساکنان هر منطقه مى شود شرعاً جایز نیست. از جمله آلوده کردن خاک بى رویه به وسیله سم و کودهاى شیمیایى و همچنین آلوده کردن آب ها و از میان بردن جنگل ها و از بین بردن بوته هایى که مانع سیلاب است و آنچه ضرر به آبزیان و حیوانات صحرایى و پرندگان و امور دیگرى از این قبیل مى رساند امید است همه برادران و خواهران ایمانى در برابر این امور جداً احساس مسؤولیّت کنند.

منبع: استفتائات جدید، آیت‌‌ الله العظمی مکارم شیرازی دام ظله، جلد 4، تهیه و تنظیم: ابوالقاسم علیان نژادی، قم: انتشارات امام علی بن ابی‌طالب علیه ‌السلام، 1393.